Aneks C do rozdziału Rolnictwo

Lista młynów w powiecie buskim 1939-1945

Poniższa lista bazuje na spisie młynów w powiecie buskim, sporządzonym dla potrzeb władz okupacyjnych (brak daty)¹ oraz tabeli sporządzonej w kwietniu 1945 r. przez Starostwo Powiatu Stopnickiego na podstawie ankiet (kartotek) indywidualnych każdego młyna². Informacje z innych źródeł opatrzone są przypisami.

Rubryki:
1 – miejscowość, gmina
2 – właściciel
3 – rodzaj młyna, napęd i moc w KM
4 – zdolność przemiałowa q/24 h
5 – dalsze informacje
6 – Ta rubryka zawiera zaczerpnięte z tabel i sprawozdań z kontroli młynów w powiecie stopnickim 1945-1946 (APKi 305/2366): (a) wskazania na młyny pominięte w ww. wykazach, (b) informacje o statusie prawnym młynów pożydowskich lub pomajątkowych/”popańskich”, (c) informacje o nowych właścicielach, dzierżawcach lub komisarzach.

1 Biechów 1, gm. Wójcza
2 Józef Jurkowski
3 wodny, koło wodne
4 4, po wojnie – 8

1 Biechów 2, gm. Wójcza
2 Agnieszka Czapla
3 wodny, koło wodne
4 4, po wojnie – 6

1 Biskupice, gm. Złota
2 Stanisław Ścieżka
3 wodny, koło wodne
4 6, po wojnie 15

1 Brody, gm. Maleszowa
2 Władysław Prucnal
3 wodny, koło wodne
4 15, po wojnie – 20
5 Młyn “Trzcianka”³

1 Brzezie, gm. Radzanów
2 Michał Wnuk
3 wodny, koło wodne
4 6, po wojnie -4

1 Budy, gm. Szaniec
2 Friedrich (Fryderyk) Hess
3 wodny, turbina 
4 12, po wojnie – 25
5 Młyn stał nad Potokiem Pomykowskim. W połowie lutego 1945 r., a więc w miesiąc po przepędzeniu Niemców, na polecenie Urzędu Ziemskiego w Busku przejęto majątek Budy “na cele reformy rolnej“ i oddano w zarząd Stanisława Rusieckiego. Aktu tego dokonali: Pełnomocnik ds. Reformy Rolnej, Stanisław Prostak⁵, przedstawiciel Urzędu Ziemskiego, Feliks Galus, przedstawiciel władzy powiatowej, Teofil Majcherczak, zastępujący właściciela, Stanisław Rusiecki, Antoni Boś, Józef Boś i Stanisław Szumilas. W protokole stwierdzono, że w zwaliskach budynków folwarcznych znaleziono turbinę z młyna i że części z młyna “są we wsi Młyny gmina Szaniec”⁶.

1 Busko 1
2 Mienie pożydowskie, zarząd powierniczy
3 Młyn motorowy elektryczny
4 120
5 Młyn motorowy Joska Gezuntheita istniał od 1927 r. przy ówczesnej ulicy Pińczowskiej (obecnie Kusocińskiego) i zatrudniał 12 robotników. W 1939 r. był własnością Moszka Jankiela Taubenblata⁷. W czasie okupacji nosił nazwę “Automatyczny młyn”. Zarząd powierniczy nad nim sprawował najpierw Jürgen Drews, a od 1942 r. Józef Buhl⁸. Już w pierwszych miesiącach okupacji młyn mełł zboże kontyngentowe od chłopów, kierowane tam przez niemieckie starostwo powiatowe⁹. W lutym 1945 r. młyn pozostawał nieczynny z powodu braku pasów i braku prądu elektrycznego¹⁰. W tabeli sporządzonej w kwietniu 1945 r. (APKi 2119 sygn. 1458.) w kolumnie “właściciel” jest przekreślone “Antoni Oszywa” i nadpisane ołówkiem “Samopomoc Chłopska”. Młyn rozebrano w 2004 roku¹¹. 
6 W maju 1945 r. komisarzem młyna, mianowanym przez Starostwo Powiatu Stopnickiego, był Antoni Oszywa. Użytkownikiem tego “młyna pożydowskiego” w 1946 r. był Powiatowy Związek Samopomocy Chłopskiej.

