Poszczególni urzędnicy niemieccy

Fritz Baukloh – powiatowy referent rolny

Dr Fritz Baukloh, ur. 29.9.1908 r. w Wolzenburg (pow. Kierspe), zm. 31.7.1995 r. w Kierspe. Do Buska przybył w styczniu 1940 r. Był w grupie urzędników towarzyszących staroście Schäferowi od samego początku. Jako referent rolny i kierownik sztabu rolnika powiatowego odpowiadał za stronę administracyjną stymulowania produkcji rolnej, zaopatrzenia oraz obrotu gruntami1. Mieszkał w budynku administracji zakładu zdrojowego, gdzie zajmował 1 pokój2.

Erich Berthold – referent ds. ludności i opieki społecznej

Erich Berthold, ur. 20.7.1893 w Berlinie, urzędnik wymiaru sprawiedliwości (Justizangestellter), zamieszkały przed wojną w Falkenstein/Vogtland (Saksonia). Żonaty z Margarethe (ur. 18.9.1888 w Falkenstein / Vogtland), troje dzieci w wieku (rok 1943) 29, 27 i 21 lat. Członek NSDAP – nr członkowski 4373023.

Do Buska przybył wraz z małżonką w lutym 1940 r. Był pracownikiem Wydziału I – ogólna administracja. Sprawował nadzór nad polskimi i żydowskimi organizacjami pomocy społecznej.

Fot. Erich Berthold4.

Odpowiadał za kontakty z organizacją Narodowosocjalistyczna Ludowa Opieka Społeczna (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt – NSV) i za opiekę socjalną nad volksdeutschami zamieszkałymi we wsi Przeczów5.
W grudniu 1940 r. przejął kierowanie referatem od Emila Philippa, którego odesłano do Piotrkowa. Przejął także jego stanowisko pierwszego zastępcy starosty. Po reorganizacji starostwa w 1941 r. kierował referatem ds. ludności i opieki społecznej (Bevölkerung und Fürsorge) w Urzędzie Spraw Wewnętrznych starostwa6. Przede wszystkim zajmował się tam ludnością żydowską. Jego funkcję, upraszczając, nazywano: “referent żydowski” ( Judensachbearbeiter)7
Sprawując nadzór nad organizacjami pomocy socjalnej, uczestniczył jako przedstawiciel starostwa i obserwator w konferencjach Komitetu Powiatowego Żydowskiej Samopomocy Społecznej8 i Polskiego Komitetu Opiekuńczego w Busku9.
Wśród swoich obowiązków miał także opiekę nad grobami żołnierzy Wehrmachtu, poległych w okolicach Buska we wrześniu 1939 r. Wobec wdów i matek w Rzeszy występował w korespondencji jako przedstawiciel Ludowego Niemieckiego Związku Opieki nad Grobami Wojennymi (Volksbund für deutsche Kriegsgräberfürsorge)10.

W ramach członkostwa w NSDAP był pełnomocnikiem Pomocy Zimowej Narodu Niemieckiego (Winterhilfswerk des Deutschen Volkes), organizacji afiliowanej NSDAP. Pełnił nadto partyjną funkcję kierownika Głównego Obszaru Pracy Ludowej Opieki Socjalnej (Hauptarbeitsgebiet Volkswohlfahrt) w powiecie buskim11
W październiku 1942 r. starosta upominał się w Radomiu o zaległe odznaczenie Bertholda Krzyżem Zasługi Wojennej12.
Jego córka, Ingeborg Berthold, ur. 7.2.1922 r. w Falkenstein/Vogtland, była nauczycielką w szkole niemieckiej w Busku13.

Fot. Żona E. Bertholda, Margarethe, ur. 18.9.1888 w Falkenstein / Vogtland14.

Syn, Ernst, był żołnierzem 267. pułku piechoty (nr poczty polowej 12676A), wchodzącego w skład 94. dywizji piechoty15
Rodzina Bertholdów wynajmowała mieszkanie u Rączki w ulicy 3 Maja 4. W Busku przebywali co najmniej do lata 1944 r.

Wenzel (Wacław) Biskup – woźny w starostwie

Wenzel (Wacław) Biskup, ur. 23.8.1898 r. w Wongrowitz (Wągrowiec), żonaty (Helena), 3 dzieci (Wanda, Barbara, Max), był przed wojną gajowym w majątku margrabiego Wielopolskiego.
Rodzina Biskupa, podobnie jak  rodzina Gollików (poniżej) przeszła w tym samym czasie procedurę przyznania im (po wahaniach) statusu Stammdeutsch’ów. Niemcy mieli swoje wątpliwości. On swoim zachowaniem wobec niedawnych polskich współobywateli usiłował rozwiać te wątpliwości. Zaraz po wrześniu 1939 r. nosił na ramieniu czerwoną opaskę ze swastyką. Na swoim mundurze gajowego zawiesił niemiecki żelazny krzyż z czasów wojny światowej. Nosił wysoką czapkę niemiecką i broń przy pasie. Był wrogo ustosunkowany do ludności polskiej. Zwykł mówić “u nas w Niemczech tak nie ma, jak u was w Polsce”. Jako woźny w starostwie, brutalnie i poniżająco traktował osoby przychodzące za sprawami urzędowymi. Wyrzucając księdza z korytarza, kopnął go i powiedział “a idźże ty byku16. Henryk Smarzyński tak wspominał Biskupa w Swojej monografii: “Wenzel Biskup był jednym z największych łotrów i zboczeńców, bo bił Polaków, zwłaszcza ludzi ze wsi, gdy przychodzili, wezwani, do starostwa. Nie ulega wątpliwości, że był to typ zboczeńca – sadysty i alkoholika, ale właśnie dlatego Niemcy chętnie go trzymali w ciągu całej okupacji przy starostwie i wysługiwali się nim przy stosowaniu represji wobec ludności polskiej17.
Biskup pracował od 1943 r. w Służbie Budowlanej (Baudienst) w Busku i Kielcach. Jako nadzorca (Vorwerker) znęcał się tam nad junakami18.
Mieszkał w Busku przy ulicy Pińczowskej 2219.

Erich Brüning – nadinspektor podatkowy

Erich Brüning, ur. 14.8.1908 r. w Jerichow k. Magdeburga.
Przed wojną był urzędnikiem Ministerstwa Finansów i stamtąd został oddelegowany w październiku 1939 r. do Generalnego Gubernatorstwa. Przez Kraków trafił do Buska.
Pracował w inspekcji skarbowej wraz z: Otto Geigenmüller (kierownik), Rudolf Hambusch (inspektor skarbowy) i kasjer Bauer.
Brüning został odznaczony w 1941 r. Krzyżem Wojennej Zasługi20.
W Busku przebywali u niego żona Elsbeth i dziecko. Ich pobyty wymagały uzyskania przepustki, wystawianej w referacie paszportowym (Passstelle) Wydziału Spraw Wewnętrznych urzędu gubernatora radomskiego21.

Walter Brüning – rolnik okręgowy

Walter Brüning mieszkał przed wojną we wsi Emilienthal (po 1945 r. Mączno) niedaleko Wałcza. Do Buska przybył z żoną Giselą i z dziećmi22.
Pracował w Wydziale (od 1941 – Urzędzie) Wyżywienia i Rolnictwa (Amt für Ernährung und Landwirtschaft) starostwa. Pełnił tam funkcję rolnika okręgowego (Bezirkslandwirt)23
Teodor Wesołowski, podczas okupacji nad-agronom powiatowy (Oberagronom), w swoich zeznaniach powojennych określił W. Brüninga jako człowieka wyrozumiałego. Zbyt łagodne w mniemaniu rolnika powiatowego Wagnera traktowanie Polaków przez Brüninga miało być przyczyną pozbycia się go poprzez powołanie do Wehrmachtu w 1944 roku24.

Bela von Christen – urzędnik Wydziału Spraw Wewnętrznych starostwa

Bela von Christen ur. 29.9.1904 w Werleshausen. Wstąpił do partii NSDAP stosunkowo wcześnie, bo już w 1928 roku i otrzymał nr członkowski 10380225. Był lektorem partyjnym (Redner der NSDAP)26. Pod koniec sierpnia 1939 r. dowiedział się, że nie zostanie wcielony do armii, lecz że przewidziano go do innych zadań. W dniu 21.9.1939 r. przybył do Radomia, skąd wysłano go wraz z W. Schäferem, E. Philippem i pięcioma żołnierzami (jako tzw. Verwaltungstrupp) do Buska27. Przez cały okres okupacji organizował, rozszerzał i kierował pionem spraw wewnętrznych w starostwie. Rozpoczął pracę w Busku w randze sekretarza rządowego, w maju 1942 r. awansował do rangi nadsekretarza rządowego. Był odznaczony Krzyżem Zasługi Wojennej 20.4.1941 roku28. Dla rozszerzenia, a raczej dla poznania podstaw wiedzy o pracy w administracji i dla lepszego przygotowania do służby w okupowanym kraju został wysłany w 1942 roku do Administracyjnej Szkoły Rzeszy (Reichsverwaltungsschule) w miejscowości Pirna (Saksonia)29 na 3-miesięczne szkolenie kandydatów na wyższych urzędników i zdał wymagany egzamin 25.11.1942 roku30. Po wojnie mieszkał w Werleshausen31. W opinii mieszkańców Buska, von Christen był urzędnikiem starostwa bardzo wrogo nastawionym do Polaków. Podobnie, jak jego rodak Philipp, w pierwszych miesiącach okupacji, bił ludzi kijem w starostwie. Procederu tego miał zaniechać po upomnieniu ze strony starosty32. Eugeniusz Fąfara utrwalił w swojej książce następującą wypowiedź mieszkanki Buska, Władysławy Słabiak, z. d. Stępień, która mieszkała w willi “Trzy Róże”33 obok willi “Wersal”, siedziby żandarmerii: “Pewnego razu widziałam, jak Christen jechał konno i prowadził Żyda, przywiązanego do siodła. Zajechał przed żandarmerię, Żyda uwiązał do drzwi, poczem wszedł do budynku. Po chwili wyszedł z żandarmem, Kuehnem34, który zastrzelił Żyda z pistoletu. Oglądałam później jego zwłoki… Christen był jakimś urzędnikiem, lubił jeździć konno35.

Willi Duntsch – pracownik urzędu pracy w Busku

Willi Duntsch, ur. 10.6.1901 r. w Görlitz (Zgorzelec), były żołnierz zawodowy w randze Oberschütze (starszy strzelec). Wstąpił do NSDAP w 1937 r., nr członkowski 4741611. Tuż przed wojną pracował w urzędzie pracy w Görlitz, skąd odkomenderowano go do Generalnego Gubernatorstwa we wrześniu 1939 roku36.
Przydzielono go do pracy w buskiej filii (Nebenstelle) urzędu pracy w Ostrowcu Świętokrzyskim37. Zajmował stanowisko “vermittlera”38 i zastępcy kierownika filii. Kierownikiem był wówczas Karl Grünert. 
W sierpniu 1941 r. przesunięto Grünerta do Ostrowca i do czasu przysłania jego zmiennika (jesień 1941 r.) urzędem kierował Duntsch39. Następnie Duntsch został skierowany do Opatowa, najprawdopodobniej w 1942 roku40.

Gerhard Ehrlich – rolnik okręgowy

Gerhard Ehrlich, urodz. 6.2.1904 r., pochodził z Niederwiesen w Saksonii41. Służbę w GG rozpoczął 28.2.1941 r. W 1942 r. starosta wystąpił z wnioskiem o odznaczenie Ehrlicha Krzyżem Zasługi Wojennej (Kriegsverdienstkreuz). Na początku grudnia 1943 r. został przeniesiony do starostwa powiatowego (Kreishauptmannschaft) w Jędrzejowie42.
W śledztwach, prowadzonych w 1947 roku przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu, Ekspozytura w Busku-Zdroju, zeznawali o Ehrlichu Jan Bucki i Franciszek Ciacia, którzy podczas okupacji pełnili – jeden po drugim – funkcję sołtysa wsi Szaniec43.
Z zeznań Jana Buckiego: “W końcu tejże jesieni 1942 r. przyjechał do wsi Szaniec niejaki Erlich, rolnik rejonowy przy starostwie w Busku, z Sonderdinstem za resztą kontyngentu ziemniaczanego. Wówczas byłem naocznym świadkiem, jak wymieniony Erlich bez powodu bił kańcem do krwi niektórych rolników, a także pobił trzy kobiety, spośród których jedna była po połogu. Tę kobietę Erlich zastał w mieszkaniu przy praniu pieluszek dla dziecka i miała ręce obnażone, tak że od uderzeń kańcem krew jej tryskała z rąk. Spośród pobitych rolników najwięcej dostał niejaki Prędki Piotr, bo ten w czasie bicia go tak przez Erlicha kańcem, a przez Sonderdiensta kolbą od karabinu upadł zemdlony na ziemię. Prócz tego wiadomo mi jest, że w 1943 r. pod jesień wymieniony Erlich, objeżdżając na koniu pola folwarku Szaniec, spotkał w rzepaku rodzinę żydowską, składającą się z sześciu osób, z których zastrzelił ojca i matkę oraz dwoje ich dzieci, a pozostałe dwie osoby – matkę z synkiem – odesłał podwodą do Buska do dyspozycji żandarmerii. Zabita rodzina żydowska pochodziła ze wsi Szaniec i tam ostatnio zamieszkiwała. Rodzinę tę znałem dobrze. Ojciec zabitej rodziny nazywał się Moszek Goldszlag. W czasie dokonanego zabójstwa znajdowałem się od tego miejsca w odległości jakiś 400 m”.
Z zeznań Franciszka Ciaci: “Muszę nadmienić, że wymieniony Erlich był człowiekiem bardzo złym, bo przejeżdżając na koniu przez wieś, bez żadnego powodu bił ludzi na drodze, najeżdżając na nich koniem”.


Jakimi sprawami, jakże oddalonymi od zagadnień rolnych, zajmowali się Bezirkslandwirt Ehrlich i jego przełożony Kreislandwirt Wagner, pokazuje przypadek 16-latka Stefana Kaszuby ze wsi Żydów, gm. Chmielnik i jego współtowarzyszy niedoli, braci Józefa i Stanisława Zarzyckich ze Śladkowa Dużego, gm. Chmielnik. Działo się to latem i jesienią 1942 r. Wszyscy trzej zostali pomówieni o włóczęgostwo. Do takiej opinii przyczyniły się donosy z okolicznych folwarków. Wagner i Ehrlich, orzekli, że mają do czynienia z prawdziwymi bandytami i postanowili spowodować zatrzymanie całej trójki. Włączyli w to urząd spraw wewnętrznych w starostwie i wkrótce potem starosta podpisał decyzję o skierowaniu Kaszuby i Zarzyckich na 6 miesięcy do administracyjnego obozu karnego w Słupi. Zgodnie z panującymi regułami, zostali oni obciążeni kosztem pobytu w obozie – 3 złote za każdy dzień – do zapłaty przed opuszczeniem obozu. Każda nieopłacona 3-złotowa stawka skutkować miała przedłużeniem aresztu o jeden dzień. Ich zatrzymanie i odstawienie do obozu zlecono posterunkowi żandarmerii w Chmielniku44. Gdy to się już stało, ojciec Stefana, Stanisław, wystąpił 30 października 1942 r. z prośbą do starosty o zwolnienie 16-letniego chłopaka, aresztowanego w domu z nieznanych mu przyczyn. Twierdził we wniosku, że jego syn jest niezbędny w gospodarstwie (3,5 ha i pasieka 11 uli), jako że on sam jest niezdolnym do pracy 75%-owym inwalidą po wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku. Brak syna groził ruiną jego pasieki, podstawowego źródła utrzymania rodziny, w której był jeszcze młodszy, 11-letni  syn i 14-letnia córka. Podnosił, że w całości spełniał obowiązek nałożonego nań kontyngentu miodu i innych kontyngentów.
Stefan Kaszuba po wyjściu z obozu w Słupi został włączony przez ojca w jakże chwalebną akcję ratowania rodziny żydowskiej z Chmielnika45. Po drugiej deportacji Żydów z Chmielnika 5 listopada 1942 r., część z nich uciekła z transportu do Stopnicy i wróciła. Wśród nich było osiem osób, w tym dzieci, z rodzin Szor i Kozłowskich. Stanisław Kaszuba, który znał dobrze obie rodziny, pomógł im wydostać się z miasta i przyjął do siebie. Najpierw zamieszkiwali w niewielkiej izbie, a następnie w bunkrze pod podłogą, zbudowanym przez Kaszubę i synów – Stefana i Ryszarda. Mimo rozlicznych zagrożeń, skrajnej biedy i niedożywienia, 5-osobowa rodzina Kaszubów, ryzykując własnym życiem przez ponad 2 lata nie opuściła swoich podopiecznych i wszyscy wytrwali do szczęśliwego końca, gdy do wsi 13 stycznia 1945 r. weszła Armia Czerwona46.

