Spółdzielczość krótko po zakończeniu wojny

Raz utracona swoboda działalności spółdzielczej wraz z nastaniem okupacji niemieckiej w 1939 r. nie wróciła już, także po objęciu władzy w Polsce przez komunistów. Zwołany w listopadzie 1944 r. do Lublina Kongres Spółdzielczości Polskiej opowiedział się po stronie “władzy ludowej”. Odrzucona została tak skwapliwie przestrzegana przed wojną apolityczność spółdzielczości, a więc i niezależność od instytucji rządowych. Spółdzielczością zawładnęła centralizacja – centralne planowanie, jeden związek rewizyjny dla wszystkich typów spółdzielni¹, administracyjnie regulowane ceny i marże. 
Ingerencja państwa w spółdzielczość znalazła później swoje oparcie w art. 11 Konstytucji PRL z 22.7.1952 r.: “Polska Rzeczpospolita Ludowa popiera rozwój różnych form ruchu spółdzielczego w mieście na wsi oraz udziela mu wszechstronnej pomocy w wypełnianiu jego zadań, a własności spółdzielczej, jako własności społecznej, zapewnia szczególną opiekę i ochronę”².

Instrumentem rozszerzania wpływów komunistycznych na wsi był utworzony przez PPR w grudniu 1944 r. polityczno-gospodarczy Związek Samopomocy Chłopskiej, potocznie nazywany “Samopomoc Chłopska”³. Pozycja “Samopomocy Chłopskiej” (SC) na wsi umacniana była poruczanymi jej zadaniami w kluczowych obszarach odbudowy wsi z powojennych zniszczeń. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Busku postanowiło zwrócić się do Rządu RP o przekazanie właśnie lokalnej SC bezzwrotnej subwencji dla zrekompensowania kosztów poniesionych w repatriacji ludności na Ziemie Odzyskane⁴. 

Wraz z likwidacją dużych majątków ziemskich i ich parcelacji, usuwaniem resztek handlu prywatnego kreowano nową spółdzielczość, nie mającą wiele wspólnego ze spółdzielniami z okresu międzywojennego, które samodzielnie decydowały o swojej działalności, a na ich kondycję wpływ miały wspólny wysiłek członków i zaradność zarządu.
Już w maju 1945 r. powstawały w powiecie stopnickim pierwsze gminne spółdzielnie “Samopomoc Chłopska”. Później, w latach 1947 i 1948 były one tworzone na bazie spółdzielni rolniczo-handlowych lub wiejskich spółdzielni spożywców poprzez ich przekształcenie (nowy statut i nazwa) oraz poprzez łączenie kilku w jedną. Operację taką zwykło się wówczas określać słowem “unifikacja”.
Rolnicy sprzeciwiali się odbieraniu im spółdzielni, tworzonych od kilku pokoleń, także podczas II wojny światowej. Z czasem jednak „Samopomoc Chłopska” stała się monopolistą rynku wiejskiego. Spółdzielnie GS-owskie upatrywane były przez ludność jako przedsiębiorstwa państwowe, podporządkowane odgórnemu, partyjno-administracyjnemu zarządzaniu i rozdzielnictwu.

Wobec dążeń PPR ku modelowi sowieckiemu w handlu, pośrednio także w spółdzielczości, oponowały przez pewien czas, póki istniały, partie PPS i SL (PSL), każda kierując się własną wizją gospodarki.

Zanim w sposób widoczny umniejszone lub wręcz usunięte zostały wpływy PPS i ludowców i zanim nastąpiły w 1948 r. zmiany systemowe, o których poniżej, spółdzielnie zaraz po przepędzeniu Niemców przystąpiły do odtwarzania swojej substancji, zniszczonej w znacznej mierze i rozgrabionej. W maju 1945 r. działały na terenie powiatu stopnickiego Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa, Związek “Społem” oraz 134 spółdzielnie wiejskie.
Spółdzielnie przyczyniały się w latach 1945 i 1946 do zapewnienia choćby najskromniejszej aprowizacji ludności w zrujnowanym wojną ponad wszelkie wyobrażenie powiecie. Napotykały przy tym na duże trudności: brak towarów, potrzeba odbudowy zniszczonych obiektów, brak środków pieniężnych (niemożność pozyskania kredytów, pieniądze spółdzielcze zablokowane w depozytach na skutek reformy walutowej i ograniczona możliwość zamiany starych pieniędzy na nowe, brak środków transportu)⁵.
Powiatowa Rada Narodowa poparła w kwietniu 1945 r. wniosek Związku Rewizyjnego RP Oddział w Busku, skierowany do Ministra Skarbu o przydzielenie spółdzielniom w powiecie subsydium w kwocie pół miliona złotych na zakup artykułów pierwszej potrzeby. Uzasadnieniem poparcia wniosku było stwierdzenie, że spółdzielnie przyczyniały się wybitnie do zwalczania cen paskarskich na wsi⁶.