1 Busko 2
2 Mienie pożydowskie
5 Młyn przy ulicy Stopnickiej (dziś Partyzantów) wybudowany został w latach 30-tych XX w. Jego właścicielem był Icek Rozen. W czasie okupacji był nieczynny, a wykorzystywany jedynie jako punkt odbioru zboża kontyngentowego od chłopów i jako magazyn zboża¹². Icek Aron Rozen winien był (jeszcze sprzed wojny) Komunalnej Kasie Oszczędności miasta Buska  5.662,-  zł. Dług, zabezpieczony wekslami, miał być zwrócony do 31.7.1941 r. Niemcy zamierzali sprzedać budynek młyna Powiatowej Spółdzielni Rolniczo- Handlowej. Kreissparkasse w Busku zawarła porozumienie ze spółdzielnią, że dług Rozena zostanie odciągnięty od ceny sprzedaży młyna. Latem 1941 r. starosta zarządził, by do czasu tej transakcji pobierany był czynsz od działki gruntowej młyńskiej (Stopnicka 58) – miesięcznie 120 zł. Tymczasem, w sierpniu 1941 r., treuhänder Alfons Mielcarek zawiadomił Kasę, że przejmuje z dniem 1.9.1941 r. pod swój zarząd działkę Rozena i zażądał zwolnienia jej od narzuconego czynszu. Jednocześnie poskarżył się u swoich zwierzchników (Wydział Gospodarki, dział Zarząd Powierniczy – Abteilung Wirtschaft, Unterabteilung Treuhandverwaltung) w urzędzie gubernatora radomskiego. Stamtąd przyszła wkrótce reprymenda do starosty z pouczeniem, że niedopuszczalne jest stosowanie jakichkolwiek środków przymusu wobec obiektów majątkowych administrowanych przez powiernika. Ostatecznie, starosta dogadał się z urzędnikami radomskimi, że  czynsz będzie pobierany do końca roku 1941, o czym powiadomił treuhändera A. Mielcarka¹³. Młyn Rozena, a właściwie już tylko magazyn Powiatowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej, zamieniono po II wojnie światowej na magazyn Spółdzielni Samopomoc Chłopska, a pod koniec lat 80-tych XX w. rozebrano w związku z budową szkoły podstawowej nr 4¹⁴. 

1 Chmielnik 1, gm. Chmielnik,
3 Młyn elektryczny

5 Młyn wybudowano w latach 30. XX wieku. Ma on trzy kondygnacje, maszynownię w podziemiach i zachowany komplet urządzeń do mielenia. Był czynny do 2008 r. We współczesnych dokumentach dotyczących zagospodarowania przestrzennego Miasta i Gminy Chmielnik, młyn wymieniony jest jako obiekt prawnie chroniony.

1 Chmielnik 2, gm. Chmielnik
2 Josef Pińczewski
3 motorowy
5 Młyn Pińczewskiego znajdował się między ówczesnymi ulicami Bednarska (dziś: 13 Stycznia) i Furmańska, w miejscu, gdzie dziś jest skrzyżowanie ulic 13 Stycznia i Poprzeczna.

1 Chmielnik 3, gm. Chmielnik
2 Tolemblat
3 wodny

1 Chroberz, gm. Chroberz
2 Kazimierz Dobaj
3 motorowy
5 Był to względnie duży młyn, pracowało w nim ponad 10 osób. Kazimierz Dobaj (członek AK) był organistą w kościele w Chrobrzu¹⁵.

1 Drogowle, gm. Potok
2 Stefan Biruch¹⁶
3 wodny, turbina
4 32, po wojnie – 20
5 Folwark w Drogowle upadł po II wojnie św. Zniszczono urządzenia wodne. Groble, stawy rybne, młyny i tartak uległy dewastacji. Są tam jeszcze pozostałości po dwóch młynach wodnych.

1 Folwarki, gm. Wolica
2 Marcin Kapral
3 wodny, koło wodne
4 8, po wojnie – 10

1 Gluzy, gm. Radzanów
2 Antoni Nowak
3 wodny, koło wodne
4 4, po wojnie – 1

1 Gorzakiew 1, gm. Gnojno
2 Józef Panak
3 wodny, koło wodne
4 12, po wojnie – 8
6 Józef Panak dzierżawił młyn pożydowski.

1 Gorzakiew 2, gm. Gnojno
6 Właścicielem młyna wodnego był w 1946 r. Jakub Dziarmaga.

1 Grabie, gm. Grabki
2 Andrzej Boksa
3 wodny, turbina
4 16, po wojnie – 23
5 W 1921 r. gmina Grabki liczyła 4418 mieszkańców. Część obszaru gminy stanowiła miejscowość Grabki Duże wraz z folwarkiem i osadą młyńską Grabie¹⁷.

1 Grobla, gm. Oględów
2 Liegenschaft, Stanisław Szczepanik
3 wodny, turbina
4 80, po wojnie – 50
5 Właścicielem młyna od końca XIX w. był książe Maciej Radziwiłł. Za jego sprawą rozbudowano młyn, a napęd wodny zastąpiono elektrycznym. W maszynowni młyna zainstalowano turbinę, która wytwarzała prąd nie tylko do poruszania młyńskich urządzeń, ale także na potrzeby innych zakładów i oświetlenia domów w Rytwianach¹⁸. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej powiatu stopnickiego sprzeciwiało się (maj 1945 r.) decyzji Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach o przekazaniu młyna pod zarząd ośrodka przemysłowego w sąsiadujących Rytwianach i szukało wsparcia w Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej  w Kielcach¹⁹. Młyn umieszczony jest w rejestrze zabytków Województwa Świętokrzyskiego²⁰.
6 Dysponentem tego “młyna pomajątkowego” w 1946 r. był Główny Zarząd Samopomocy Chłopskiej Warszawa.