Engels – rolnik okręgowy

Engels pozostał w pamięci jako wrogi wobec ludności polskiej. Używał przemocy także wobec polskich pracowników starostwa, za co upomniał go starosta, a wszczęte przeciwko niemu postępowanie żandarmerii w Busku zostało wstrzymane47.

Otto Geigenmüller – inspektor skarbowy

Otto Geigenmüller, ur. 17.3.1906 r. w Dreźnie. Żonaty z Hildegard Möllenberg. W 1933 r. wstąpił do NSDAP, SA i SS. W trakcie służby w policji wstąpił do SS. Otrzymał stopień Obertruppführera, następnie został awansowany do stopnia Untersturmfürer.
G. doktoryzował się na Uniwersytecie w Lipsku w 1937 r. Tematem jego pracy był polityczny areszt ochronny – Schutzhaft (więcej na ten temat poniżej).
W kwietniu 1933 r. zdał II egzamin państwowy prawniczy i został powołany do wydziału politycznego Prezydium Policji w Dreźnie. Pracował tam w referacie obserwującym partię KPD. W połowie 1934 r. został przeniesiony do Halle, gdzie został komendantem policji państwowej, Rok później trafił w tej samej funkcji do Frankfurtu nad Menem. Tam otrzymał osobistą decyzję ministra spraw wewnętrznych Fricka o usunięciu go ze służby państwowej.
W 1936 r. został przyjęty do pracy w administracji skarbowej (Krajowy Urząd Finansowy w Würzburgu) z przydziałem najniższego rangą stanowiska – asesor na próbę. W 1938 r. awansowano go do rangi radcy rządowego (Regierungsrat). 
Geigenmüller apologetą terroru policyjnego
Wykorzystując swoje doświadczenie z pracy w Gestapo w Dreźnie, Halle i Kolonii w latach 1933-1935, napisał pracę doktorską, która następnie jako 62-stronicowa broszura pod tytułem “Die politische Schutzhaft im nationalsozialistischen Deutschland” (Polityczny areszt ochronny w narodowo-socjalistycznych Niemczech), ukazała się dwukrotnie w 1937 r. nakładem wydawnictwa Scheiner w Würzburgu48.
Schutzhaft był specyficzną formą bezterminowego aresztu, stosowanego przez Gestapo i SS. Miał funkcje prewencyjną i represyjną, przy jednoczesnym odebraniu zatrzymanemu prawa do sądu49. Jego stosowanie rozpoczęło się po ogłoszeniu przez Hindenburga w lutym 1933 r. “Rozporządzenia o ochronie narodu i państwa” (Verordnung zum Schutz von Volk und Staat), zwanego też “rozporządzeniem pożaru Reichstagu”. Wówczas ograniczono znacznie prawa podstawowe pod pretekstem walki z próbami przewrotów komunistycznych50. Pierwszymi ofiarami “aresztu ochronnego” byli już wiosną 1933 roku działacze ruchu robotniczego, szczególnie komuniści, oraz Żydzi, którzy tygodniami i miesiącami przetrzymywani byli w więzieniach i tzw. dzikich obozach koncentracyjnych bez wyroku sądowego, gdzie przesłuchiwano, szantażowano, częściowo także torturowano, a nawet zabijano51.
Pobyt Geigenmüllera w Busku
Bezpośrednio przed wyjazdem do Polski pracował (od połowy 1939 r.) w urzędzie finansowym Hamburg-Altona. W październiku 1939 r. został odkomenderowany do krakowskiego okręgu wojskowego (Miltärbezirk Krakau). Z Krakowa trafił do Buska. Otrzymał funkcję inspektora finansowego, nadzorującego urzędy skarbowe w Busku i Pińczowie52
Geigenmüller był jednocześnie dyrektorem Zakładu Zdrojowego w Busku. Usunął stamtąd wielu pracowników, jednak utrzymał stan zakładu na poziomie używalności przedwojennej53. Pozostawił na stanowisku sekretarkę polskich dyrektorów, Hannę Szaszewską, jako swoją sekretarkę54
Żona Geigenmüllera była kierowniczką Szpitala Dziecięcego “Górka” w latach 1941-1942 (brak dokładnych dat granicznych)55.
Permanentny konflikt ze starostą i krytyczne oceny administracji dystryktowej w Radomiu mogły mieć przyczynę w postawie samego Geigenmüllera. Niemieccy urzędnicy w Busku oceniali go jako butnego, aroganckiego typa. Drażniło ich ciągłe jego przypominanie, że posiada akademicki tytuł doktora. Niemal zawsze paradował w mundurze SS, często widywany był w stanie po spożyciu alkoholu. Zdarzało się, że w takim stanie strzelał z pistoletu bez przyczyny w parku zdrojowym. 
Jego była sekretarka w Busku i Lublinie (zamieszkała po wojnie w Kolonii, brak nazwiska w aktach) złożyła w postępowaniu denazyfikacyjnym Geigenmüllera, pisemne oświadczenie, w którym usiłowała przedstawić go od jak najlepszej strony. Na poparcie jakże cynicznego i oddalonego od wszelkiej prawdy twierdzenia, że jakoby Geigenmüller był jedynym w Busku wśród urzędników niemieckich przyjacielem i opiekunem Polaków, wymieniła dwie osoby, które miały doznać szczególnej łaskawości Geigenmüllera. 
Była to Irena Budzyńska, “właścicielka Sanato, najlepszego i największego hotelu w Busku”. Twierdziła, że Geigenmüller pomógł I. Budzyńskiej w staraniach o wznowienie działalności hotelu i w odzyskaniu wyposażenia, mebli, obrazów, odzieży i innych przedmiotów, które zajęło starostwo. Zaangażował się nadto w poszukiwania jej małżonka, lekarza uzdrowiskowego, dr. Budzyńskiego, który trafił do niewoli rosyjskiej.
Był to także Tadeusz Makowiczka, którego określiła jako byłego polskiego radcę ministerialnego z Galicji56. T. Makowiczka, bezrobotny i kompletnie pozbawiony środków do życia, został zatrudniony przez Geigenmüllera w Zakładzie Zdrojowym. Za zapewnienie mu nowej egzystencji T. Makowiczka był, twierdziła, bardzo wdzięczny57.
Geigenmüller odnosił się z wielką wrogością do ludności polskiej. Bił czym popadnie i kopał ludzi. Bił robotników w Zakładzie Zdrojowym, którzy spóźnili się lub nie przyszli do pracy i odmawiał im kart żywnościowych58
Jego aktywność była wszechstronna. Kolporterzy prasy konspiracyjnej oceniali trasę Busko-Nowy Korczyn i Wiślica jako najtrudniejszą, gdyż prowadziła przez teren uzdrowiska, a Geigenmüller zarządzał często rewizje na drodze59.
Geigenmüller zastrzelił gimnazjalistę o nazwisku Kwiecień w Pińczowie. Do mordu tego doszło w grudniu 1940 r. na bocznicy kolejowej, gdzie oczekiwały na rozładunek wagony z węglem przeznaczonym dla Zakładu Zdrojowego w Busku60.
W kwietniu 1941 r. Geigenmüller  otrzymał Krzyż Zasługi Wojennej (Kriegsverdienstkreuz)61.
Od początku jego urzędowania w Busku dochodziło do utarczek między nim i starostą Schäferem. Geigenmüller miał złą opinię u gubernatora radomskiego, Kundta62. W 1942 r. wdrożono przeciwko niemu postępowanie wewnątrzpartyjne i w marcu 1943 r. został przeniesiony do Lublina, także na stanowisko inspektora finansowego.
Po powrocie do Niemiec przed końcem wojny, pracował do 1945 r. w Urzędzie Finansowym Podatków Komunikacyjnych w Hamburgu63
Geigenmüller po wojnie / Proces denazyfikacyjny
Geigenmüller został aresztowany w dniu 12.4.1945 r. i skierowany do obozu internowania w Staumühle k. Padebornu (brytyjska strefa okupacyjna). Wdrożono przeciwko niemu postępowanie denazyfikacyjne. W ustnych i pisemnych oświadczeniach kreował siebie jako ofiarę narodowego socjalizmu, a swoją przynależność do SS określił jako mniej lub bardziej wymuszoną.
Na posiedzeniu w dniu 30.10.1947 r. postępowania w trybie przyspieszonym sądu orzekającego w Hiddesen (przewodniczący – radca sądu rejonowego Mohs, ławnicy – brygadzista budowlany Willi Kanne, robotnik stolarni Fritz Kohsiek, oskarżyciel publiczny – prokurator Linke) dano wiarę zeznaniom Geigenmüllera i orzeczono jego natychmiastowe zwolnienie z obozu internowania. (k. 75-76). W półtora miesiąca później, w połowie grudnia 1947 r. inny oskarżyciel publiczny przy tym samym sądzie wniósł rewizję do tego orzeczenia i złożył wniosek do Urzędu Oskarżeń Najwyższego Trybunału Orzeczeń (Anklagebehörde bei dem Obersten Spruchgerichtshof) w Hamm / Westfalia o wznowienie postępowania przeciwko niemu. Głównym uzasadnieniem rewizji była błędna ocena przynależności Geigenmüllera do SS, u podstaw której leżało jego zapewnienie, że nie był mu znany przestępczy charakter tej organizacji.
Przychylono się do wniosku i sprawa wróciła do sądu pierwszej instancji. Tym razem (4.5.1948 r.) sąd orzekający (przewodniczący – radca sądu krajowego Leistner, ławnicy – rolnik Heinrich Kuhlmann, rolnik August Kracht, oskarżyciel publiczny – pracownik wymiaru sprawiedliwości Kalle) orzekł winę, tj. świadomą przynależność Geigenmüllera do SS i zasądził karę grzywny 2000 RM. Geigenmüller zabiegał w połowie 1949 r. u premiera Nadrenii Północnej Westfalii o darowanie mu reszty kary ze względu na jego sytuację materialną: uciekinier ze wschodu, bezrobotny i pozbawiony majątku, utrzymywany przez żonę.
Nie dostrzeżono w procesie denazyfikacyjnym. faktu, że propagował on jako legalne i uzasadnione przestępcze praktyki policyjne Gestapo już przed 1939 r. Odniesiono się w sposób bardzo ogólny do jego działalności, a raczej tylko jego obecności w okupowanej Polsce, nie podejmując żadnej próby sięgnięcia po wiedzę w tym zakresie.
Po wojnie Geigenmüller pracował w Urzędzie Finansowym Ziemskim w Kolonii (Finanzamt Köln-Land). Zmarł w 1969 r. w Bonn.

Wilhelm Gollik – pracownik starostwa

Wilhelm Gollik (VD), ur. 29.12.1902, mieszkał na swoim gospodarstwie we wsi Wola, gmina Zagość. Rodzina: Genowefa (żona), dzieci – Elfriede, Henriette, Richard, Florian.
Gollik wraz z rodziną spełniał, w opinii władz okupacyjnych, choć nie od razu, warunki przyłączenia ich do wielkiego narodu niemieckiego, a dokładniej – do zniemczenia. Najpierw rodzina została poddana we wrześniu 1943 r. w Ostrowcu Świętokrzyskim badaniom, czy posiada wymagane cechy rasowe. Badająca Komisja XX Centrali Przesiedleńczej nie mogła się zdecydować i “otwarty” przypadek Gollików odłożono na później.Ponowne badanie przez Komisję XX przeprowadzono w Warszawie w kwietniu 1944 r. Orzeczono, że rodzina Gollików może być zniemczona i została zakwalifikowana jako “Eindeutschungsfähig A”64.

Wenzel Gollnik – kierownik Wydziału Gospodarki starostwa

Wenzel Gollnik (VD), syn Michała i Marii z Drzycimskich. Do roku 1939 nosił nazwisko Wacław Golnik. Urodził się 18.4.1898 r. w Gross-Lonk (Polskie Łąki), powiat ziemski Schwetz (od 1920 r. po plebiscycie – powiat świecki). Ukończył 8 klas gimnazjum humanistycznego w Dramburgu (dzisiejsze Drawsko Pomorskie). Od 1 marca 1917 r. służył w pruskiej armii (początkowo 140 pułk piechoty, następnie 149 pułk piechoty. Skończył służbę w armii pruskiej 11.11.1918 r. w stopniu podporucznika.

Otrzymał niemiecki krzyż żelazny 1. i 2. klasy. W kwietniu 1920 r. wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego (62 pułk Piechoty Wielkopolskiej). Został przeniesiony do rezerwy w lutym 1922 r.
Zawarł związek małżeński z Agatą (Agathe) z d. Herold w Bydgoszczy w maju 1922 r. Od listopada 1922 r. pracował w Starostwie Powiatowym w Świeciu. 
Golnik był zamiłowanym strzelcem. W 1925 r. w zawodach o mistrzostwo Torunia i Pomorza, występując jako oficer rezerwy, zajął 8-e miejsce w strzelaniu z pistoletu65. W 1927 r. był komendantem Bractwa Strzeleckiego w Świeciu n. Wisłą66
W kwietniu 1929 r. został zwolniony ze służby państwowej (pełnił wówczas funkcję sekretarza w starostwie w Świeciu) – odszedł na własną prośbę. Na posiedzeniu Rady Miejskiej miasta Gniew w czerwcu 1929 r. został wybrany burmistrzem na 12-letnią kadencję. W proteście przeciwko prowokacyjnej, rewizjonistycznej wypowiedzi niemieckiego polityka Gottfrieda Treviranusa z 10 sierpnia 1930 r.67, Golnik wygłosił podczas wielotysięcznej manifestacji w Janowie, jako burmistrz Gniewu, rezolucję, w której wzywał rząd do interwencji dyplomatycznej, a społeczeństwo do mobilizacji sił narodowych dla wykazania potęgi ducha68.
Od lipca 1932 r. lokalna prasa w Bydgoszczy donosiła o zarzutach stawianych Golnikowi na posiedzeniach gniewskiej Rady Miejskiej, że wraz ze swoimi kolegami ze Stronnictwa Narodowego zadłużył miasto na 200 tys. zł dla wybudowania bekoniarni dwóm Niemcom, obywatelom W.M. Gdańska, w której Golnik miał otrzymać prokurę i niezłe uposażenie. W listopadzie 1932 r. w atmosferze skandalu Golnik ustąpił ze stanowiska burmistrza Gniewu69
Łódzka gazeta Echo donosiła w styczniu 1938 r., że Golnik trafił do składu komisji rewizyjnej zarządu koła Ligi Obrony Powietrznej Państwa przy fabryce L. Geyer w Łodzi70.