W Busku w sierpniu 1945 r. funkcjonowały trzy podmioty spółdzielcze⁷: 
(1) Powiatowa Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa. Została ona przekształcona w 1949 r. w Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni “Samopomoc Chłopska” (PZGS) i w dalszym ciągu, od 1941 r., dzierżawiła budynek w Rynku (dziś Plac Zwycięstwa) nr 18;
(2) Gminna Spółdzielnia “Samopomoc Chłopska”;
(3) „Społem” Powszechna Spółdzielnia Spożywców w Busku-Zdroju, założona 08.02.1945 r.⁸, nie będąca jednak spadkobierczynią Spółdzielni “Społem” z lat przedwojennych i okupacji, choć do dziś posługuje się jej firmowym logo.

W grudniu 1945 weszła w życie Uchwała Rady Ministrów o połączeniu spółdzielni. Połączono kilka spółdzielczych central i związków gospodarczych w jeden związek o nazwie „Społem” Związek Gospodarczy Spółdzielni w Warszawie.

Zmiany systemowe w spółdzielczości dotknęły szczególnie spółdzielczość spożywców. Jako że była ona częścią handlu, to w sposób nieunikniony wpadła w zawirowania tzw. bitwy o handel (1947-1949), jeśli nawet głównym kierunkiem ataku komunistów był wtedy handel prywatny⁹. W krajobrazie po tej bitwie spółdzielnie tylko formalnie zachowały swój pierwotny charakter, a w rzeczywistości stały się przedsiębiorstwami państwowymi¹⁰.

Jak przebiegała wspomniana “unifikacja” dotychczas istniejących spółdzielni i włączanie ich w powstające z nadania PPR spółdzielnie gminne “Samopomoc Chłopska”, ilustruje przykład z Pińczowa, opisany przez byłego działacza spółdzielczego Juliana Buckiego.
O zawładnięcie (Rejonową) Spółdzielnią Rolniczo-Handlową (SR-H) podjęły walkę nowo powstała w 1947 r. Gminna Spółdzielnia “Samopomoc Chłopska” (GS) i założony w Kazimierzy Wielkiej Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni. Zarząd SR-H bronił się przed przejęciem różnymi środkami, także sądowymi. Opór ten kruszono jednak systematycznie z każdego kierunku, także od wewnątrz – Julian Bucki, orędownik połączenia GS i SR-H, zasiadał w radzie nadzorczej SR-H. Jemu właśnie Komitet Powiatowy PPR powierzył funkcję pełnomocnika do unifikacji spółdzielni wiejskich, a więc przezwyciężania oporów i nieufności wśród chłopów. Ostatecznie, walne zgromadzenie członków uchwaliło połączenie SR-H z GS. Powstała z tego połączenia Gminna Spółdzielnia “Samopomoc Chłopska” w Pińczowie wchłonęła wkrótce potem spółdzielnie w Bogucicach, Chruścicach, Podłężu i (nie bez oporów) spółdzielnię w Krzyżanowicach¹¹.

I choć politycznie i gospodarczo faworyzowano gminne spółdzielnie “SCh”, przyznając im także specjalne, pozagospodarcze prerogatywy, ich funkcjonowanie było niezadowalające. Oczekiwano, że naprawę przyniesie reforma całej spółdzielczości w Polsce, gdy Sejm Ustawodawczy przyjął w maju 1948 r. ustawę o Centralnym Związku Spółdzielczym i centralach spółdzielni. 

Ustanowiono wtedy osiem central branżowych dla wszystkich typów spółdzielni, wśród nich”
– Centralę Rolniczą Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” (CRS „SCh”)
– Centralę Spółdzielni Spożywców “Społem” w Warszawie.
Utworzono 4 rodzaje spółdzielni: (1) gminne spółdzielnie „Samopomoc Chłopska” (spółdzielnie zbytu zwierząt, ogrodnicze, mleczarsko-jajczarskie i wiejskie spółdzielnie kredytowe), powstające na bazie spółdzielni rolniczo-handlowych i wiejskich spółdzielni spożywców; (2) działające w mieście spółdzielnie spożywców; (3) spółdzielnie pracy; (4) spółdzielnie o specjalnym zakresie zadań.
Od tego czasu wszystkie spółdzielnie podlegały centralom branżowym, a te były podporządkowane kontrolowanemu przez komunistów Centralnemu Związkowi Spółdzielczemu jako naczelnej organizacji spółdzielczości w Polsce.