1 Grzybsko-Jurków, gm. Chotel
2 Spadkobiercy Jastrzębskiego, Dzierżawca: Władysław Ścieżka
3 wodny, koło wodne
4 8, po wojnie – 10

1 Hołudza, gm. Radzanów 
2 Zygmunt Chrzanowski, Stanisław Węgiel
3 wodny, koło wodne
4 10, po wojnie – 5
6 Użytkownikiem “młyna pomajątkowego” w 1946 r. była Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska.

1 Janów, gm. Zborów
2 Andrzej Walasek i Wiktor Panas
3 motorowy, silnik spalinowy
4 12, po wojnie – 50

1 Jelcza Mała, gm. Góry
2 Maria Micula
3 wodny, turbina
4 15, po wojnie – 25

1 Kąty Nowe, gm. Wolica
2 Józef Oszywa
3 wodny, koło wodne
4 8, po wojnie – 10
5 Na posiedzeniu Prezydium Powiatowej Rady Narodowej powiatu stopnickiego w Busku-Zdrój w dn. 21 i 22 lutego 1945 r. podjęto uchwałę o uruchomieniu młyna w Kątach dla ludności gminy Wolica²¹.

1 Korytnica, gm. Kurozwęki
2 Stanisław Iwański, Jerzy Iwański
3 wodny, turbina
4 40

1 Kotlice, gm. Gnojno
2 Tomasz i Wincenty Koźbiał²²
3 wodny, koło wodne
4 3, po wojnie – 6

1 Lubania 1, gm. Chmielnik
2 Stanisław Morawski
3 wodny, koło wodne
4 7, po wojnie – 5

1 Lubania 2, gm. Chmielnik
2 Feliks Kozera
3 wodny, koło wodne
4 2

1 Lubania 3, gm. Chmielnik
2 Zygmunt Jurkowski
3 wodny, koło wodne
4 3, po wojnie – 2
5

1 Łagiewniki, gm. Chmielnik
3 wodny
5 Młyn (2 poł. XIX w.) wymieniony jest jako obiekt prawnie chroniony w dokumentach dotyczących zagospodarowania przestrzennego Miasta i Gminy Chmielnik.

1 Maleszowa, gm. Maleszowa
2 Franciszek Kwapiszewski
3 wodny, koło wodne
4 30, po wojnie – 12
5 Majątkiem w Maleszowej (i w Lisowie), także młynem, dysponował w 1918 r. Walenty Dąbrowski. On zaciągnął hipoteczną pożyczkę opisaną na majątku ziemskim Maleszowa u Lejzorka Goldeberga, który ostatecznie przejął majątek. Po wrześniu 1939 r. majątek zajęli Niemcy.
6 Użytkownikiem tego “młyna pomajątkowego” w 1946 r. była Gminna Spółdzielnia Samopomocy Chłopskiej.

1 Michałów, gm. Góry
2 Zarząd Powierniczy
3 wodny, turbina
4 65, po wojnie – 50
5 powiernik: Franciszek Bartczak

1 Młyny 1, gm. Szaniec²³
2 Władysław Antoni Musiał
3 wodny, turbina
4 15

1 Młyny 2, gm. Szaniec
2 Julian Jastrząb
3 wodny, koło wodne
4 10, po wojnie – 6

1 Młyny 3, gm. Szaniec
2 Władysław Wójcik
3 wodny, koło wodne4 6

1 Młyny 4, gm. Szaniec
2 Zdzisław Jurkowski
3 wodny, koło wodne
4 4, po wojnie – 6
6 Zdzisław Jurkowski był w 1946 r. dzierżawcą tego “młyna pożydowskiego”

1 Młyńczyska, gm. Oględów
2 Zygmunt Głuski
3 wodny, turbina
4 30
5 Młyn nadal istnieje, jego wyposażenie pochodzi sprzed II wojny światowej, dziś funkcjonuje jako lokalne muzeum²⁴. 

1 Nieciesławice, gm. Tuczępy
2 Liegenschaft dzierżawca Mieczysław Kostański
3 wodny, 2 koła wodne
4 15
5 Młyn stał nad rzeką Wschodnia Górska (nazwa lokalna), przy moście, przez który biegnie droga do Czyżowa. Właściciele wyjechali tuż przed wojną. Młyn uległ zniszczeniu między 4  sierpnia 1944 r. a 13 stycznia 1945 r., gdy wojska rosyjskie stacjonowały na Przyczółku Sandomiersko-Baranowskim. Po wojnie nie powiodły się próby odbudowania młyna. Dziś nie ma po nim śladu²⁶. 