Do Buska przybył w październiku 1939 r., by z naznaczonym już starostą (dr Wilhelm Schäfer z Badenii) i z kilkoma innymi urzędnikami z Reichu – pod ochroną żołnierzy Wehrmachtu – tworzyć zręby starostwa powiatowego. Choć nie posiadał statusu urzędnika (Beamter), powierzono mu już w początkowym okresie działania starostwa kierowanie “urzędem gospodarki” w ramach Wydziału II “Referat Policji i Gospodarki” starostwa. Wówczas odpowiadał między innymi za zaopatrzenie i gospodarkę węglem, naftą i benzyną71
Wydawał polskim pracownikom kupony na zakup tkanin, obuwia i odzieży72. Wspólnie z Wydziałem Wyżywienia i Rolnictwa w starostwie sprawował nadzór nad Powiatową Spółdzielnią Rolniczo-Handlową. 
Przez kolejne zmiany w strukturze organizacyjnej starostwa i zmiany nazw poszczególnych komórek, Gollnik nieprzerwanie kierował pionem spraw gospodarczych. Nadto, pełniąc funkcję Jagdleitera (kierownika ds. polowań), nadzorował gospodarkę leśną i polowań w powiecie73
W dniu 11.8.1941 r. pomyślnie przeszedł (wraz z żoną i matką) w Busku procedurę nadania mu statusu folksdojcza74.
Był ceniony u niemieckich przełożonych. Starosta Schäfer wystąpił w 1942 roku do Gubernatora Dystryktu Radom z wnioskiem o nadanie Gollnikowi Krzyża Zasługi Wojennej, (Kriegsverdienstkreuz)75. Wśród mieszkańców Buska natomiast miał opinię urzędnika nastawionego wrogo do Polaków76.
Od grudnia 1939 r. wynajmował dwa pokoje z kuchnią w domu Żyda Gesundheita przy ul. 3 Maja nr 577. Później mieszkał przy Oststrasse 36 (dziś ul. Batorego). Gollnik najprawdopodobniej wytrwał w Busku do końca okupacji. Figurował na listach obecności starostwa jeszcze w maju 1944 r. 

Po wojnie przebywał w Niemczech. Hilde Mayer z d. Hanselmann, była pracownica starostwa w Busku i Herbert Siegmund Pohse, kierownik urzędu pracy w Busku za okupacji, występujący w latach 1965/1966 jako świadkowie w postępowaniu “Dotyczącym mordu na ludności żydowskiej i polskiej na terenie powiatu Busko / Dystrykt Radom (Polska)  w latach 1942 do 1945”, prowadzonym przez Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu, zeznali o Gollniku, że po rozwiązaniu starostwa w Busku uciekł do Niemiec (Mayer) i że zaraz po wojnie szukał pracy w Hamburgu (Pohse)78

Karl Grünert – kierownik urzędu pracy w Busku do sierpnia 1941 r.

Karl Grünert, ur. 25.09.1900 r. w Obertriebel / Vogtland, żonaty, bezdzietny, mieszkał przed wojną w Döbeln (Saksonia). Był tam zatrudniony w urzędzie pracy w randze inspektora rządowego (Regierungsinspektor). Wstąpił do SA w 1933 r., ale już rok później został zwolniony ze względu na obrażenia po wypadku. Członkostwo Grünerta w NSDAP nie było usłane różami. Jego wniosek o przyjęcie do partii w 1937 r. odrzucono. Ostatecznie został przyjęty w grudniu 1939 r. Otrzymał numer członkowski 7 329 202. W styczniu 1940 r. dobrowolnie wyjechał do pracy w Generalnym Gubernatorstwie. Zaniedbał wtedy swoje obowiązki partyjne – nie zameldował się w komórce NSDAP po przybyciu do Buska, nie płacił składek członkowskich przez co najmniej 2 lata, za co wytoczono mu postępowanie wewnątrzpartyjne w 1944 r. Został ukarany naganą79.

W Busku kierował urzędem pracy do sierpnia 1941 r. Został następnie skierowany do urzędu pracy w Ostrowcu Świętokrzyskim80, a w lutym 1942 r. wysłano go do Rawy Ruskiej81.

Rudolf Hambusch – pracownik inspekcji skarbowej

Rudolf Hambusch ur. 5.6.1901 r. w Pivitsheide, pow. Detmold, żonaty z Elfriede, 1 dziecko, mieszkał przed wojną w Northeim (Hannover), gdzie pracował jako inspektor podatkowy. Do NSDAP wstąpił w 1937 r., nr członkowski 4 797 38282.
Do Buska przybył w październiku 1941 r. Pracował jako inspektor skarbowy. Był zaangażowany społecznie w buskiej komórce NSV (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt – Narodowosocjalistyczna Ludowa Opieka Społeczna), gdzie odpowiadał za finanse83. W lutym 1943 r. został przeniesiony do Krakowa. Za działalność partyjną w Busku otrzymał pochwałę od Bornfeldera, kierownika wydziału finansów (Hauptstelle Finanzverwaltung) krakowskiego Urzędu Opieki Społecznej (Amt für Volkswohlfahrt)84. Hambusch po wojnie mieszkał w Rinteln w Dolnej Saksonii85.

Otto Hammer – powiatowy referent rolny

Dr Otto Hammer, ur. 5.10.1892 r. w Hanowerze. W początkowej fazie I wojny światowej służył w armii jako lotnik w stopniu podoficera. Stacjonował w Poznaniu. Na skutek ciężkiej choroby odszedł z armii i został nauczycielem lotnictwa. W latach 1919-1921 studiował w Deutsche Kolonialschule w Witzenhausen, potem przez 2 lata był zarządcą majątku “Wilhelmshof” koło Neustettin / Szczecinek. W zachowanym w archiwum, własnoręcznie sporządzonym życiorysie deklarował, że był zdecydowanym zwolennikiem selekcji rasowej. Już od czasu studiów zaczytywał się w czasopiśmie “Der Hammer – Blätter für deutschen Sinn”, piewcy “naukowego” antysemityzmu, wydawanego przez przez skrajnie prawicową organizację “Deutscher Hammerbund”86.
Kierownik Wydziału Głównego Wyżywienia i Rolnictwa rządu GG, Hellmut Körner, zwrócił się w maju 1940 r. do Urzędu Administracji Chłopskiego Przywódcy Rzeszy  (Reichsbauernführer) o oddelegowanie Otto Hammera do GG, gdzie potrzebni byli w starostwach fachowcy z zakresu aprowizacji. Hammer pracował w tym czasie w Międzynarodowym Biurze Chłopstwa i Rolnictwa (Internationales Büro für Bauerntum und Landwirtschaft) w Goslar. Jego przełożony, a jednocześnie wpływowy polityk nazistowski, Hermann Reischle, sprzeciwił się odejściu Hammera, którego określał jako jedynego jeszcze przydatnego w instytucji. 

Dopiero rok później, Hammer uzyskał zgodę na wyjazd do GG na skutek własnych starań. Uzyskanie zgody nie było trudne, jako że minister rolnictwa R. Darré rozwiązał Międzynarodowe Biuro Chłopstwa i Rolnictwa w maju 1941 r. i nakazał wypłacić wynagrodzenie Hammerowi jeszcze za czerwiec87.

Hammer trafił do Buska we wrześniu 1941 r. O jego zatrudnieniu jako referenta ds. gospodarowania gruntami i pracy na roli w powiecie decydował urząd gubernatora radomskiego88. Został członkiem sztabu Urzędu Wyżywienia i Rolnictwa w starostwie89. W zakresie jego kompetencji w wydziale III (“Marktordnung” – zagadnienia rynku) Urzędu Wyżywienia i Rolnictwa leżały sprawy kontyngentów, obrotu gruntami, zezwolenia na działalność gospodarczą, sprawy karne. Pełnił jednocześnie funkcję inspektora ziemskiego.

Fot. Hildegard Hammer

Hammer, absolwent elitarnej uczelni rolniczej o specyficznym, kolonialnym profilu, funkcjonariusz państwowych organizacji sektora gospodarki rolnej (Reichsnährstand – Stan Żywicieli Rzeszy i Chłopski Przywódca Rzeszy – Reichsbauernführer) w randze Kreisstabsleiter (kierownik sztabu powiatowego), doświadczony także w sferze kontaktów międzynarodowych z pracy w Goslar, różnił się zdecydowanie od swojego przełożonego, prostackiego, w obejściu z polskimi chłopami brutalnego Wagnera.
W przeciwieństwie do Wagnera, który był wszędobylski po wsiach w powiecie i powszechnie znienawidzony z powodu swoich akcji terrorystycznych, Hammer działał w tle i pozostał niedostrzeżony przez ludność miejscową i nieodnotowany w powojennych wspomnieniach. 
W Busku przebywał z żoną, Hildegardą90. Mieszkali w “Deutsches Haus” przy Badstrasse (dziś Aleja Mickiewicza). Pozostali w Busku co najmniej do maja 1944 roku91

Na podstawie nielicznych i rozproszonych dokumentów archiwalnych udało mi się ustalić, że oprócz Hammera referentami rolnymi w Busku byli (patrz osobne biogramy): dr Fritz Baukloh, dr Walter Mönkemeier, dr Eduard Rheinberger oraz inż. Wilhelmi, wymieniony w dokumencie archiwalnym z datą 1.7.1942 roku92.

Gustav Hasis – naczelnik więzienia Pińczów93

Gustav Hasis, ur. 3.10.1902 r. w Schutterzell (Badenia Wirtembergia), ukończył szkołę powszechną, żonaty z Bertha z d. Biegert94. Przed wojną mieszkał w miejscowości Mingolsheim k. Karlsruhe i był zatrudniony jako strażnik więzienny w nieodległym Kislau, gdzie prowadził i nadzorował roboty w Domu Pracy (Arbeitshaus)95, placówce karnej dla mężczyzn, nadzorowanej przez policję, a działającej tam obok obozu koncentracyjnego96.

Fot. Więźniowie obozu koncentracyjnego Kislau. Zdjęcie propagandowe z 1939 r. W głębi zamek w Kislau, w którym ulokowany był Arbeitshaus (Dom Pracy). Źródło: Generallandesarchiv Karlsruhe, sygn. F_1-34_4).

G. Hasis wstąpił do NSDAP 1.5.1937 r. (nr członkowski 4025838)97.

Naczelnikiem więzienia w Pińczowie został najwcześniej w połowie 1941 r., a najpóźniej na początku 1943 roku98. W służbie więziennej posiadał stopień nadwachmistrza (Oberwachtmeister).
Był niebywałą kanalią. Miał na sumieniu wiele istnień ludzkich.
Tomasz Jaklewicz (ur. 1957 r.) z Pińczowa przytacza wspomnienie swojego ojca, Stanisława, że Hasis był znany w Pińczowie ze swoich bestialstw w więzieniu. Pastwił się nad schwytanymi i doprowadzonymi do niego Żydami. Mordował ich z lubością. Ustawiał pod ścianą. Strzelał najpierw blisko głowy, a gdy ofiara niemal umierała, omdlała ze strachu, wtedy dobijał ją “miłosiernie” kulą w głowę99.

Roman Poniewierski, który pracował od maja 1942 r. w charakterze strażnika w więzieniu w Pińczowie, tak wspomina Hasisa: “Słyszałem też, że w dzień Bożego Ciała 1944 roku naczelnik pińczowskiego więzienia, Hassis, jadąc konno wraz z trzema innymi Niemcami, zatrzymali na górze św. Anny, znajdującej się nieopodal Pińczowa, czterech młodych chłopców, bo innym udało się uciec. Chłopców tych: Piaseckiego, Lecha, Kaczmarka i Maruszewskiego, po doprowadzeniu ich do więzienia, bez sądu rozstrzelali”.

Fot. Gustav Hasis konno w środku. Zdjęcie wykonane najprawdopodobniej w Pińczowie.

Również R. Poniewierski wspominał: “Któregoś dnia widziałem, jak Hasis wyprowadził z kancelarii młodą Żydówkę i strzelił do niej z pistoletu. Trafił ją w tył głowy. Kiedy upadła, oddał do niej jeszcze jeden strzał. Na jego polecenie więźniowie wynieśli zwłoki ofiary za mur więzienny i zakopali”100.

Fot. Na zdjęciu od lewej: Gustav Hasis, Johann Hansel (z Gestapo w Busku) i Walter Cordts (z posterunku żandarmerii w Busku, następnie w Nowym Korczynie)101.

Urzędowanie Hasisa w Pińczowie skończyło się w dniu drugiego rozbicia więzienia przez Bataliony Chłopskie, 13 lipca 1944 r. Nie jest jednoznacznie ustalone, co się z nim stało. E. Fąfara pisze, że partyzanci uprowadzili go do lasu i wykonano na nim wyrok polskiego sądu podziemnego. Inni twierdzą, że uciekł wraz z całą załogą niemiecką102.

Franz Jagoda –  zastępca naczelnika poczty w Busku

Franz (Franciszek) Jagoda był narodowości niemieckiej. Pochodził ze Śląska, mówił kaleczoną polszczyzną.
Odprawiał autobusy pocztowe do Kielc, odjeżdżające sprzed poczty w Rynku. Prześladował handlarzy, zabierał towar, bił103. Leszek Marciniec w Tygodniku Ponidzie w 1999 r. tak opisał pocztowy autobus: “Do Kielc odjeżdżał dwa razy dziennie … (jedyne połączenie komunikacyjne w czasie okupacji). … był przedzielony na dwie części, jedna to było Nur für Deutsche. Niemców jeździło mało i w tym przedziale były zawsze wolne miejsca. Drugi przedział był zawsze przepełniony, a od herr Jagody zależało, kogo wpuścić … . Z tego okresu zachowało się powiedzonko Jagody: “Ty na dupa pojedziesz”, kiedy to wszechwładny “nadczłowiek” decydował, kogo wpuścić do autokaru104.

Adolf Johnsen – rolnik okręgowy

Adolf Johnsen, ur. 14.8.1877 r., pochodził z miejscowości Grabow, pow. Jerichow niedaleko Magdeburga. Był tam w połowie lat 30-tych inspektorem (b.b.d.). Do partii NSDAP należał od 1932 r., wraz z małżonką, Martha105. Służbę w GG rozpoczął 10.1.1940 roku. Dołączył do grupy urzędników, towarzyszących staroście Schäferowi od samego początku. W pierwszych tygodniach ich urzędowania odpowiadał jako rolnik okręgowy (Bezirkslandwirt), wspólnie z niejakim Eder, za majątki powyżej 100 ha106.
W późniejszej strukturze powiatowej administracji rolnej, od 1941 roku, Johnsen, pracował w Urzędzie Wyżywienia i Rolnictwa w starostwie jako jeden z 5 Bezirkslandwirtów, jednocześnie w Wydziale II (produkcja) tego urzędu – rozdzielał materiał siewny i nawozy, a następnie w Wydziale III (organizacja rynku) – zajmował się przydziałami węgla, drewna, benzyny i nafty107. Został odznaczony Wojennym Krzyżem Zasługi 20.4.1941 roku108.

Luitpold Norbert Korz – kierownik Urzędu ds. Policyjnych starostwa

Luitpold Norbert Korz, ur. 7.6.1896 r. w Luksemburgu (miasto), ukończył 8 klas szkoły powszechnej. Od 1912 zamieszkały w Kolonii (Köln). Do 1915 roku pracował jako pomocnik cukiernika w fabryce czekolady Wiese. Podczas I wojny światowej uczestniczył jako szeregowy piechur w walkach na Zachodzie;  w latach 1916-1920 przebywał w niewoli francuskiej.