W powiatach gminne spółdzielnie skupione zostały w istniejących już od 1946 r. powiatowych związkach gminnych spółdzielni (PZGS)¹², które z kolei były członkami Centralnego Związku Spółdzielczego oraz Centrali Rolniczej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” .
Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Busku-Zdroju funkcjonował w latach 1947-1975. Siedziba Związku mieściła się w budynku dawnej Powiatowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej, Rynek nr 22¹³. 

1. W wyniku uchwały Kongresu Spółdzielczości Polskiej w listopadzie 1944 r. powstał Związek Rewizyjny Spółdzielni R.P. Został on zlikwidowany w 1948 r., a jego aparat rewizyjny i jego zadania przeszły do central branżowych.
2. Marian G. Brodziński, Oblicza polskiej spółdzielczości wiejskiej. Warszawa 214, s. 88.
3. Stefan Stępień, Likwidacja samorządu rolniczego w 1946 roku. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia. Vol. 2/3, s. 263-272.
4. Protokół Nr. 8. z posiedzenia Prezydium Powiatowej Rady Narodowej powiatu Stopnickiego w Busku-Zdrój odbytego dnia 11 marca 1945 r. pod przewodnictwem ob. Wyki Stanisława, Przewodniczącego Powiatowej Rady Narodowej. APKi 306/161 Wojewódzka Rada Narodowa w Kielcach / [Protokoły posiedzeń Powiatowej Rady Narodowej, powiat Stopnica], k. 53-54.
5. Protokół z posiedzenia Powiatowej Rady Narodowej powiatu Stopnickiego w Busku-Zdrój odbytego 11, 12 i 13 lutego 1945 roku. APKi 306/161 Wojewódzka Rada Narodowa w Kielcach / [Protokoły posiedzeń Powiatowej Rady Narodowej, powiat Stopnica], k. 11; Sprawozdanie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej powiatu stopnickiego za miesiąc maj 1945 r. APKi 306/580 Wojewódzka Rada Narodowa w Kielcach / [Sprawozdania z działalności Powiatowej Rady Narodowej powiatu stopnickiego], k. 18-20.
6. Protokół z posiedzenia Powiatowej Rady Narodowej powiatu Stopnickiego w Busku-Zdrój odbytego w dniu 4 kwietnia 1945 r. APKi 306/161 Wojewódzka Rada Narodowa w Kielcach / [Protokoły posiedzeń Powiatowej Rady Narodowej, powiat Stopnica], k. 85.
7. Przedstawiciele wszystkich trzech wymienionych spółdzielni uczestniczyli w prowadzonym przez starostę powiatowego posiedzeniu kierowników i przedstawicieli urzędów państwowych oraz instytucji społeczno-gospodarczych i organizacji politycznych, odbytym w dniu 24 sierpnia 1945 r. w Busku-Zdroju. APKi 306/161 Wojewódzka Rada Narodowa w Kielcach / [Protokoły posiedzeń Powiatowej Rady Narodowej, powiat Stopnica], k. 219-224.
8. Pierwszym Przewodniczącym Rady Nadzorczej został Pan Michał Michalski, przedwojenny, wieloletni inspektor samorządowy w powiecie stopnickim. Strona internetowa „Społem” Powszechna Spółdzielnia Spożywców w Busku-Zdroju, zakładka “Historia Spółdzielni”. Dostęp: sierpień 2024.
9. Michał Zawisza (Delegatura IPN Kielce), „Bitwa o handel” w województwie kieleckim. Artykuł opublikowany 22.6.2017 r. na stronie internetowej Instytutu Pamięci Narodowej (Przystanek Historia). Dostęp: sierpień 2024.
10. Janusz Kaliński, Gospodarka Polski Ludowej. Bitwa o handel 1947-1949. Warszawa 1971, s. 109-125.
11. Wspomnienia Juliana Buckiego [w:] Moje spółdzielcze lata : wybór materiałów z konkursu 20-lecia CRS. Warszawa 1969. Wspomnienia zostały też opublikowane w czasopiśmie “7 /siedem/ Źródeł” [Pińczów] nr 2(2001), s. 469-480.
12. Zofia Chyra-Rolicz, Rola spółdzielczości „Samopomoc Chłopska” w życiu wsi (1944–1989). „Zeszyty Wiejskie”, Z. XXII, 2016, s. 713-726.
13. Leszek Marciniec, Buska Starówka. Biurowiec PZGS. Tygodnika Ponidzia nr 31/1999, s. 8.