1 Niziny, gm. Tuczępy

1 Nowy Korczyn, gm. Nowy Korczyn
2 Helena Wypych
3 motorowy, silnik spalinowy
4 25, po wojnie – 80

1 Pacanów, gm. Pacanów

5 Na Portalu Informacji Kulturalnej Województwa Świętokrzyskiego zamieszczono 11.9.2011 r. następującą informację o młynie wiatrakowym z Pacanowa, znajdującym się obecnie w Parku Etnograficznym w Tokarni: “Drewniany wiatrak typu holenderskiego wybudowano w latach 1917-1919 w miejscowości Pacanów. Budowniczym, fundatorem i pierwszym użytkownikiem obiektu był Michał Zasucha. Pierwotnie wiatrak zlokalizowany był na pozbawionym drzew wzniesieniu, w odległości 65 metrów od gospodarstwa właściciela. Jak większość wiatraków na Kielecczyźnie młyn pracował do lat 50. XX wieku”.6 Właścicielem młyna-wiatraka był w 1946 r. Michał Zasucha.

1 Palonki, gm. Gnojno
2 Józef Żydek
3 wodny, koło wodne
4 6, po wojnie – 5

1 Piestrzec, gm. Wójcza
2 Kazimierz Jewiarz
3 wodny, koło wodne
4 8, po wojnie – 10
5 K. Jewiarz prowadził młyn w Piestrzcu już w 1929 roku²⁸. K. Jewiarz wraz z Janem Resil zarejestrował w maju 1947 r. “Spółdzielnię Spożywców Zgoda w Piestrzcu z odpowiedzialnością udziałami”²⁹. 

1 Pińczów 1
2 Młyn wodny Lejba (zdrobniale Lejbusia), pińczowskiego Żyda
3 wodny

1 Pińczów 2
2 Szlama David Mintz
3 “Amerykanka” motorowy³⁰

1 Pińczów 3
2 Szlama Szajner
3 motorowy

1 Pińczów 4
5 Młyn nadal jest czynny (2019 r.). Prowadzi do Janusz Grudzień³¹.

1 Podkorzenna, gm. Potok6 Właścicielem młyna wodnego był w 1946 r. Tomasz Głodek.

1 Podlesie, gm. Oleśnica
2 Antonina Bernacka³²
3 wodny, turbina
4 18, po wojnie – 25
5 Dziś (rok 2020) jest własnością Józefa Lecha. Wymieniony wśród zabytków i dóbr kultury gminy Oleśnica w “Plan gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Oleśnica na lata 2016-2022″.

1 Pożdzeń, gm. Grabki
2 Olga Lech3 wodny, turbina
4 18, po wojnie – 15

1 Radzanów, gm. Radzanów
2 Dzierżawca Wincenty Ścieżka
3 wodny, koło wodne
4 6, po wojnie – 10
6 Wincenty Ścieżka był w 1946 r. dzierżawcą tego “młyna pomajątkowego”.

1 Rzeszutki, gm. Gnojno
2 Antoni Żyła i Stefan Cugowski
3 wodny, turbina
4 15, po wojnie – 20

1 Sędziejowice, gm. Chmielnik
6 Właścicielem młyna wodnego był w 1946 r. Józef Kościak.

1 Skotniki Duże
6 Właścicielem młyna wodnego był w 1946 r. Adam Śpiewak.

1 Skotniki Małe 1, gm. Pęczelice
2 Stanisław Dusza
3 wodny, koło wodne
4 6, po wojnie – 10
5 W czerwcu 1943 r. do młyna S. Duszy wpadli nagle Niemcy. Zatrzymali obecnych w młynie rolników. Sprawdzali, czy wywiązali się z obowiązkowych dostaw. Wezwali do natychmiastowego stawienia się sołtysa, Józefa Pysza, i jego zastępcę, Stanisława Sztuka. Zarzucali im, krzycząc i wygrażając pistoletem, że wieś zalega z kontyngentami i w szarwarkach. Zażądali od młynarza dobrego obiadu i wódki. Odurzeni alkoholem strzelali do różnych przedmiotów i drzew. Zastrzelili psa w podwórku, bo szczekał. Zatrzymanych chłopów nie zwalniali. Ustawili sołtysa i zastępcę na grobli stawu i strzelali ponad ich głowami, a następnie wepchnęli tyłem w głęboką wodę. W drodze powrotnej do Buska  zwolnili ludzi zatrzymanych  w młynie³³.

1 Skotniki Małe 2, gm. Pęczelice
2 Wincenty Jurkowski
3 wodny, koło wodne
4 6, po wojnie – 15

1 Skrobaczów, gm. Szczytniki
3 wodny
5 Młyn murowano–drewniany,  pochodzący z początku XX w. Niniejsza wzmianka o młynie  w Skrobaczowie pochodzi z dokumentu: “Powiat buski. Program opieki nad zabytkami w powiecie buskim na lata 2013 – 2016”. Busko–Zdrój, czerwiec 2013 r. Rozdział 12.2. Obiekty zabytkowe na terenie powiatu buskiego objęte opieką konserwatorską (Gmina Stopnica).
6 Właścicielem (nieczynnego) młyna wodnego był w 1946 r. Franciszek Zdral.