Pracował w Sądzie Krajowym w Kolonii na etacie pomocnika pisarskiego, potem protokolanta w randze pracownika wymiaru sprawiedliwości (Justizangestellter). W 1937 r. wstąpił do NSDAP (nr członkowski 3980353)109. Administracja sądowa oddelegowała go w styczniu 1940 r. do pracy w Generalnym Gubernatorstwie. Trafił do starostwa w Busku, gdzie na początku pracował przy wydawaniu przepustek, dowodów osobistych (Kennkarte), paszportów, itp. Zajmował się śledzeniem cen, a od października 1942 r. także opracowywaniem zgłaszanych przez żandarmerię wykroczeń i wymierzaniem kar grzywny110. W październiku 1942 r. starosta wnioskował o przyznanie Korzowi Krzyża Zasługi Wojennej 111. Po przeszkoleniu w Warszawie w roku 1943 pełnił dodatkowo funkcję zastępcy urzędnika stanu cywilnego. W styczniu 1944 r. gubernator radomski powołał go na stanowisko szefa Urzędu ds. Policyjnych (Amt für Polizeiangelegenheiten) w starostwie112. W kierowanym przez niego urzędzie zatrudnionych było 7 Polek i pochodząca z Crailsheim (ściągnięta stamtąd przez starostę Schäfera) Niemka, Melanie Kohler. Według złożonych w latach 60-tych zeznań starosty Schäfera i sekretarza von Christen, Korz był odpowiedzialny (jak długo, nie sposób dziś ustalić) za sprawy żydowskie i miał kontakt z żydowską Radą Starszych w Busku113. We własnych zeznaniach Korz fakt ten przemilczał, wskazał natomiast na urzędnika Ericha Bertholda jako odpowiedzialnego za sprawy żydowskie. Korz pozostał w Busku do stycznia 1945 r. Po wojnie wrócił do pracy w sądzie kolońskim. Przesłuchiwany w 1963 r. w charakterze świadka w postępowaniu przeciwko b. żandarmowi z Nowego Korczyna, informując o swojej pracy w Busku, twierdził, że był pracownikiem pozbawionym samodzielności, bo o wszystkim decydował starosta, że nosił wyłącznie ubranie cywilne, że wymierzał tylko niskie kary grzywny114.

Hermann Kurzweg – pracownik starostwa buskiego

Hermann Kurzweg (VD), ur. 29.11.1894 w Łodzi, zawarł związek małżeński w 1915 r. w Sosnowcu z Stefanie, z d. Hoffmann. Dzieci z tego małżeństwa: Heinrich, ur. 1.12.1915, Georg, ur. 15.3.1918. Według Jana Mazurkiewicza, Kurzweg był przed wojną komendantem straży pożarnej w Pińczowie115.

Już w pierwszych tygodniach po przyjściu Niemców do Buska Kurzweg pracował w starostwie – w Wydziale II (referat policyjny i gospodarczy), w którym pełnił m.in. funkcję powiatowego inspektora przeciwpożarowego. Komórka do tego powołana nosiła dumną nazwę “policja ogniowa” (Feuerpolizei)116. Był odpowiedzialny za gospodarkę paliwami. 
Rozlewanie paliwa do kanistrów i wydawanie za pokwitowaniem w magazynie usytuowanym na zapleczu starostwa powierzył Janowi Mazurkiewiczowi. J. Mazurkiewicz w swoich wspomnieniach wymienia Jerzego Dobrołęckiego, z którym przywoził z Kielc paliwo w beczkach117.
Równolegle do prowadzonej przez Kurzwega gospodarki paliwami na użytek administracji cywilnej w powiecie, prowadził on sprzedaż produktów naftowych w sklepie, noszącym w szyldzie nazwę “Tankstelle Busko” (stacja tankowania Busko)118. Stacja Kurzwega mieściła się w Rynku119.

Fot. Żołnierze niemieccy w Rynku w Busku przed “stacją tankowania” Hermanna Kurzwega. Źródło: Internet.

Kurzweg odpowiadał za działalność kina w Busku. Gdy Urząd ds. Policyjnych pozyskał w czerwcu 1942 r. informacje, że oglądane są przez młodocianych seanse dla nich zabronione, nakłonił starostę do zaostrzenia rygorów. Zobowiązano Kurzwega, by dopilnował ich przestrzegania120.
W dniu 11.8.1941 r. w Busku, lotna Komisja G (Fliegerkommission G) z Centrali Przesiedleńczej nadała Hermanowi Kurzweg i jego synom status volksdeutscha. Rodzina Kurzweg mieszkała w Busku przy ulicy Batorego 32121.

Josef Manhart – pracownik urzędu pracy w Busku

Josef Manhart (RD), ur. 15.3.1896, pochodził z Ratibor / Racibórz, gdzie pracował w urzędzie pracy. Służbę w Generalnym Gubernatorstwie rozpoczął w połowie września 1939 roku. W Busku przebywał do początku 1942 roku122.

Walter Mönkemeier – powiatowy referent rolny

Dr Walter Mönkemeier, ur. 1910 r., pochodził z okolic Kilonii. W Busku przebywał w okresie  (marzec 1941 – grudzień 1942)123.

Emil Philipp – inspektor rządowy w starostwie

Emil Philipp (inspektor rządowy). Urodz. 8.7.1893 w Berlinie, był przed wojną urzędnikiem w starostwie powiatowym w miejscowości Belzig (Marchia Brandenburska). Tamtejsza komórka NSDAP na początku października 1939 r. rekomendowała go wobec Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy na stanowisko burmistrza “na zajętych terenach na wschodzie”124. Do Buska przybył już w kilka dni później i został zastępcą starosty Wilhelma Schäfera. Do czasu przeniesienia służbowego do Piotrkowa w grudniu 1940 r. dał się poznać w Busku od najgorszej strony. Z lubością znęcał się nad interesantami, którzy trafiali do niego za sprawami urzędowymi. Bił także ludzi kijem na ulicy i w korytarzu starostwa, jeśli nie usunęli się szybko z drogi125. Z Piotrkowa został przeniesiony najprawdopodobniej jesienią 1941 r. do starostwa w Drohobyczu w dystrykcie Galicja126. Od grudnia 1942 r. był niezdolny do pracy z powodu choroby (reumatyzm stawów) i na wniosek gubernatora dystryktu Galicja został odesłany do Rzeszy127.

Herbert Pohse – kierownik urzędu pracy

Herbert Pohse, ur. 24.8.1902 r. w Hamburgu, mieszkał przed wojną w Poczdamie. Wstąpił do NSDAP w 1932 r.  (nr członkowski 1398320)128
Przed przybyciem do Buska w październiku 1941 r., przebywał w Garwolinie. Pracował tam w okupacyjnym urzędzie pracy.
W Busku przebywał do 13 stycznia 1945 r., tj. do dnia wkroczenia do miasta Armii Czerwonej.

Fot. Herbert Pohse w mundurze SA w 1934 r.

Jego praca polegała głównie na pozyskiwaniu siły roboczej do Rzeszy poprzez organizowane wspólnie z żandarmerią i Sonderdienstem łapanek po wsiach129, a nie na pośredniczeniu (Vermittlung), albo na werbowaniu (Anwerbung), jak twierdził po wojnie on i jemu podobni, bo gdy przyszedł do Buska, nie było już dobrowolnych wyjazdów. 
Jedną z metod zmuszania upatrzonych przez niego osób do wyjazdu do Niemiec, a ukrywających się, było przetrzymywanie w areszcie zakładników wziętych z ich najbliższej rodziny.
Pohse był niewątpliwie gorliwy w polowaniu na ludzi. Oto opis dwóch jego działań, udokumentowanych w powojennych zeznaniach.
Do mieszkania Mateusza Jankowskiego, ur. 1914 r., z zawodu masarz, przyszło wiosną 1941 r. w godzinach porannych dwóch sonderdienstów oraz kierownik arbeitsamtu Pohse i jego współpracownik Robisch. Zabrali Jankowskiego do Arbeitsamtu. Był tam przetrzymywany przez trzy dni, a następnie go wywieziono. Po dwóch tygodniach pobytu w obozie przejściowym trafił do bauera. Pracował u niego około dwóch lat. Na Wielkanoc 1943 r. przyszła wiadomość do rodziny, że nie żyje.
Zdzisława-Bogumiła Nowaczkiewicz, opowiadała po wojnie, jak Pohse przemocą usiłował wysłać ją na roboty do Rzeszy. Zdzisława-Bogumiła, wówczas 17-letnia dziewczyna, była ekspedientką w prywatnym kiosku. W czerwcu 1942 r. rano około godziny siódmej, gdy zaczynała pracę, Pohse podjechał samochodem pod kiosk i zabrał ją do arbeitsamtu. Tego samego dnia po południu została odstawiona do autobusu odchodzącego sprzed urzędu pocztowego w Rynku i odwieziona do Częstochowy. Przebywała tam w obozie przejściowym około tygodnia. Uciekła z pociągu ruszającego do Niemiec. Ukrywała się w Kielcach i Warszawie. Wróciła do Buska w 1944 roku130.
Była pracownica Arbeitsamtu, Waleria Jurecka, tak wspominała swojego szefa, Pohse: “Pohse odnosił się arogancko do ludności Polski i traktował ją bardzo źle. W lecie 1944 r. skończyły się łapanki, natomiast zaczęli brać ludzi do roboty do okopów, na które wysyłał ich sam Pohse codziennie w godzinach rannych. Czy był Niemcem, tego dobrze nie wiem. Wiadomo mi tylko, że po polsku rozmawiał dobrze, a tylko stale udawał, że nie umie131.
Pohse całą swoją kryminalną działalność w powiecie buskim okrasił dobrze wykształconą własną podatnością na korupcję. Były sekretarz gminy w Stopnicy w powojennych zeznaniach wspominał: “Jeśli chodzi o łapownictwo, to o ile niemal wszyscy byli skłonni do przyjmowania łapówek, o tyle najwięcej ich wymagał Peze (RS: oryginalna pisownia w protokole), kierownik Urzędu Pracy132. Waleria Jurecka, wspominała: “Nieraz na łapanki jeżdził Pohse. Wiem, że czasami nałapani ludzie wypuszczani byli na wolność za łapówki w postaci produktów i żywności – masło, gęsi, jaja, kury itd., co widziałam sama, i woźny wówczas przywiezione produkty odnosił do Robischa Kurta (RS: pracownik Arbeitsamtu)”133. Pohse po wojnie osiadł w Hamburgu. Był pracownikiem tamtejszego urzędu pracy134.

Heinrich Pokorny – urzędnik w starostwie

Heinrich Pokorny (VD), s. Franza Wilhelma i Marianny, ur. 4.1.1896 r. w Sebersdorf (Styria/Austria), przed wojną obywatel polski, wyzn. rzymsko-katolicke, zawarł związek małżeński z Erną z d. Lanik w 1926 roku w Łunińcu na Polesiu. Dzieci z tego małżeństwa to: Eduard, Oswald, Ernst i Adolf. P. był przed wojną gajowym lub leśniczym w lasach Radziwiłłów na Polesiu135.

W pierwszych miesiącach okupacji, Pokorny pracował w ówczesnym Wydziale II starostwa (Referat Policji i Gospodarki). Odpowiadał za sprawy karne oraz za pracę przymusową i obowiązkową Żydów136.
Od kwietnia 1941 r., gdy zmieniono strukturę organizacyjną starostwa i ustanowiono 4 urzędy (spraw wewnętrznych, gospodarki, wyżywienia i rolnictwa oraz urząd szkolny), Pokorny przekazał sprawy karne i Żydów Korzowi do Urzędu Spraw Wewnętrznych. Sam zajmował się  zagadnieniami gospodarczymi. Często bywał w Nowym Korczynie, by dopilnować wyładunku węgla z galarów. Jego kierownikiem w Urzędzie Gospodarki był Gollnik137.
W dniu 11.8.1941 r. w Busku, lotna Komisja G (Fliegerkommission G) z Centrali Przesiedleńczej nadała Pokornemu, i zapewne całej jego rodzinie, status volksdeutscha138.
Rodzina Pokornych mieszkała w Busku przy ulicy Batorego 32. Uposażenie Pokornego dla jego 6-osobowej rodziny przy pensji 555 zł było raczej skromne. Za mieszkanie (3 pokoje i kuchnia) płacił 85 zł czynszu139.
W 1942 r. starosta Schäfer wystąpił do gubernatora radomskiego z wnioskiem o nadanie Pokornemu Krzyża Zasługi Wojennej140. Wśród niemieckich pracowników starostwa Pokorny uchodził za eksperta w sprawach leśnych i polowań. Korz wspominał wręcz, że Pokorny był jego nauczycielem w tropieniu zwierzyny.
Pokorny zdecydowanie usadowił się po stronie “niemieckich panów”. Do ludności polskiej ustosunkowany był wrogo141. W charakterystykach Niemców i volksdeutschów z okupacyjnego aparatu policyjnego i cywilnego, sporządzanych krótko po wojnie na potrzeby organów ścigania, określano Pokornego jako współpracującego z wywiadem niemieckim. Miał on być, według tych informacji, wcielony do Wehrmachtu i służyć w Kielcach142.


Po wojnie Pokorny osiadł w miejscowości Horni Stepanice, poczta Zilenice, w Czechosłowacji143.

David Reinhold – zastępca starosty do końca 1942 r.

David Reinhold, pochodził z Saksonii. Jako urzędnik w randze nadsekretarz administracyjny (Oberverwaltungssekretär) otrzymał w starostwie w Busku stanowisko kierownika jednego z działów (Sachgebiet) Urzędu Spraw Wewnętrznych. Był jednocześnie zastępcą  starosty. Z zachowanych nielicznych dokumentów, gdzie jest on wymieniony, nie wynika jednoznacznie, kiedy Reinhold trafił do Buska. Można przyjąć, że Reinhold rozpoczął swoje urzędowanie w Busku w 1941 roku, gdy przeniesiono jego poprzednika w funkcji zastępcy starosty, Emila Philippa, z końcem 1940 r. do Piotrkowa144. Wiadomo natomiast, że Reinhold opuścił Busko z końcem 1942 r., gdy został skierowany do właśnie co utworzonego Sekretariatu Stanu ds. Bezpieczeństwa w Krakowie145. Tamtejszy Urząd ds. Osobowych (Personalamt) uzależniał przyjęcie Reinholda od zwolnienia go z korpusu urzędniczego (Entlassung aus dem Beamtenverhältnis)146.

Eduard Rheinberger –  powiatowy referent rolny

Dr Eduard Rheinberger, ur. 31.7.1902 r., w Busku od 15.6.1941 r.  Mieszkał kątem u starosty147. Starosta Schäfer w uzasadnieniu wniosku o odznaczenie Rheinbergera Wojennym Krzyżem Zasługi eksponował jego pracowitość, dzięki której powiat buski miał zyskać czołowe miejsce w dystrykcie radomskim w produkcji mleka i masła. Nadto R. był –  w opinii starosty – bardzo skuteczny w ściąganiu kontyngentów, cokolwiek by to miało znaczyć. Mimo choroby nie odstąpił od swoich obowiązków i doznał udaru mózgu 17.10.1942 roku148.  Jakie były jego dalsze losy, nie wiadomo.

Alfred Schellmann – szofer starosty Schäfera

Alfred Schellmann, ur. 19.8.1902 r., pochodził z Liegnitz / Legnica149. Do Buska przybył 8 listopada 1939 r. Mieszkał w jednym pokoju na piętrze starostwa150 (w tym budynku, byłym gimnazjum, miał swoje mieszkanie starosta).Schellmanna tak wspominała Janina Kiełb, zatrudniona na początku okupacji jako kelnerka w stołówce starostwa: “Pewnego razu – a było to jesienią, lał deszcz – gdy zaniosłam obiad do pokoju starosty, usłyszałam na podwórzu starostwa krzyk kobiety i huk wystrzałów. Gdy wyjrzałam oknem, zobaczyłam, jak kierowca, Schelman, stoi z pistoletem w ręku, a obok, na ziemi, leży kobieta. Była ubrana na czarno, miała siwe włosy i była już niemłoda. Gdy wróciłam do stołówki, wyjrzałam znów przez okno i stwierdziłem, że zwłoki owej kobiety wieziono na furmance ulicą Mickiewicza. Ludzie w Busku mówili potem, że była to Żydówka …151.

Thomas Setny – nadzorca targowisk bydła rzeźnego

Thomas (Tomasz) Setny urodził się 19 grudnia 1890 r. w Przyprostyni (niem.: Brandorf)152, w powiecie nowotomyskim jako syn Franciszka i Pauliny. Edukację rozpoczął w niemieckiej szkole ludowej w Przyprostyni i kontynuował w preparandzie nauczycielskiej i seminarium nauczycielskim we Wschowej. W 1911 r. uzyskał dyplom nauczycielski, a w 1913 r. zdał drugi egzamin pedagogiczny i zdobył pełne kwalifikacje zawodowe.
W 1911 r. podjął pracę w szkole w Nabyszycach, gdzie uczył do 1914 r. 
Podczas I wojny światowej walczył na froncie zachodnim. Ciężko zachorował i przebywał w szpitalu w Badenii. Służbę w armii niemieckiej zakończył w grudniu 1918 r. Ożenił się z Ludwiką Budzińską, z którą miał dwoje dzieci. Po 1918 r. uczył w szkołach w Osieku i w Klęce (pow. średzki, woj. wielkopolskie). W latach 1926–1928 kształcił się na Wyższym Kursie Nauczycielskim w Jarocinie.

Fot. Königliches Lehrer Seminar Fraustadt (Królewskie Seminarium Nauczycielskie Wschowa).

W maju 1931 r. został urlopowany do pracy w oświacie polskiej w Niemczech. Objął kierownictwo nowo otwartej Katolickiej Szkoły Polskiej w Giławach na Warmii. Działał w Towarzystwie Nauczycieli Polskich w Niemczech. Od października 1932 r. do grudnia 1935 r. pracował w Katolickiej Szkole Polskiej w Nowej Kaletce na Warmii. Mniejszość polska na tamtych terenach konfrontowana była z narastającą wrogością ze strony ludności niemieckiej i władz. Mnożyły się oszczerstwa i oskarżenia natury politycznej, a nawet moralnej wobec nauczycielstwa polskiego153.
Na własne życzenie wrócił do Polski i podjął pracę w szkole w Klęce. 
W grudniu 1939 r. T. Setny został wysiedlony do GG. Urządzenie jego nauczycielskiego mieszkania w Klęce rozdzielono między Niemców w Nowym Mieście, a inwentarz żywy zabrał miejscowy folwark154.

Tomasz Setny przybył do Buska w październiku 1940 r. z przydzieloną mu przez władze dystryktowe w Radomiu funkcją nadzorcy targowisk bydła rzeźnego w powiecie155. Kierował Ekspozyturą Powiatową Związku Gospodarki Bydłem (Viehwirtschaftsverband), ulokowaną w strukturze powiatowego Urzędu Wyżywienia i Rolnictwa156.
Jego córka, Heliodora Setna, pracowała także w starostwie powiatowym, w Urzędzie Spraw Wewnętrznych, jako pracownik nie-niemiecki157.

Fot. Tomasz Setny158
Syn, Janusz Setny, urodz. 1926 r., był zatrudniony w Powiatowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej i jednocześnie uczęszczał do zawodowej szkoły rolniczej w Busku.
W kancelarii starostwa pracowała Uta Setna, która za pośrednictwem Zdzisława Janika, jak wspomina F. Faliszewski, przekazywała dla wywiadu delegatury Rządu RP na Kraj odpisy okólników i zarządzeń niemieckich władz powiatowych159.
Po zakończeniu II wojny światowej Tomasz Setny wrócił na Wielkopolskę. Uczestniczył w reaktywowaniu szkolnictwa i nauczycielskiego ruchu związkowego. Był prezesem ogniska dla nauczycieli Babimojszczyzna z siedzibą w Kargowej, jednego z czterech ognisk Związku Nauczycielstwa Polskiego, utworzonych w 1945 roku w powiecie wolsztyńskim. W 1948 r. pełnił funkcję Prezesa Zarządu Oddziału Powiatowego ZNP w Wolsztynie160.
Na czas wysiedlania Niemców z okolic Babimostu w listopadzie 1946 r., Tomasz Setny był członkiem Komisji Ochrony Mienia161.
W lipcu 1945 r. Zarząd Miejski w Busku-Zdroju zwrócił się do Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Ostrowie Wielkopolskim o ustalenie miejsca pobytu T. Setnego i zatrzymanie go, albowiem “poszkodowani obywatele tut. miasta domagają się ukarania ob. Setnego”.
Nadawcy pisma informowali, że “ob. Setny Tomasz (…) w czasie okupacji niemieckiej był zatrudniony w Starostwie Powiatowym w Busku w charakterze referenta Urzędu Rolnictwa i Wyżywienia (…). Na stanowisku ob. Setny wykazywał dużo gorliwości, pracując dla dobra “wielkich Niemiec” do tego stopnia, że nie zawahał się bić i kopać publicznie Polaków w czasie jarmarków czy też w czasie urzędowania. Wymieniony ob. Setny był znienawidzony przez społeczeństwo Polskie, że Organizacje Wolnościowe na terenie powiatu Stopnickiego przygotowywały na niego zamach, ażeby uwolnić się od takiego renegata162.
Urząd Gminy Busko, poproszony w ankiecie z 1947 r. o wskazanie przestępców z niemieckiej administracji okupacyjnej, wymienił: Fischera (komendant Sicherheitspolizei), Wagnera (rolnik powiatowy), Pohse´go (kierownik urzędu pracy) i Setnego. Tego ostatniego opisał słowami: “Setny, Volksdeutsch, kierownik odbioru bydła kontyngentowego”.
Tomasz Setny zmarł 29 kwietnia 1972 r. w Zielonej Górze163.

Rudolf Single – pracownik starostwa

Rudolf Single, ur. 2.10.1904 r. w Gera, żonaty, dwoje dzieci, zamieszkały do wojny w Thal (Turyngia) był urzędnikiem w randze pracownika wymiaru sprawiedliwości (Justizangestellter). Nr członkowski NSDAP: 4 777 489. Był kasjerem w buskiej komórce NSV (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt – Narodowosocjalistyczna Ludowa Opieka Społeczna). Służbę w GG rozpoczął 5 lutego 1940 roku164.
Pracował w kierowanym przez Bela von Christen Wydziale II – Referat Policyjno-Gospodarczy (Polizei- und Wirtschaftsreferat), w którym oprócz wymierzania kar administracyjnych zajmowano się śledzeniem cen, komunikacją i drogami, ochroną przeciwpożarową i gospodarką wodną.

Fot. Rudolf Single165
Później był zatrudniony w referacie ds. ludności i opieki społecznej (Bevölkerung und Fürsorge) w Urzędzie Spraw Wewnętrznych starostwa, w którym zajmował się m.in. przydziałami głodowych racji żywności dla ludności żydowskiej w powiecie166. W październiku 1942 r. odpowiadał także za sprawy wynagrodzenia i budżetu167.

.