1 Słabkowice, gm. Szaniec6 Właścicielką młyna wodnego była w 1946 r. Aniela Lech.

1 Słupia, gm. Pacanów
3 motorowy (parowy)³⁴
5 Władysław Lesiak “Hiszpan” z placówki ZWZ-AK Pacanów napisał w swoich wspomnieniach, że w styczniu 1940 r. młyn wziął w dzierżawę pozamiejscowy Antoni Pacholc, młynarz z zawodu. Już pod koniec 1940 r. Niemcy pozbawili go jednak praw dzierżawy, ponieważ odmówił podpisania volkslisty³⁵. Jego zmiennikiem był niejaki Danielak, pochodzący z Wielkopolski. Bronisław Rzepecki “Aleksander”, kwatermistrz lokalnej organizacji ZWZ-AK, wspominał, że Danielak sposobem, młynarzom najlepiej znanym “wygospodarowywał” część mąki dla oddziałów partyzanckich, a za ich pośrednictwem także dla najbardziej potrzebujących ubogich rodzin, np. rodziny Pireckich w Pacanowie³⁶. Młyn mełł zboże dla aprowizacji niemieckiej, dla Powiatowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej, a także prowadził przemiał dla ludności wiejskiej. Grupa członków ZWZ-AK z placówki w Pacanowie dwukrotnie unieruchomiła młyn w Słupi poprzez pocięcie pasów transmisyjnych³⁷. W czasach nam współczesnych, młyn w Słupi wymieniony jest w: “Powiat buski. Program opieki nad zabytkami w powiecie buskim na lata 2013 – 2016”. Busko–Zdrój, czerwiec 2013 r. Rozdział 12.2. Obiekty zabytkowe na terenie powiatu buskiego objęte opieką konserwatorską (Gmina Pacanów).
6 Podmiotem zarządzającym tym “młynem pomajątkowym” w 1946 r. był Państwowy Zarząd Nieruchomości Ziemskich. Okręg Kraków.

1 Słupiec, gm. Pacanów
6 Właścicielem młyna motorowego był w 1946 r. Józef Rajter

1 Solec-Zdrój, gm. Zborów
2 Andrzej Walasek i dzierżawcy bracia Dziewiecki
3 wodny, koło wodne
4 3, po wojnie – 25
5 dodatkowy napęd: silnik spalinowy

1 Strzelce, gm. Oleśnica
2 Barbara Strzelecka
3 wodny, turbina
4 10, po wojnie – 15
6 Właścicielem młyna w 1946 r. był Henryk Kuraciński.

1 Stopnica
2 Adam Chmielarski
3 wodny
5 W odrodzonej Polsce należał do folwarku państwowego „Podzamcze”. Od tegoż folwarku w 1932 roku odkupił młyn Adam Chmielarski pochodzący z Suchowoli. W rękach rodziny Chmielarskich młyn pozostaje do chwili obecnej. Dziś jego właścicielem jest wnuk Adama – Jacek Chmielarski. W początkach lat 60. XX wieku młyn został zelektryfikowany i pozbawiony koła³⁸.

1 Suskrajowice, gm. Gnojno
2 Bolesław  Słupski
3 wodny
5 Właścicielami młyna do 1938 r. byli Żydzi, którzy sprzedali go Bolesławowi Słupskiemu. Młyn w czasie okupacji spalił się, ale został szybko odbudowany. Ze względu na niewielkie rozmiary, nie został po wojnie upaństwowiony. Pracował z powodzeniem do końca lat 80-tych³⁹.

1 Szaniec, gm. Szaniec
3 wodny
6 W 1946 r. (nieczynny) “młyn pomajątkowy” pozostawał pod zarządem Powiatowego Urzędu Ziemskiego.

1 Szczaworyż, gm. Pęczelice
6 Właścicielem młyna wodnego w 1946 r. był Józef Lewiński.

1 Szydłów, gm. Szydłów
2 do 1939 r. F. Turkieltaub⁴⁰
3 wodny
6 Stanisław Chałat był w 1946 r. dzierżawcą (nieczynnego) “młyna pożydowskiego”

1 Śladków Mały 1, gm. Szaniec
2 Stefan Braciszewicz
3 wodny, koło wodne
4 4, po wojnie – 3

1 Śladków Mały 2, gm. Szaniec
2 Adam Rogala
3 wodny, koło wodne
4 3, po wojnie – 2

1 Śladków Mały 3, gm. Szaniec
2 Władysław Wójcik, Franciszek Wójcik
3 wodny, koło wodne
4 8, po wojnie – 10

1 Topola, gm. Szczytniki
2 Antoni Motyl
5 W lutym 1945 r. młyn był nieczynny z powodu braku pasów⁴¹
6 Drugim właścicielem młyna, nieczynnego także w 1946 r., był obok A. Motyla, Teofil Dziurda.

1 Trzebica, gm. Wójcza
2 Stanisław Dalach
5 W połowie lat 20-tych XX w. Stanisław Dalach (znany działacz chłopski, “zaraniarz” jeszcze z czasów carskich) przekazał prowadzenie młyna swojemu zięciowi, Florianowi Grycowi – działaczowi ludowemu i spółdzielczemu, który w czasie okupacji wchodził w skład gminnej Trójki Politycznej “Roch”, a następnie wstąpił do Batalionów Chłopskich. Niemcy unieruchomili młyn, czyniąc zeń skład amunicji i materiałów wybuchowych. W dniu 15 stycznia 1945 r., a więc trzeciego dnia ofensywy wojsk sowieckich z Przyczółka Sandomiersko-Baranowskiego, żołnierze Wehrmachtu wysadzili ten magazyn broni. Wykonujący zadanie żołnierz nie zdążył uciec przed wybuchem i zginął. Młyn nie został już odbudowany⁴².

1 Wojsławice, gm. Chroberz
2 Władysław Wójcik
3 wodny, koło wodne
4 8, po wojnie – 10
5 Młyn nadal czynny (2013 r.). Jego właścicielem jest Cezary Brudz⁴³.

1 Wola Bokrzycka 1, gm. Gnojno
2 A. Kaniecki
3 wodny
5 Młyn A. Kanieckiego wspomniany jest w Uchwale nr XII/83/16 Rady Gminy Gnojno z dnia 14 stycznia 2016 r. w sprawie zatwierdzenia “Planu Odnowy Miejscowości Wola Bokrzycka na lata 2016-2022”: “W okresie międzywojennym działały tu młyny S. Musiała i A. Kanieckiego”.

1 Wola Bokrzycka 2, gm. Gnojno
2 Stanisław Musiał
3 wodny, turbina
4 2

1 Wola Zagojska, gm. Zagość
2 Antoni Paluch
3 wodny

1 Wolica, gm. Wolica
2 Adam Chmielarski
3 wodny, koło wodne
4 8, po wojnie – 10

1 Wójcza, gm. Wójcza
2 Antoni Pawelec
3 wodny, koło wodne
4 6, po wojnie – 10

1 Zagrody, gm. Kurozwęki
2 Do 1939 r. własność M. Popiela; w czasie okupacjiLiegenschaft, Franciszek Michalski
3 wodny, turbina
4 58, po wojnie – 10
6 Użytkownikami tego “młyna pomajątkowego” były w 1946 r. Ministerstwo Rolnictwa i Referat Rolny.

1 Zrecze Duże 1, gm. Gnojno
2 Władysław Wójcik, Zygmunt Boksa
3 wodny, turbina
4 15, po wojnie – 30
5 Był największym młynem na rzece Wschodniej, przerobionym po wojnie na młyn elektryczny. Według mieszkańców Zrecza, posadowiony jest na balach drewnianych zamiast na fundamentach z uwagi na podmokły teren na którym stoi⁴⁴. Na stronie internetowej “Lokalna Grupa Działania. Białe Ługi znajdujemy (maj 2020 r.) opis młyna w miejscowości Zrecze Duże jako atrakcji turystycznej: “Nieczynny młyn wodny w Zreczu Dużym zbudowany z kamienia i cegieł jest największy i najokazalszy. Budynek posiada trzy kondygnacje, a elewacja posiada różnego rodzaju zdobienia. Stropy w budynku są drewniane. W pobliżu budynku znajduje się osuszony staw pełniący obecnie funkcję pastwiska oraz murowany budynek mieszkalny i gospodarczy. Wszystkie budynki są opuszczone i popadają powoli w ruinę”.

1 Zrecze Duże 2, gm. Gnojno2 Józefa Głuszek, Stanisław Domagała
3 wodny, koło wodne
4 2, po wojnie – 1

1 Zrecze Chałupczańskie, gm. Gnojno
2 Władysław i Stefan Jurkowski
3 wodny, koło wodne
4 2

1 Zwierzyniec, gm. Szaniec
3 wodny
5 W okresie dwudziestolecia międzywojennego, okupacji niemieckiej i początków PRL działał we wsi młyn wodny prowadzony przez Józefa Kańskiego⁴⁵.

1 Źródła, gm. Chmielnik
2 Jan Ścieszka (Ścieżka)
3 wodny, koło wodne
4 8, po wojnie – 20
5 W Wikipedii angielskojęzycznej pod hasłem “Łagiewniki, Kielce County” jest następująca informacja dot. młyna w Źródłach: “Part of Łagiewniki is called “Źródła” (Springs). There is an old and not functioning water mill called “Amerykański Młyn na Źródłach” (American Mill on the Springs). The name is said to come from the fact that the mill was built according to American design (probably beginning of 19th century) and also because there are water springs in the area including just under the Mill’s Building. The Mill is made of limestone (walls) and wood. During the Second World War part of the mill (over the mill wheel) was blown up by the Nazis. After that the mill wheel has been fixed but the building has not been rebuilt. During the Second World War, there was a Jewish family hiding in the mill. The last miller was Roman Ścieżka. Just after his death “the unknown perpetrators” have destroyed some of the mill infrastructure based on the river leading to the mill and the authorities have used this fact to withdraw the permission for using the mill. Soon the main springs area has been expropriated by the authorities and the course of the river leading to the mill has been changed leaving the water mill with no river. There has been a water intake plant built”.