Przypisy

  1. Podział kompetencji w administracji starosty w Busku” (Geschäftsverteilungsplan für die Verwaltung des Kreishauptmanns in Busko) (b.d.), APR 209/37, k. 67.
  2. Sporządzona w 1940 r. lista pracowników starostwa ze wskazaniem miejsc ich zamieszkania w Busku. AIPN GK 639/5, k. 195.
  3. Ankieta członkowska NSDAP. AIPN GK 119/1, k. 2.
  4. Źródło: Album zdjęć Krajowego Urzędu Kryminalnego Badenii-Wirtembergii dla Prokuratury Mosbach do sprawy nr 4 Js 3756/65 (śledztwo ws. przestępstw nazistowskich w Busku przeciwko: Nieznany, Wilhelm Schäfer, Johann Hansel). StAL EL 48/2 I Bü 595.
  5. Pismo Bertholda z 2.4.1943 r. do sołtysa Przeczowa, Jakoba Seifried, z zapytaniem – po przeglądzie kartoteki podopiecznych – czy wykorzystano przydzielone talony (Bezugschein) na obuwie. AIPN GK 639/70, k. 177.
  6. Referaty ds. ludności i opieki społecznej (Bevölkerung und Fürsorge) powołano w starostwach w roku 1940. Spośród ich najważniejszych zadań należy wymienić: rejestracja volksdeutschów, państwowa opieka społeczna dla Niemców i nie-Niemców. jeńcy wojenni, nadzór nad placówkami opieki społecznej organizacji charytatywnych, opieka nad przesiedleńcami i ewakuowanymi, statystyka ludnościowa, nadzór nad polskim i ukraińskim komitetem pomocowym i nad Żydowską Samopomocą Społeczną. Bogdan Musial, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement: eine Fallstudie zum Distrikt Lublin 1939-1944. Wiesbaden 1999, s. 99.
  7. Odpis protokołu z przesłuchania L. Korz z dnia 12.6.1963 r. w charakterze świadka w postępowaniu Prokuratury Monachium (München) I, nr akt 1a Js 311/60, przeciwko b. żandarmowi z Nowego Korczyna, Stürmann. Odpis protokołu sporządzonego przez Bawarski Urząd Kryminalny (Landeskriminalamt Bayern) jest zdeponowany w aktach postępowania Prokuratury Stuttgart nr 18 Js 597/67 (Dochodzenie przeciwko Wilhelm Schäfer z powodu zagłady Żydów na terenie powiatu Busko (Polska); deportacja Żydów do KZ Treblinka (Polska)). Staatsarchiv Ludwigsburg (StAL) AL EL 317 III Bü 475, k. 54-63.
  8. Notatka z 22.3.1941 r., sporządzona przez prezydium ŻSS w Krakowie, przywołująca wypowiedź E. Bertholda podczas konferencji Komitetu Powiatowego Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Busku w dniu 9.3.1941 r. AŻIH, Akta ŻSS, sygn. 211/267, k. 21; pismo Bertholda z 10.5.1941 r. do Komitetu Powiatowego ŻSS w Busku z informacja o przydzielonej Komitetowi przez Szefa Dystryktu Radom kwoty 1800 zł na założenie kuchni ludowych, zakup żywności i, razie potrzeby, urządzenie miejsc do spania (sienniki). AŻIH, Akta ŻSS, sygn. 211/268, k. 16.
  9. Protokół z konferencji delegatów Polskiego Komitetu Opiekuńczego powiatu Busko w dniu 27.9.1941 r. AIPN GK 639/40, k. 594.
  10. AIPN GK 639/67, k. 19.
  11. Współpracownikami Bertholda byli towarzyszka E. Ribow, towarzysz Rudolf Hambusch i Margareta Donat. Pismo z 18.7.1942 r. kierownika Głównego Obszaru Pracy Ludowej Opieki Społecznej w Busku do kierownictwa dystryktowego tegoż Głównego Obszaru w Radomiu (tow. Göde), dot. schematu organizacyjnego NSV w Busku. APR 356/32, b.n.k.
  12. AIPN GK 639/64, k. 72.
  13. APR 209/1027, k. 72.
  14. Źródło: ankieta NSDAP. APR 356/31, k. 2.
  15. Dywizja w 1941 r. szła przez Lwów i Tarnopol, w lipcu zatrzymała się w rejonie Winnicy. Uczestniczyła następnie w bitwie o Kijów, potem ciągnęła w kierunku na Dniepropietrowsk. W lipcu 1942 ruszyła pod Stalingrad i uczestniczyła w bitwie o miasto od połowy września 1942 r. do stycznia 1943 r., gdy jej resztki trafiły do niewoli sowieckiej. Informacja o żołnierzu E. Berthold pochodzi z zachowanych kart pocztowych (kupione na pchlim targu w Niemczech), które wysyłał do niego ojciec z Buska. Przebywający w Busku rodzice i siostra posyłali mu także paczki i gazety.
  16. Z zeznań świadków Witolda Klimpel i Stanisława Matusik w powojennym postępowaniu przeciwko W. Biskupowi przed Sądem Okręgowym w Kielcach. AIPN Ki 127/114, k. 298; Witold Klimpel był przed wojną podłowczym w powiecie pińczowskim (margrabia Zygmunt Wielopolski był łowczym) i nadleśniczym. Gajowy W. Biskup był podwładnym W. Klimpela. Kalendarz Myśliwski Na 1938 Rok. Nakładem Polskiego Związku Łowieckiego, s. 407.
  17. Smarzyński, s. 219.
  18. Notatka Stefana Baki z dochodzenia prowadzonego przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w 1946 r. AIPN GK 179/113, k. 62-63.
  19. BArch R 69/263, k. 007.
  20. Protokół z przesłuchania Ericha Brüning w charakterze świadka w dniu 25.5.1966 r. w Krajowym Urzędzie Kryminalnym Badenii-Wirtembergii (Landeskriminalamt Baden-Württemberg) w ramach prowadzonego przez Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu wstępnego postępowania “Rozpoznanie okoliczności mordu na ludności żydowskiej i polskiej na terenie powiatu Busko / Dystrykt Radom (Polska) w latach 1942 do 1945”. BArch, B162/6208 Bd. 5, k. 994; lista niemieckich pracowników starostwa buskiego (stan: 18.11.1941), AIPN GK 639/3, k. 61; AIPN GK 639/1-3, k. 52.
  21. AIPN GK 639/52, k. 7.
  22. Miał czwórkę dzieci: Wolfgang (ur. 8.9.1936), Helga (ur. 6.1.1938), Rolf (ur. 26.7.1939), Hans-Ulrich (ur. 3.3.1941). Na dwoje otrzymał w lipcu 1942 r. zasiłek 40 złotych miesięcznie. AIPN GK 639/ 37, k. 152.
  23. Obok niego rolnikami okręgowymi byli: Johnsen, Ehrlich, Gasch. Wykaz pracowników Wydziału Wyżywienia i Rolnictwa. AIPN GK 639/82, b.d., b.n.k.
  24. Zeznania świadka Teodora Wesołowskiego, złożone 3.4.1947 r. Członkowi Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu, Ekspozytura w Busku-Zdroju, adwokatowi Henrykowi Żebrowskiemu. AIPN GK 179/113, k. 96-98; Fakt odejścia W. Brüninga do Wehrmachtu potwierdził w swoich powojennych zeznaniach jego były przełożony, Wagner. Protokół przesłuchania świadka H. Wagnera w dniu 5.5.1965 r. przez Krajowy Urząd Kryminalny Badenii-Wirtembergii. Akta postępowania Prokuratury Mosbach (dochodzenie przeciwko Johann Hansel), Staatsarchiv Ludwigsburg (StAL) AL EL 317 III Bü 902, k. 241-258.
  25. BArch, R 9361-II.141760, b.n.k.
  26. Lektorami NSDAP w Dystrykcie Radomskim byli także: Erich Doering – Końskie w Landwirtschaftliche Zentralstelle, Franz Olma – Radom w Volksdeutsche Gemeinschaft, dr jur. Hch. Schmidt – Radom w Wydziale Gospodarki, Kurt Schumannn – Radom w Wydziale Wyżywienia i Rolnictwa, Heinrich Stein – Radom w Kasie Ubezpieczeń Społecznych (Sozialversicherungskasse), dr. Wendler i Hans Wolters – Częstochowa w starostwie miejskim (Stadthauptmannschaft), Hans Hack i Drechsel – Kielce w starostwie miejskim, dr Albert – Końskie w starostwie powiatowym. AIPN Ki 53/244, k. 11. Obszernie o działaniach Himmlera, następnie także Goebbelsa w późnych latach 20-tych i na początku lat 30-tych XX wieku dla rozbudowy aparatu propagandowego partii NSDAP, w tym dla zaocznego szkolenia tysięcy lektorów (Redner) z całej Rzeszy. Udo Kissenkötter, Gregor Straßer und die NSDAP [Naczelnicy wyższych urzędów, okręgowych urzędów i starostw w Badenii-Wirtembergii 1810 do 1972]. Stuttgart 1978, s. 55-59.
  27. Akta prowadzonego przez Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu wstępnego postępowania “Rozpoznanie okoliczności mordu ludności żydowskiej i polskiej na terenie powiatu Busko / Dystrykt Radom (Polska) w latach 1942 do 1945”. BArch, B162/6208 Bd. 5, k. 1051.
  28. AIPN GK 639/4, k. 128, 133, 148. AIPN GK 639/3, k. 61.
  29. W położonym nieopodal Pirny zamku Sonnenstein mieścił się w latach 1940-1941 obóz zagłady, w którym uśmiercono w ramach akcji T4 przez eutanazję prawie 14 tysięcy osób chorych i umysłowo upośledzonych. Po zlikwidowaniu komory gazowej i krematorium w sierpniu 1941 r., już w dwa miesiące później zainstalowano tam Administracyjną Szkołę Rzeszy. Gunter Pirntke, Von Pirna bis Bad Schandau: Eine geschichtliche Zeitreise [Z Pirny do Bad Schandau: historyczna podróż w czasie]. Düsseldorf 2013; gubernator radomski, Kundt, nie podzielał opinii Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy, że starostami w GG mogą być tylko osoby z wyższym wykształceniem. Kwestionował także potrzebę wysyłania urzędników niższego szczebla, których i tak jest za mało, na szkolenia do Pirny. Ich przydatność powinna być oceniana – uważał – po wynikach konkretnej pracy, a nie egzaminów szkolnych, organizowanych przez “starych urzędników, którzy zatrudnieni są tam jako nauczyciele i egzaminatorzy, a oddaleni od wszelkiej praktyki. Tym sposobem można tylko zmarnować cały idealizm mężczyzn osiągających przecież imponujące wyniki w terenie”. Eugeniusz C. Król, Raporty Alberta Hoffmanna …, s. 721.
  30. AIPN GK 639/82, k. 27.
  31. Akta prowadzonego przez Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu wstępnego postępowania “Rozpoznanie okoliczności mordu ludności żydowskiej i polskiej na terenie powiatu Busko / Dystrykt Radom (Polska) w latach 1942 do 1945”. BArch, B162/6207 Bd. 4, k. 538.
  32. Protokół z przesłuchania Wiktora Kieronia w dniu 12.3.1947 r. przez sędziego Sądu Grodzkiego w Busku, A. Lebiediewa, członka Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu, Ekspozytura w Busku. AIPN GK 164/5289 t. 1, k. 4.
  33. Rodzina Słabiaków zajmowała mieszkanie na parterze, tuż przy wejściu. Władysław Słabiak był dozorcą willi “Trzy Róże”. Jan Grochowski, Rola Miasta Buska w łączności konspiracyjnej Batalionów Chłopskich i kolportażu prasy ludowej w latach okupacji hitlerowskiej [w:] Tradycje walk o wyzwolenie narodowe i społeczne na ziemi buskiej. Materiały sesji popularnonaukowej 11.IV.1987 r. Kielce 1988, s. 164. Władysława Słabiak pracowała w kuchni żandarmerii w willi Wersal, znała żandarmów z nazwiska, także R. Kuhna. Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972. Ankiety dotyczące województwa kieleckiego – V. Powiat Busko-Zdrój: ankiety, notki encyklopedyczne. Notatka dot. zamordowania Jana i Stefana Kozerów ze Smogorzowa. AIPN BU 2448/321.
  34. Tym żandarmem był Reinhold Kuhn, ur. 26.6.1921 r., wymieniony wśród funkcjonariuszy posterunku w Busku w sporządzonej w Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu notatce (nr akt II 206 AR 2052/66) – postępowanie przeciwko członkom administracji okupacyjnej w Busku-Zdroju, Dystrykt Radom. Staatsarchiv Ludwigsburg EL 317 III Bü 904, k. 13 i nast. Reinhold Kuhn został skazany na karę śmierci wyrokiem Sądu w Kielcach 3.12.1947 r., wyrok wykonano 8.7.1948 r. AIPN Ki 127/129, k. 23.
  35. Eugeniusz Fąfara, Gehenna ludności żydowskiej. Warszawa 1983, s. 277.
  36. Wyciąg nr 2117845 z kartoteki członków NSDAP, przechowywany w (amerykańskim) Berlin Document Center i udostępniony Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu, tamtejsza sygnatura akt: II 206 AR-Z 95/79.
  37. Spis pracowników buskiego urzędu pracy, APR 379/24, k. 39.
  38. Owego “Vermittler” można by przetłumaczyć na “pośrednik”, albo “werbownik”. Takie określenie o tyle jeszcze było usprawiedliwione, na ile – w początkowej fazie okupacji – byli ochotnicy do pracy w Rzeszy, skuszeni propagandą niemiecką albo konfrontowani z kursującymi jeszcze wśród “swoich”, w miarę pozytywnymi ocenami “saksów” sprzed wojny. Wkrótce dobrowolne zgłoszenia zanikły i rozpoczął się terror polowania na ludzi w wykonaniu kierownika Pohse, jego pracowników i asystujących im nieodłącznie sonderdienstów lub żandarmów.
  39. Korespondencja z Ostrowca na czas zastępstwa sprawowanego przez Duntscha. APR/379/24, k. 23 i 91.
  40. Informacja z kartoteki NSDAP; patrz przypis powyżej. W zachowanych dokumentach z okresu po 1941 r. występują już inne nazwiska pracowników arbeitsamtu.
  41. Protokół z przesłuchania jako świadka Heinricha Wagnera, byłego rolnika powiatowego Busku, w dniu 5.5.1965 r. w Riedlingen przez funkcjonariuszy Krajowego Urzędu Kryminalnego Badenii-Wirtembergii. Postępowanie przeciwko Johann Hansel, ur. 1911. StAL EL 317 III Bü 902, k. 241-258.
  42. AIPN GK 639/4, k. 164; AIPN GK 639/6, k. 12.
  43. Protokoły z przesłuchań w dniu 12 maja 1947 r. w charakterze świadków Franciszka Ciacia i Jana Buckiego przez Członka Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu Ekspozytura w Busku-Zdroju, sędziego Jana Hetnarskiego. AIPN GK 179/113, k. 116-119.
  44. AIPN GK 639/51, k. 112, 114-119.
  45. Ze względu na ciągłość losów Stefana i Stanisława Kaszubów umieszczam tę historię w tym miejscu, mimo obecności tu ciemnej postaci Ehrlicha.
  46. Sara Bender, Żydzi z Chmielnika w czasie okupacji niemieckiej (1939-1943), Studia i Materiały, nr 3/2007, s. 43.s. 59-60.
  47. AIPN GK 639/13, k. 117.
  48. Wydawnictwo zabiegało u władz policyjnych o zgodę na umieszczenie w broszurze dedykacji, względnie informacji, że wydano ją za zgodą H. Himmlera. Wniosek, po rozpatrzeniu przez najwyższe czynniki policyjne, oddalono, ponieważ nazwisko Reichsführera-SS i szefa niemieckiej policji w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych mogłoby być opacznie wykorzystane dla celów reklamowych. BArch R 58_904, k. 184-191.
  49. Geigenmüller tak zdefiniował Schutzhaft: “Jest on całkowitym odebraniem wolności osobistej z przyczyn politycznych. Jest środkiem administracyjnym o charakterze prawno-państwowym. Służy w pierwszej linii zwalczaniu niebezpieczeństw zagrażających narodowo-socjalistycznemu ładowi narodowemu i bezpieczeństwu państwa narodowo-socjalistycznego poprzez ataki ze strony elementów wrogich narodowi i państwu. Jego (aresztu) celem jest zabezpieczenie integralności politycznej narodu i państwa. Jednocześnie, jeśli nawet w ogólności jest to cel drugorzędny, ma wywierać nacisk na poglądy aresztanta. Jest najsurowszą bronią Policji Politycznej przeciwko wrogom narodu i państwa. Areszt ochronny posiada istotne znamiona policyjnego aresztu bezpieczeństwa, a różni się zdecydowanie od aresztu karnego i śledczego. Jest zwykłym policyjnym środkiem przymusu”. Otto Geigenmüller, Die politische Schutzhaft im nationalsozialistischen Deutschland, Würzburg 1937, s. 30.
  50. Niels Weise, Eicke: Eine SS-Karriere zwischen Nervenklinik, KZ-System und Waffen-SS. Padeborn, München, Wien, Zürich 2013, s. 179.
  51. Gerhard Werle, Justiz-Strafrecht und polizeiliche Verbrechensbekämpfung im Dritten Reich. Berlin / New York 1989, s. 543-544; Günter Kimmel, Das Konzentrationslager Dachau, Eine Studie zu den nationalsozialistischen Gewaltverbrechen [w:] Martin Broszat, Elke Fröhlich-Broszat (wydawcy), Bayern in der NS-Zeit, II, Herrschaft und Gesellschaft im Konflikt: Teil A. München / Wien 1979, s. 350-352.