1 Życiny, gm. Potok
6 młyn wodny; właściciele w 1946 r.: Daniel i Wacław Lizner

1. APR 209/316, k. 2-3.
2. APKi 2119/1458 (Kartoteka młynów 1945).
3. Z końcem XIX w. w obrębie folwarku Maleszowa przepływała rzeczka (Maleszówka?), która tworzyła 6 stawów i 5 sadzawek (z początkiem XX w. było ich w sumie 19). Znajdowały się tu osady młynarskie: Brody, Podmurny, Podleśny, Trzcianka. Dariusz Kalina, Lisów, Maleszowa, Piotrkowice. Rodzinne miejsca Franciszki Krasińskiej, Kielce 2011, s. 41.
4. Według relacji okolicznych mieszkańców, młyn usytuowany nad stawem zasilanym przepływającą z Buska rzeczką Maskalis, prowadzony był po wojnie przez Jana Swałdek, następnie przez jego syna – Marka. Dziś pozostały po młynie tylko ruiny.
5. Kpr. Stanisław Prostak ps. „Szafa” był żołnierzem placówki AK Skalbmierz “Skowronek”, Bolesław Michał Nieczuja-Ostrowski, Inspektorat AK “Maria” w walce. Z dziejów Inspektoratu Rejonowego „Miś”, „Michał”, „Maria”, ZWZ – ziemi miechowskiej, olkuskiej i pińczowskiej. TOM II, Elbląg 2007, s. 247. 
6. APKI 305/4378.
7. M.J. Taubenblat, ur. 2.9.1904, był przewodniczącym Delegatury Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Busku w roku 1941. AŻIH, Akta ŻSS, sygn. 211/267, k. 28.
8. Amtliches Fernsprechbuch für den Distrikt Radom (Urzędowa Książka Telefoniczna dla Dystryktu Radom – wydana przez Niemiecką pocztę Wschodu w 1942 r., według stanu z dnia 1 maja 1942 r.).
9. Raport inspektora finansowego, Otto Geigenmüllera, dot. wydajności podatkowej (Steuerkraft) 10 największych przedsiębiorstw w powiatach stopnickim i pińczowskim, skierowany 28.11.1939 r. do urzędu szefa dystryktu radomskiego. APR 209/188, k. 16-17.
10. “Wykaz większych zakładów przemysłowych na terenie powiatu stopnickiego i stan w jakim one się znajdują”. Busko 23.2.1945. APKi 306/580, k. 3.
11. Leszek Marciniec, Buskie młyny.  Buski Kwartalnik Edukacyjny nr 28/2009, s. 20-22.
12. Pracowały tam m.in. Jadwiga Jopowicz i Krystyna Siwczyńska, obie działające w strukturze ZWZ-AK. Wspomnienia Jadwigi Tarnowskiej z d. Jopowicz “Jaskółka”. Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 14, rok 5, Warszawa 1996, s. 97.
13. Komunalna Kasa Oszczędności nosiła podczas okupacji dwujęzyczną nazwę: Powiatowa Kasa Oszczędności w Busku / Kreissparkasse Busko. AIPN 639/15, k. 75-77. Biuro Alfonsa Mielcarka, noszące oficjalną nazwę “Hauptverwaltung für den herrenlosen jüdischen Haus- und Grundbesitz in Busko” (Zarząd Główny Bezpańskich Żydowskich Budynków i Gruntów), miało swoją siedzibę w budynku przy ulicy Pińczowska nr 6.
14. Leszek Marciniec, Buskie młyny. Buski Kwartalnik Edukacyjny nr 28/2009, s. 20-22.
15. Wspomnienia Stanisława Doroza (ur. 1932) ze wsi Chroberz, zamieszczone na stronie internetowej Parafii w Chrobrzu (wgląd: wrzesień 2020 r.); Tomasz Domański, “Sierpniówki” jako źródło do dziejów Armii Krajowej w Okręgu Radomsko-Kieleckim na przykładzie procesów przed Sądem Okręgowym w Kielcach. Wybrane problemy badawcze. [w:] Z dziejów Polskiego Państwa Podziemnego na Kielecczyźnie 1939-1945 pod redakcją Jerzego Gapysa i Tomasza Domańskiego, Kielce 2016, s.  179-180, 199-204.
16. Ostatnim właścicielem dworu był Stefan Biruk. Był wyznania prawosławnego. Zmarł zaraz po wojnie, załamany represjami ze strony władz komunistycznych. Dwór odziedziczył po ojcu. Tamten otrzymał go od władz carskich.
17. Strona internetowa Miasta i Gminy Szydłów. Ostatni wgląd: wrzesień 2020.
18. Dariusz Kalina, Gmina Rytwiany. Dziedzictwo kulturowe. Kielce 2017, s. 165.
19. APKi 305/504, k. 3.
20. Rejestr zabytków : Grobla – młyn i dom młynarza, 4 ćw. XIX, nr rej.: A.866/1-2 z 30.11.1993.
21. APKI 306/161, k. 40.
22. Więcej szczegółów z historii młyna braci Koźbiałów zawiera książka: Stanisław Wcisło, Między Radnią a Sanicą – prawda i legenda. Busko-Zdrój 2013, s. 158-159.