  52. Informacja wprowadzająca do zespołu akt w Archiwum Państwowym w Kielcach “Urząd Skarbowy w Busku (Steueramt in Busko)”; Zadaniem G. było m.in. śledzenie rozwoju cen produktów rolnych i towarzyszących temu zjawisk tzw. czarnego rynku. W piśmie z 21.5.1941 r. do kierownika Wydziału Głównego Finansów w rządzie GG, Alfreda Spindlera, informował o gwałtownym wzroście cen na wolnym rynku w powiecie buskim, częściowo nawet 100-procentowym w ciągu jednego tygodnia. Cena mąki wzrosła 3-krotnie, ziemniaków – 9-krotnie, chleba – 2-krotnie i więcej. W tym samym piśmie donosił o krytycznej sytuacji aprowizacyjnej. Delegacja pracowników Zakładu Zdrojowego w Busku prosiła go o pomoc w obliczu zaistniałego głodu. Jeden z urzędów usprawiedliwiał gorsze wyniki pracy niedożywieniem pracowników. AAN 111/1020, k. 336.
  53. Wykaz inspektorów skarbowych w dystrykcie radomskim. APR 209/37, k 26; Jan Grochowski, Rola miasta Buska…, s. 162; Smarzyński, s. 84.
  54. H. Szaszewska była przed wojną sekretarką dyrektora Michała Byszewskiego, a następnie dyrektora Jana Rokosza. Jest pochowana (zm. w 1976 r.) we wspólnym grobie z M. Byszewskim (zm. w 1936 r.). H. Szaszewska była członkiem ZWZ-AK, ps. “Pogończyk”. Informacje pozyskiwane w Zakładzie Zdrojowym i z otoczenia Geigenmüllera przekazywała do kierownictwa Komendy AK Busko. Dzięki tym informacjom wiele osób uniknęło aresztowania i wywózki na roboty do Niemiec. Po wojnie milczała na temat swojej działalności konspiracyjnej. Leszek Marciniec, Znani i nieznani. Hanna i Kazimierz Szaszewscy. Tygodnik Ponidzia, 5/1999, s. 4.
  55. W pismach urzędowych określała siebie jako “Die deutsche Leiterin der Rheumaheilstätte “Górka” Busko-Zdrój (Niemiecka kierowniczka lecznicy reumatycznej “Górka” Busko-Zdrój). AIPN GK 639/71, k. 12 i 45.
  56. Więcej informacji o T.M. w rozdziale “Goście powiatu buskiego podczas okupacji”.
  57. Akta postępowania denazyfikacyjnego przeciwko Geigenmüllerowi. BArch Z 42-V/2877.
  58. Protokół z przesłuchania Wojciecha Ptak w dniu 31.3.1947 r. przez sędziego Sądu Grodzkiego w Busku, A. Lebiediewa, członka Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu, Ekspozytura w Busku. W. Ptak wymienił osoby maltretowane przez Geigenmüllera: Michał Wojnowski z Buska, Stanisław Cegielski, Józef Kiełb, Benedykt Łubiński, Halama. AIPN GK 179/113, k. 92-93; Notatka Stefana Baki z dochodzenia prowadzonego przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w 1946 r. AIPN GK 179/113, k. 62-63.
  59. Jan Grochowski, Rola Miasta Buska w łączności konspiracyjnej Batalionów Chłopskich i kolportażu prasy ludowej w latach okupacji hitlerowskiej [w:] Tradycje walk o wyzwolenie narodowe i społeczne na ziemi buskiej. Materiały sesji popularnonaukowej 11.IV.1987 r. Kielce 1988, s. 162, 166.
  60. Swoje obserwacje tego zdarzenia przedstawił (podczas przesłuchania w 1947 r.; patrz wyżej) obecny wtedy na miejscu Wojciech Ptak. Po wojnie prowadzone było w tej sprawie śledztwo w Polsce. Nie dotarłem do akt tej sprawy, zawartych w Aktach Badawczo-Dochodzeniowych Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (B.d.), 1945-1964, ale mam na nie pośrednio wskazanie w zbiorach RG-15.155M (reel 54 / file 1071) United States Holocaust Memorial Museum Archive. W Niemczech postępowanie wszczęła w roku 1966 Prokuratura w Bonn (nr akt 8 Js 438/66) i wstrzymała je w 1970 r. z powodu zgonu G. BArch B 162/25453. Bliższy opis (wraz ze wskazaniem dalszych źródeł) okoliczności tego tragicznego zdarzenia i sposobu, jak łatwo G. spowodował zaniechanie śledztwa przez służby policyjne (jedna rozmowa telefoniczna z gubernatorem radomskim) przedstawię niebawem.
  61. AIPN GK 639/1-3, k. 52.
  62. Przykładowo, w czerwcu 1940 r. starosta Schäfer w ostrym tonie oddalił jako nieuzasadnioną, skargę kierownika Zakładu Zdrojowego, Geigenmüllera, że przydzielono mu tylko kilku zmuszanych do pracy Żydów, podczas gdy sprawdzenia starosty miały wykazać, że wysłano ich 48 do gospodarstwa rolnego Zakładu Zdrojowego. AIPN GK 639/60, k/. 54.
  63. Pismo Przewodniczącego Centrali Administracji Skarbowej dla Strefy Brytyjskiej, Wilhelm Kruft, z 24.7.1947 r. do oskarżyciela publicznego przy Sądzie Orzekającym w Hiddesen. Akta postępowania denazyfikacyjnego przeciwko Geigenmüllerowi BArch Z 42-V/2877.
  64. BArch R 69/440, k. 1-11; BArch R 69/263, k. 007: Podział na 2 grupy: “Eindeutschungsfähig A” i “Eindeutschungsfähig B” (osoby “odnotowane / kandydujące do nadania obywatelstwa Rzeszy) stosowany był przez Centralę Przesiedleńczą w oparciu o zarządzenie jej kierownika nr 190 z 1942 r. (tekst zarządzenia dostępny w: BArch R 186/11); Por. pismo okólne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy z 10.11.1944 r., tekst dostępny w: Karol Marian Pospieszalski, Documenta Occupationis Vol. VI. Nazi Occupation “Law”. Part II: General Government. Instytut Zachodni. Poznań 2019 (reprint of the 1959 edition), s. 276-278
  65. Sportowiec Pomorski / Dodatek tygodniowy Słowa Pomorskiego, Toruń 15.101925 nr 20.
  66. “Poświęcony ideologii strzeleckiej”, a wydawany w Toruniu Miesięcznik PROPORZEC z 1 marca 1927 r.
  67. Treviranus miał stwierdzić: “Otóż Wschód wymaga jedności i zaangażowania całego narodu niemieckiego, woli i nadziei na przyszłość. W głębi naszej duszy pamiętamy o kraju nadwiślańskim, o niezaleczonej ranie na flance wschodniej i tym okaleczonym płacie płucnym Rzeszy. Myślimy o tym, jak pod brutalnym naciskiem Wilson nakłoniony został do nienaturalnego oddzielenia Prus Wschodnich, na jak dwuznaczny stan skazany został Gdańsk.  Przyszłość polskiego sąsiada, który państwo swoje w nie najmniejszej mierze zawdzięcza ofiarom niemieckiej krwi, może być zabezpieczona tylko, jeśli Niemcy i Polska nie będą utrzymywane w wiecznym niepokoju przez niesprawiedliwe wytyczenie granicy. Zastój krwi Niemiec Wschodnich pozostaje niebezpieczeństwem i troską Europy. Granice niesprawiedliwości nie wytrzymają wobec prawa narodu i narodowej woli życia”. Cyt. za: Jerzy Krasuski, Stosunki polsko-niemieckie 1919-1932. Poznań 1975, s. 353-354.
  68. Ludność Pomorza na straży Wisły”, Dziennik Bydgoski nr 190 z 19.8.1930 r., s. 2.
  69. Z posiedzenia gniewskiej Rady Miejskiej. Votum nieufności dla burmistrza – Sprawa bekoniarni – Interpelacje. Dzień Bydgoski z 14.7.1932 r., s. 8.; Ćwierć miljona zmarnowali z pieniędzy publicznych czołowi ludzie ze Stronnictwa Narodowego a Rządowi grozili nawet skargą do Ligi Narodów. Dzień Bydgoski nr 272 z 26.11.1933 r., s. 7.
  70. Nowy zarząd Koła nr 46 LOPP przy f-ie Geyer, Echo, Rok XIV nr 27 z 27.1.1938 r., s. 5.
  71. Podział kompetencji w administracji starosty w Busku”. b.d., APR 209/37, k. 65.
  72. APKi 2123/22, k. 15.
  73. AIPN GK 639/48 k. 22.
  74. Procedurze o nazwie “Schleusung” lub “Durchschleusung” (w dosłownym tłumaczeniu: przepuszczenie przez śluzę) poddawani byli kandydaci na folksdojczów lub osoby przewidziane do “zniemczenia”, tj. uznania, że posiadają niemiecką przynależność etniczną. Każdą osobę badano według kryteriów rasowych i kulturowych przez kilka godzin. W skład zespołów badających, tzw. komisji lotnych (fliegende Kommissionen) wchodziło do 80 osób. W latach 1940-1941 właściwą dla powiatu buskiego oraz powiatów Warszawa, Tarnów, Jędrzejów i Piotrków, była Kommission G z siedzibą w Krakowie, i to ona przeprowadziła badania Gollników. W późniejszym okresie  dla powiatu buskiego (i kilkunastu innych powiatów na terenie GG) właściwą była Komisja XX z siedzibą w Warszawie. Komisje (było ich około 30), funkcjonowały w strukturze Centrali Przesiedleńczej (Einwandererzentralstelle – EWZ), instytucji zbiorczej dla urzędników, przedstawicieli organów uczestniczących w procedurach nadawania obywatelstwa Rzeszy folksdojczom lub osobom przewidzianym do “zniemczenia”. Fiszka nr 250239 dotycząca Gollnika w kartotece EWZ, BArch R 9361-IV/225210 (stąd pochodzi fotografia G.); Markus Leniger, Nationalsozialistische “Volkstumsarbeit” und Umsiedlungspolitik 1933–1945 [Narodowosocjalistyczna “praca ludnościowa” i polityka przesiedleń 1933-1945]. Berlin 2006, s. 235; Więcej o realizowanej w powiecie buskim hitlerowskiej polityce  narodowościowej w rozdziale “Deutsche im Kreis Busko”.
  75. AIPN GK 639/4, k. 164.
  76. Leopold Wojnakowski, Z dala od wykusu. Łódź, Kielce 1988, s. 17.
  77. AIPN GK 639/5, k. 195.
  78. BArch B162/6207 Bd. 4, k. 770; BArch B162/6208 Bd. 5, k. 917.
  79. BArch R 9361-II/329381.
  80. APR/379/24, k. 22-23; Karl Grünert jest wymieniony wśród kilkudziesięciu oskarżonych / obwinionych w aktach Prokuratury przy Sądzie Krajowym (Landgericht) w Hamburgu w związku z postępowaniem z lat 1965-1978 w sprawie “Soltau, Hans, Thoms, Hugo Ernst, u.a., wegen Ghettoräumungen und Erschießungen 1942 bis 1944 in Ostrowiec (Radom), Opatow und Sandomierz durch Angehörige der Außendienststelle der Sicherheitspolizei, Schutzpolizei sowie Gendarmeriezug Opatow”. Staatsarchiv Hamburg, 213-12.
  81. Urząd pracy w Rawie Ruskiej włączony był, asystując służbom policyjnym, w przeprowadzenie deportacji ludności żydowskiej Galicji do obozu zagłady w Bełżcu w marcu i kwietniu 1942 r. W tamtym czasie deportowano ludność żydowską z getta we Lwowie i z miast położonych wzdłuż linii kolejowej do Bełżca: Rawa Ruska, Drohobycz, Żółkiew, Kołomyja, Stanisławów. Dieter Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941-1944 : Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens. München, Oldenbourg, 1996, s. 184 i 195; Sara Berger, Experten der Vernichtung : das T4-Reinhardt-Netzwerk in den Lagern Belzec, Sobibor und Treblinka. Hamburg 2013; w aktach 45 Js 53/61 dochodzenia Prokuratury w Dortmundzie przeciwko Hans Krüger, zbrodniarzowi gestapowskiemu z obszaru Stanisławowa (Galicja) znajduje się lista urzędników administracji pracy we Lwowie i pobliskich miasteczkach, gdzie wymieniony jest także Karl Grünert z Arbeitsamtu w Rawie Ruskiej. StAL EL 317 III Bü 330.
  82. Karta statystyczna NSDAP z 1939 r. BArch R 9361-II/357285; Lista Niemców przebywających lub zatrudnionych w powiecie buskim (b.d.). AIPN GK 639/5, k. 197-200; Ankieta personalna buskiej komórki NSDAP z 1942 r. APR 356/31, k. 20.
  83. Korespondencja NSV Busko z instancją nadrzędną w Radomiu z lipca 1942 r. APR 356/32, b.n.k.
  84. Powołany w 1933 r. Urząd Opieki Społecznej (Amt für Volkswohlfahrt), organizacyjnie przynależny do NSDAP, posiadał na szczeblu okręgów partyjnych urzędy okręgowe (Gauamt). Urzędy te dzieliły się na pięć wydziałów: Hauptstelle Organisation, Hauptstelle Volkswohlfahrt und Jugendhilfe, Hauptstelle Finanzverwaltung, Hauptstelle Werbung und Schulung, Hauptstelle Volksgesundheit. Czesław Hruszka, Wstęp do inwentarza zespołu akt 890 (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza – Okręg “Kraju Warty” Urząd Opieki Społecznej w Poznaniu) w Archiwum Państwowym w Poznaniu.
  85. Protokół z przesłuchania jako świadka Heinricha Wagnera, byłego rolnika powiatowego w Busku, w dniu 5.5.1965 r. w Riedlingen przez funkcjonariuszy Krajowego Urzędu Kryminalnego Badenii-Wirtembergii. Postępowanie przeciwko Johann Hansel, ur. 1911. StAL EL 317 III Bü 902, k. 241-258.
  86. Wolfgang Benz, Was ist Antisemitismus? München 2004, s. 99.
  87. BArch R 16/9034.
  88. Tymczasowe zarządzenie administracyjne Gubernatora Dystryktu Radom z 14.5.1942 r. o zatrudnianiu i wynagradzaniu urzędników i pracowników powiatowej administracji rolnej. AIPN GK 639/8, k. 96-98.
  89. Jego funkcja określana była także jako kierownik sztabu rolnika powiatowego. Protokół z przesłuchania Bela von Christen w charakterze świadka w dniu 10.11.1966 r. w Krajowym Urzędzie Kryminalnym Badenii-Wirtembergii (Landeskriminalamt Baden-Württemberg) w ramach prowadzonego przez Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu wstępnego postępowania “Rozpoznanie okoliczności mordu na ludności żydowskiej i polskiej na terenie powiatu Busko / Dystrykt Radom (Polska) w latach 1942 do 1945”. BArchL B162/6208 Bd. 5, k. 1053.
  90. Hildegard z d. Goerlich, ur. 17.10.1908 w Berlinie, ukończyła szkołę średnią i handlową. Pracowała przed wojną jako sekretarka i maszynistka w administracji domów mieszkalnych w Berlinie. Karta osobowa NSV. APR 356/31, k. 21 i 25. Jej fotografia pochodzi z tych akt.
  91. Nazwisko Hammera figuruje na liście pracowników starostwa z tamtego czasu. AIPN GK 6390/4-12, k. 513.
  92. Struktura organizacyjna i skład osobowy Urzędu Wyżywienia i Rolnictwa w starostwie buskim AIPN GK 639/82, b.n.k.
  93. Więzienie pińczowskie zajmowały obszar dwóch hektarów, otoczony murem o wysokości 3,5 m i drutem kolczastym. Na rogach stały wieże strażnicze. Ochronę stanowiło około 40 strażników. Można tam było pomieścić ok. 300 więźniów. Przetrzymywano ich w 20 celach w bardzo złych warunkach. Było to miejsce tortur i straceń wielu ludzi. Tadeusz Ważniewski, Walki nad Nidą, s. 172. Więcej o więzieniu w Pińczowie w rozdziale “Policja i sądownictwo”.
  94. Lista pracowników cywilnych w powiecie buskim. AIPN GK 639/5, k. 198.
  95. Akta osobowe Gustava Hasis w kierownictwie (Gauleitung) NSDAP okręgu Baden. Generallandesarchiv Karlsruhe, sygn. 465 c Nr. 257.
  96. Bliższe informacje o Arbeitshaus i o obozie koncentracyjnym – patrz Angela Borgstedt, Das nordbadische Kislau: Konzentrationslager, Arbeitshaus und Durchgangslager für Fremdenlegionäre, [w:] Wolfgang Benz, Barbara Distel (redakcja), Herrschaft und Gewalt. Frühe Konzentrationslager 1933-1939, Berlin 2002, s. 217-229.
  97. BArch R 9361 II/370112.
  98. Z zachowanej wewnątrzpartyjnej korespondencji wynika, że Hasis do maja 1941 r. przebywał w Radomiu, a do komórki NSDAP w Busku zgłosił się w lutym 1943 r. BArch R 9361 II/370112.
  99. Instytut Pileckiego – kanał “Świadkowie Epoki” na Youtube. Wspomnienia Tomasza Jaklewicza, syna Stanisława z Pińczowa (minuta 5.50). https://www.youtube.com/watch?v=9qewBOyVlr8.
  100. Eugeniusz Fąfara, Gehenna ludności żydowskiej. Warszawa 1983, s. 277-278.
  101. Uwzględnione tu dane dotyczące J. Hansel i W. Cordts pochodzą z akt postępowania przeciwko Johann Hansel, zdeponowanych w Staatsarchiv Ludwigsburg, sygn. EL 317 III Bü 902. Ich identyfikacja na fotografii była możliwa poprzez porównanie tej fotografii ze zdjęciami z teczki w aktach Prokuratury w Mosbach sygn. 4 Js 3765 (przestępstwa nazistowskie w powiecie buskim), zdeponowanych w Bundesarchiv Ludwigsburg, sygn. EL 48/2 I – Landeskriminalamt Baden-Württemberg.
  102. Eugeniusz Fąfara, s. 278; Wspomnienia Stanisława Knefel ps. “Orlik” [w:] Zeszyty historyczne – Kombatanci Ziemi Świętokrzyskiej. Zeszyt 2 – Wspomnienia Bataliony Chłopskie. Kielce 2016.Wspomnienia Bataliony Chłopskie. s. 52; Robert Plebaniak, Dwie akcje Batalionów Chłopskich, które zmieniły historię regionu. Artykuł opublikowany 29.9.2017 r. na blogu Roberta Plebaniaka. Daleki krewny Hasisa, Klaus Hasis, z którym kontaktowałem się w 2021 r., twierdzi, że G. Hasis zmarł śmiercią naturalną po wojnie. Obie zamieszczone tu fotografie otrzymałem od Klausa Hasisa.