23. W miejscowości Młyny zachowały się do dziś 4 młyny, jeden spośród nich – murowany. Krzysztof Myśliński, Zabytki Architektury i budownictwa w Polsce. 15, Województwo kieleckie, Warszawa 1995.
24. Obecni gospodarze to dzieci Władysławy i Jana Duda, którzy zakupili ten teren w 1957 roku od spokrewnionej z nimi rodziny Głuskich. Zofia Kańska, Skąd przychodzimy, dokąd zmierzamy. “Na skrawku ziemi własnej istniejemy. Co o niej wiemy ? Czy na pewno wiemy ?”, Głos Gminy Tuczępy, Kwartalnik Informacyjny, Głos Gminy Tuczępy, Kwartalnik Informacyjny, nr 13/2015 czerwiec 2015, s. 3.
25. Zdjęcie pochodzi ze strony FB “Gmina Tuczępy Wczoraj i Przedwczoraj”.
26. Zofia Kańska, Skąd przychodzimy, dokąd zmierzamy? “Na skrawku ziemi własnej istniejemy. Co o niej wiemy? Czy na pewno wiemy?”  Głos Gminy Tuczępy, Kwartalnik Informacyjny, nr 12/2015 luty 2015, s. 6.
27. Źródło: Zofia Kańska, Skąd przychodzimy, dokąd zmierzamy. “Na skrawku ziemi własnej istniejemy. Co o niej wiemy ? Czy na pewno wiemy ?”, Głos Gminy Tuczępy, Kwartalnik Informacyjny, nr 13 czerwiec 2015, s. 3.
28. Miejscowości w gminie Solec-Zdrój – Piestrzec. Gazeta Solecka – Kwartalnik Gminy Solec-Zdrój, nr 11/2011, s. 9.
29. Monitor Polski. Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej z 24 lipca 1947 r. Rejestr Spółdzielni. Sąd Okręgowy w Kielcach. M-4030.
30. Dziś młyn Amerykanka uznany jest jako obiekt zabytkowy. W dokumentach dotyczących zagospodarowania przestrzennego gminy Pińczów jest wzmianka: “103. Pińczów, młyn motorowy, ob. nieużytkowany, Pińczów, ul. Batalionów Chłopskich 79”.
31. Małgorzata Dymek, Powiat Pińczowski. Pracująca wieś. Pińczów 2013, s. 83.
32. Aleksander Fałczyk “Mały Romek”, wspominając zarządzoną we wrześniu 1944 r. przez dowództwo Armii Czerwonej strefę wysiedleń, obejmującą część powiatu buskiego, informuje o zniszczonym młynie wodnym w Podlesiu, którego właścicielką miała być Maria Perlak. Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 10/2, rok 3, Warszawa 1994, s. 61.
33. Wspomnienia Mieczysława Sztuk “Tarzan”, Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 2, rok 1, Warszawa 1992, s. 77 i 83.
34. Bronisław Rzepecki w swoich wspomnieniach pisze, że młyn w Słupi był parowy. Leszek Belon i Jarosław Banasik z Pacanowa twierdzą, że był to młyn elektryczny.
35. Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 12, rok 4, Warszawa 1995, s. 43.
36. B. Rzepecki wspominał, że kontakt z Danielakiem w młynie zawdzięczał pchor. Rajmundowi Wojtaśkiewiczowi “Olek” z Pacanowa. Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 9, rok 3, Warszawa 1994, s. 45.
37. Wspomnienia Władysława Lesiaka “Hiszpan”. Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 2, rok 1, Warszawa 1992, s. 51.
38. Niniejsza wzmianka o młynie wodnym w Stopnicy pochodzi z portalu internetowego  infopolska.com.pl.
39. Waldemar Kwiatkowski, Alfabet gminy. Suskrajowice. Nowy Kurier Chmielnicki, grudzień 2003, s. 10-11; Agnieszka Madetko, Aktywny społecznik z Suskrajowic, Kalejdoskop Powiatu Kieleckiego, grudzień 2016, s. 12.
40. Niniejsza wzmianka o młynie wodnym w Szydłowie pochodzi z Księgi adresowej Polski z 1929 r., a powtórzona w: II Spotkania z Kulturą Żydowską. Jednodniówka wydana wspólnie przez Kuriera Ziemi Szydłowskiej i Nowego Kuriera Chmielnickiego, Szydłów Chmielnik 2004, s. 6.
41. APKi 306/580, k. 3.
42. Leszek Marciniec, Znani i nieznani. Florian Gryc. Tygodnik Ponidzia nr 21/1999, s. 4; Jarosław Banasik, W obcej ziemi, Z Życia Gminy (Pacanów), nr 8/2001, s.14-15; Stanisław Durlej Krzysztof Szular, Sagi świętokrzyskie, Kielce 2002, T. II, s. 29.
43. Małgorzata Dymek, Powiat Pińczowski. Pracująca wieś. Pińczów 2013, s. 83.
44. Portal internetowy PolskieKrajobrazy.pl. Ostatni wgląd: maj 2020.
45. Portal internetowy “InfoPolska.com.pl”. Ostatni wgląd: wrzesień 2020.