  103. Po wojnie Urząd Bezpieczeństwa Publicznego prowadził śledztwo w jego sprawie. “Ankieta na zbrodniarzy wojennych”. AIPN GK 179/113, k. 62.
  104. Leszek Marciniec, Buska starówka. Stara poczta. Tygodnik Ponidzia, nr 39/1999, s. 8.
  105. BArch R 9361-II/476257.
  106. Podział kompetencji w administracji starosty w Busku” (Geschäftsverteilungsplan für die Verwaltung des Kreishauptmanns in Busko) (b.d.), APR 209/37, k. 62-67.
  107. AIPN GK 639/82, k. 13.
  108. AIPN GK 639/6, k. 61.
  109. Ankieta z kartoteki NSDAP w Busku (Standort Busko). AIPN GK 119/1, k. 6; APR 356/31, k. 26.
  110. AIPN GK 639/4, k. 148; dodatkowe informacje o działalności Korza w Busku – patrz rozdział “Urząd Spraw Wewnętrznych (Amt für Innere Verwaltung)”.
  111. AIPN GK 639/64, k. 71-72.
  112. AIPN GK 639/10, k. 1.
  113. Protokół z przesłuchania Bela von Christen w charakterze świadka w dniu 10.11.1966 r. w Krajowym Urzędzie Kryminalnym Badenii-Wirtembergii (Landeskriminalamt Baden-Württemberg) w ramach prowadzonego przez Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu wstępnego postępowania “Rozpoznanie okoliczności mordu na ludności żydowskiej i polskiej na terenie powiatu Busko / Dystrykt Radom (Polska) w latach 1942 do 1945”. BArch, B162/6208 Bd. 5, k. 1053.  Protokół z przesłuchania Wilhelma Schäfera w charakterze świadka w dniu 15.2.1965 r. przed sędzią śledczym w Sądzie Krajowym Dortmund w ramach prowadzonego przez Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu wstępnego postępowania “Rozpoznanie okoliczności mordu na ludności żydowskiej i polskiej na terenie powiatu Busko / Dystrykt Radom (Polska) w latach 1942 do 1945”. BArch, B162/6205 Bd. 2, k. 207.
  114. Odpis protokołu z przesłuchania L. Korz z dnia 12.6.1963 r. w charakterze świadka w postępowaniu Prokuratury Monachium (München) I, nr akt 1a Js 311/60, przeciwko b. żandarmowi z Nowego Korczyna, Stürmann. Odpis protokołu sporządzonego przez Bawarski Urząd Kryminalny (Landeskriminalamt Bayern) jest zdeponowany w aktach postępowania Prokuratury Stuttgart nr 18 Js 597/67 (Dochodzenie przeciwko Wilhelm Schäfer z powodu zagłady Żydów na terenie powiatu Busko (Polska); deportacja Żydów do KZ Treblinka (Polska)). Staatsarchiv Ludwigsburg (StAL) AL EL 317 III Bü 475, k. 54-63.
  115. Wspomnienia Jana Mazurkiewicza “Krzysztof”. Kombatanckie Zeszyty Historyczne nr 1, Rok 1, Warszawa luty 1992, s. 69 i nast.
  116. Podział kompetencji w administracji starosty w Busku” (Geschäftsverteilungsplan für die Verwaltung des Kreishauptmanns in Busko) (b.d.), APR 209/37, k. 62-67.
  117. Porucznik Jerzy Dobrołęcki był przed wojną instruktorem w hufcu harcerskim w Busku. W czasie okupacji był oficerem szkoleniowym oddziałów partyzanckich w podobwodzie Busko-”Bór”. Leszek Marciniec, Harcerskie Pogotowie Wojenne, Tygodnik Ponidzia nr 34/2001, s. 8); Kazimierz Kubicki “Lew”, Niektóre obszary działalności konspiracyjnej na terenie Obwodu AK Busko-”Borsuk”, w Okręgu Radomsko-Kieleckim “Jodła”. Zeszyty Kombatanckie nr 46 Rok 16 Warszawa Lipiec-Grudzień 2007, s. 76-80.
  118. W styczniu 1940 r. wprowadzono w GG mocą rozporządzenia monopol oleju mineralnego, który rozciągał się na oleje mineralne wydobyte w Generalnym Gubernatorstwie lub przywożone do jego obszaru celnego. Były one przekazywane Monopolowej Spółce Sprzedaży Oleju Mineralnego z o. o. (Monopol-Vertriebsgesellschaft für Mineralöl mbH. Spółka była spółką prawa prywatnego, zarejestrowaną w sądzie polskim w Krakowie. Spółka monopolowa powstała poprzez jej wyodrębnienie z zakładu Beskiden “Vera”. Miała ona początkowo swoją siedzibę na terenie zdemontowanej po 1937 r. rafinerii w Libuszy. Była ona ogniwem pośrednim między sferą produkcji i dystrybucji, a jej dyrekcja była dysponentem paliw dla całego GG. Dyrekcja ustalała comiesięcznie przydziały dla odbiorców posiadających tzw. “Tankenausweiskarte”. Ceny olejów nabywanych przez monopol, a następnie zbywanych ustalane były urzędowo. Rozporządzenie o wprowadzeniu monopolu oleju mineralnego (Verordnung über die Einführung eines Mineralölmonopols) z dnia 20 stycznia 1940 r. Dz Rozp. GG, 1940 cz. I nr 6 s. 19; Franz Gamillscheg (opracowanie), Die deutsche Rechtsprechung auf dem Gebiet des internationalen Privatrechts in den Jahren 1954 und 1955. Berlin Tübingen 1960, s. 69; Mieczysław Wieliczko, Wojenna organizacja gospodarki w Zachodnim Zagłębiu Naftowym w latach 1939-1945. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F. 1995, Historia 50, s. 285-310.
  119. Amtliches Fernsprechbuch für den Distrikt Radom (Urzędowa Książka Telefoniczna dla Dystryktu Radom – wydana przez Niemiecką pocztę Wschodu w 1942 r., według stanu z dnia 1 maja 1942 r.).
  120. APKi 2168/1, k. 245.
  121. Akta Komisji G nr X/63/7/16. BArch R 9361-IV/251476; tego samego dnia formalnie volksdeutschami zostali także Gollnik i Pokorny.
  122. Lista niemieckich pracowników starostwa buskiego (stan: 18.11.1941), AIPN GK 639/3, k. 61; Lista pracowników buskiej filii urzędu pracy w Ostrowcu, APR 379/24, k. 39.
  123. Akta prowadzonego przez Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu wstępnego postępowania “Rozpoznanie okoliczności mordu na ludności żydowskiej i polskiej na terenie powiatu Busko / Dystrykt Radom (Polska) w latach 1942 do 1945”. Notatka Landeskriminalamt Baden-Württemberg z 21.11.1966 r. BArch, B162/6208 Bd. 5, k. 988.
  124. BArch, R1501/130922, b.n.k.
  125. AIPN GK 639/1, k. 19; AIPN GK 179/113, k. 62-63; Protokół z przesłuchania Wiktora Kieronia w dniu 12.3.1947 r. przez sędziego Sądu Grodzkiego w Busku, A. Lebiediewa, członka Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu, Ekspozytura w Busku. AIPN GK 164/5289 t. 1, k. 4-5.
  126. IPN GK 639/31, k. 495.
  127. BArch, R1501/130922, b.n.k.
  128. Centralna Kartoteka  NSDAP (NSDAP-Zentralkartei). BArch R 9361-VIII Kartei / 16070570.
  129. Przykładowo, ze wsi Piasek Wielki złapano i wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec ok. 200 osób. Protokół z przesłuchania w dniu 21 maja 1947 r. w charakterze świadka Stefana Borto (b. sołtysa wsi Piasek Wielki) przez Członka Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu Ekspozytura w Busku-Zdroju, sędziego i p.o. notariusza Jana Hetnarskiego. AIPN GK 164/5281 t. 1, k. 1.
  130. AIPN BU 2448/21, k. 636 i 638.
  131. Protokół z przesłuchania w dniu 7 marca 1947 r. w charakterze świadka Walerii Jureckiej przez Przewodniczącego Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu Ekspozytura w Busku-Zdroju, sędziego Sądu Grodzkiego w Busku-Zdroju, Jana Jurkiewicza. AIPN GK 164/5281 t. 1, k.12-13.
  132. Protokół z przesłuchania w dniu 14 marca 1946 r. w charakterze świadka Jana Wojciechowskiego przez członka Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu Ekspozytura w Stopnicy, Oddział Karny, sędziego grodzkiego mgr. A. Stanulę. AIPN GK 179/114, k. 129-130
  133. Zeznania Walerii Jureckiej, p. przypis powyżej.
  134. Protokół z przesłuchania Herberta Pohse w charakterze świadka w dniu 29.1.1969 r. w Krajowym Urzędzie Kryminalnym Nadrenii Północnej Westfalii (Landeskriminalamt Nordrhein-Westfalen) w ramach prowadzonego przez Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu wstępnego postępowania “Rozpoznanie okoliczności mordu na ludności żydowskiej i polskiej na terenie powiatu Busko / Dystrykt Radom (Polska) w latach 1942 do 1945”. BArch, B162/6207 Bd. 4, k. 540.
  135. Odpis protokołu z przesłuchania L. Korz z dnia 12.6.1963 r. w charakterze świadka w postępowaniu Prokuratury Monachium (München) I, nr akt 1a Js 311/60, przeciwko b. żandarmowi z Nowego Korczyna, Stürmann. StAL EL 317 III Bü 475, k. 54-63.
  136. Podział kompetencji w administracji starosty w Busku” (Geschäftsverteilungsplan für die Verwaltung des Kreishauptmanns in Busko) (b.d.), APR 209/37, k. 62-67.
  137. Odpis protokołu z przesłuchania L. Korz z dnia 12.6.1963 r. w charakterze świadka w postępowaniu Prokuratury Monachium (München) I, nr akt 1a Js 311/60, przeciwko b. żandarmowi z Nowego Korczyna, Stürmann. StAL EL 317 III Bü 475, k. 54-63.
  138. Akta Komisji G nr X/63/6/10. BArch R 9361-IV/271174; tego samego dnia formalnie volksdeutschem został także Gollnik (patrz powyżej).
  139. Ankieta kierowanego na kurację do Rabki syna Ernsta w listopadzie 1940 r. Ernst urodził się 6.6.1932 r. w leśniczówce w Józefinie, pow. Stolin (pobliska stacja kolejowa – Horyń). AIPN GK 639/37, k. 60.
  140. AIPN GK 639/4-12, k. 164.
  141. Józef Mrożkiewicz “Brzoza”, “W konspiracji i w walce. Z dziejów Podobwodu AK Szydłów”. Wydanie II poprawione i uzupełnione, Kielce 1997, s. 27.
  142. Pismo Komitetu Powiatowego Stronnictwa Demokratycznego w Busku-Zdroju z 12.3.1946 r. do Sądu Grodzkiego w Busku-Zdroju, zawierające spis funkcjonariuszy okupacyjnych, opatrzone jest w przy numerze rejestracyjnym napisem “Wykaz oprawców hitlerowskich”. AIPN GK 179/113, k. 65.
  143. Notatka sporządzona 10.7.1964 r. przez prokuratora Blanka w Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu z akt prowadzonego tam wstępnego postępowania 6 AR 271/60 przeciwko b. żandarmowi z Nowego Korczyna, Albert Stürmann, zdeponowana w aktach nr 18 Js 597/67 Prokuratury Stuttgart “Dochodzenie przeciwko Wilhelm Schäfer z powodu zagłady Żydów na terenie powiatu Busko (Polska); deportacja Żydów do KZ Treblinka (Polska)”. StAL EL 317 III Bü 475, k. 35-39.
  144. Pismo Wydziału Spraw Wewn. urzędu Szefa Dystryktu Radom z 6.12.1940 do starosty buskiego, zawiadamiające o przeniesieniu Philippa do starostwa w Piotrkowie. AIPN GK 639/1, k. 277.
  145. Dekret Führera o utworzeniu Sekretariatu Stanu do Spraw Bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie z 7 maja 1942 r. (Erlass des Führers über die Errichtung eines Staatssekretariats für das Sicherheitswesen im Generalgouvernement). Dz. Rozp. GG, 1942 nr 41 s. 263.
  146. Pismo Wydziału Spraw Wewn. urzędu Szefa Dystryktu Radom z 11.12.1942 do starosty buskiego. AIPN GK 639/82, k. 125.
  147. Spis osób z Buska z adresami. AIPN BU 01480/27, k. 8.
  148. Wniosek z 19 października 1942 r. do gubernatora radomskiego o nadanie odznaczeń dla Rheinbergera i Wagnera. AIPN GK 639/64, k. 71.
  149. Data urodzenia Schellmanna pochodzi z listy pracowników starostwa (b.d.). AIPN GK 639/1-3, k. 61.
  150. Schellmann płacił za to mieszkanie comiesięcznie 10 zł czynszu i 5 zł ryczałtem za prąd elektryczny. Od maja do września płacił tylko czynsz. AIPN GK 639/29, k. 183; APR 209/140, k. 44.
  151. Cytat za: Eugeniusz Fąfara Gehenna ludności żydowskiej. Warszawa 1983, s. 276.
  152. Było to miejsce stałych konfrontacji polsko-niemieckich. W literaturze wzmiankowane jest często w kontekście plebiscytu i powstania wielkopolskiego.
  153. Stefan Kotarski, Dzieje dwóch szkół polskich na Warmii w świetle ich kronik z lat 1929-1939. Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3/1959, s. 303-317; Patrz też: Tadeusz Filipkowski, W obronie polskiego trwania Nauczyciele polscy na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach międzywojennych, Olsztyn 1989, s. 135,137.
  154. Wiesław Krzykos, Historia szkoły. Strona internetowa Zespołu Szkół w Klęce.
  155. Zatrudnianie kierowników i nadzorców targów bydła i bydła rzeźnego odbywało się w oparciu o zalecenia Gubernatora Generalnego z 17.2.1940 r. (AIPN GK 639/84, k. 5). Z tymczasowego zarządzenia administracyjnego Gubernatora Dystryktu Radom z 14.5.1942 r. o zatrudnianiu i wynagradzaniu urzędników i pracowników powiatowej administracji rolnej wynika, że Wydział Wyżywienia i Rolnictwa urzędu gubernatora radomskiego delegował kierowników (nadzorców) targowisk bydła rzeźnego do powiatów i stamtąd otrzymywali oni dyspozycje rzeczowe. Na miejscu, w powiecie, służbowo podlegali staroście powiatowemu, który jednak nie decydował, co specjalnie zostało podkreślone we wspomnianym zarządzeniu, o ich zatrudnianiu i zwalnianiu (AIPN GK 639/8, k. 96-98); nadzorcy targów bydła rekrutowali się najczęściej spośród zdemoralizowanych typów usługujących Niemcom. Podobnie jak inni urzędnicy i policjanci niemieccy, również oni żądali od chłopów łapówek lub datków w naturze. Marian Piórek, Polityka okupanta hitlerowskiego w stosunku do społeczeństwa polskiego w powiecie kolbuszowskim 1939–1944, „Rocznik Kolbuszowski” 3/1994, s. 227–228.
  156. W ekspozyturze zatrudnionych było 20 osób, wszyscy – Polacy. AIPN GK 639/82, k. 13.
  157. Lista pracowników nie-niemieckich zatrudnionych w Urzędzie Spraw Wewnętrznych starostwa, z podziałem na pozostających w związku małżeńskim i stanu wolnego. AIPN 639/6, k. 1; Heliodora Setna, urodz. 3.7.1920, ukończyła Gimnazjum Żeńskie w Ostrowcu Wielkopolskim, a egzamin dojrzałości zdała na Uniwersytecie Poznańskim w lutym 1939 r. Orędownik Ostrowski, rok 88, nr 25 z 27.2.1939 r., s. 1.
  158. Zdjęcie pochodzi z prowizorycznego dowodu osobistego (kartka A5 z naklejonym zdjęciem), w który wyposażono go w chwili delegowania do Buska w 1940 r.
  159. Franciszek Faliszewski, Kartki z przeszłości ruchu ludowego w byłym powiecie stopnickim, Warszawa 1965, s. 145-146; Nie udało mi się ustalić, w jakim była Uta Setna pokrewieństwie względem Tomasza Setnego.
  160. Zygmunt Poniedziałek, Wolsztyn. Od lokacji do transformacji (1384-1989). Wolsztyn 2010, s. 448.
  161. Do zadań tej Komisji należało zabezpieczanie opuszczanych przez Niemców domów, mieszkań i dobytku. Robert Skobelski, Kargowa po drugiej wojnie światowej [w:] Wojciech Strzyżewski (red. nauk.), Historia Kargowej. Die Geschichte der Stadt Kargowa. Kargowa 2013, s. 207.
  162. APKi Zesp. Akta miasta Busko 2128, sygn 1311.
  163. Hasło “Tomasz Setny” w Encyklopedii Warmii i Mazur.
  164. Lista niemieckich pracowników starostwa buskiego (stan: 18.11.1941), AIPN GK 639/3, k. 61; Ankieta osobowa buskiej komórki NSDAP, APR 356/31, k. 44 (z tej ankiety pochodzi fotografia).
  165. Fotografia pochodzi z albumu Krajowego Urzędu Kryminalnego Badenii-Wirtembergii dla Prokuratury Mosbach do sprawy nr 4 Js 3756/65 (śledztwo ws. przestępstw nazistowskich w Busku przeciwko: Nieznany, Wilhelm Schäfer, Johann Hansel). StAL EL 48/2 I Bü 595.
  166. Pismo referatu ds. ludności i opieki społecznej z 8.8.1941 r. do żydowskiej Rady Starszych w Busku w sprawie przydziału żywności dla delegatur Żydowskiej Samopomocy Społecznej. AŻIH, Akta  ŻSS, sygn. 211/269, k. 76.
  167. Wniosek z 19 października 1942 r. do gubernatora radomskiego o nadanie odznaczeń dla Rheinbergera i Wagnera. AIPN GK 639/64, k. 72.