Działalność charytatywna i społeczna Kościoła

Zniszczenia miast i wsi na skutek działań wojennych 1939 roku, a następnie stosowany przez okupanta niemieckiego maksymalny wyzysk podbitej ludności, powodujący jej zubożenie, sprawiały, że paląca stała się potrzeba niesienia pomocy pogorzelcom, głodnym i pozbawionym najniezbędniejszych środków do życia.
Już w pierwszych tygodniach wojny i okupacji, w odpowiedzi na apel biskupa kieleckiego, wręcz jego polecenie, liczne parafie przystąpiły do organizowania pomocy najbardziej potrzebującym. W październiku 1939 r. powstawały pierwsze kuchnie ludowe.
Wtedy też biskup Cz. Kaczmarek wzywał proboszczów do zakładania nowych oddziałów Caritas w parafiach1. Oddźwięk na ten apel był jednak niewielki; z najprzeróżniejszych przyczyn2. Na początku 1941 r. w diecezji kieleckiej czynnych było 37 oddziałów parafialnych Caritas. Większość parafii pozostała więc poza strukturami tej organizacji. Nie świadczyło to jednak o braku gotowości księży do pracy dobroczynnej. Przeciwnie. Wielu z nich angażowało się na tym polu spontanicznie i bez formalnych ram organizacyjnych. Przyjmowali na plebanie wysiedlonych, nawet całe rodziny, zapełniając im pełne utrzymanie. Część kapłanów zorganizowała na plebaniach kuchnie lub punkty dożywiania ludności3. Księża zachęcali z ambony do chrześcijańskiego miłosierdzia i sami dzielili się tym, co mieli. Wspierali dobroczynność także finansowo. Przykładowo, w lutym 1943 r. proboszczowie z parafii na terenie powiatu buskiego przekazali delegaturom Polskiego Komitetu Opiekuńczego ofiary z tacy: Gnojno – 300 zł, Balice – 57,42 zł, Strożyska – 300,97 zł, Jurków – 40 zł, Młodzawy – 100 zł4.
Nadto, duszpasterze, zgodnie z poleceniem biskupa, włączyli się w pracę organizacji świadczących pomoc poza strukturami kościelnymi.
W oddziale PCK powiatu buskiego5 czynni byli w 1941 r. księża: Stanisław Cieśliński (Balice), Józef Juchniewicz (Szczaworyż), Władysław Serwatka (Ostrowce), Bolesław Rydzy (Szydłów), Roman Zelek (Kije), Konstanty Tomal (Stopnica)6.
Problem biedy potęgowany był napływem do diecezji kieleckiej wysiedleńców ze Śląska i Wielkopolski (1940-1941), uchodźców przed rzezią wołyńską (1942-1944) i mieszkańców Warszawy po powstaniu (jesień 1944). Im także księża wraz z wiernymi organizowali pomoc i możliwość przeżycia7. Liczba wysiedleńców i uchodźców, którzy znaleźli schronienie i opiekę w interesujących nas parafiach na terenie powiatu buskiego (dane z 1941 r.) wynosiła: Beszowa – 31, Biechów – 5 rodzin, Busko – 78, Góry – 6, Kije – 16, Oleśnica – 31, Ostrowce – 4 rodziny, Pierzchnica – 5 rodzin, Piotrkowice – 10 rodzin, Stopnica – 110, Wolica – 3 rodziny, Zborówek – 1 rodzina8.
Liczbę osób wysiedlonych, a przybyłych na terytorium powiatu buskiego, zawierały także protokoły z kontroli delegatur Rady Opiekuńczej Powiatowej (R.O.P), później, od lipca 1941 r. – po zmianie nazwy – delegatur Polskiego Komitetu Opiekuńczego (Pol.K.O.) w Busku. Te wyliczenia dotyczyły jednak nie parafii, lecz gmin, których obszar obejmowały delegatury. We wspomnianych protokołach zawarto następujące liczby wysiedleńców / uchodźców: Błotnowola / Pawłów – 81, Grabki z siedzibą w Raczycach – 41, Kliszów – 28, Kurozwęki – 55, Łubnice – 31, Nowy Korczyn – 61 (18 rodzin), Oględów z siedzibą w Koniemłotach 68-75, Oleśnica – 106, Pacanów – 23 rodziny, Radzanów – 10 rodzin, Stopnica/Wolica – 32 rodziny, Szczaworyż – 19 osób (6 rodzin), Szczytniki z siedzibą w Kołaczkowicach – 40, Szydłów – 60, Tuczępy – 7, Zborów – 59.
Biskup Czesław Kaczmarek ze swej strony nie ustawał przez cały okres okupacji w mobilizowaniu duchowieństwa do działalności dobroczynnej. W 1940 r. apelował o zaangażowanie się takimi słowy: “Odwołuje się do Waszych kapłańskich serc, abyście za wzorem Apostoła Narodów nie wstydzili się nawet żebrać, gdyby zaszła potrzeba, dla Chrystusa przybywającego do parafii Waszych w setkach rodzin bez domu i chleba. Niech Was nie braknie w komitetach pomocy dla miejscowej lub napływowej ludności na terenie parafii lub gminy. Niebo i ziemię poruszajcie, aby się obudziły sumienia tych, co jeszcze mogą i powinni pomóc biedniejszym od siebie. Nie wahajcie się głosić z ambon prawdy dziś wyjątkowo aktualnej, iż po tym poznają ludzie i Bóg sam, że Chrystusowi jesteśmy uczniami, gdy miłość mieć będziemy jedni dla drugich”10.

Po rozwiązaniu przez władze GG w lipcu 1940 r. wszystkich organizacji pomocy społecznej i przyzwoleniu na działalność dobroczynną jedynie Radzie Głównej Opiekuńczej (RGO), działalność Caritasu wygasała przez następne miesiące. Zaangażowani tam księża przeszli do komitetów opiekuńczych (szczebel powiatu) i ich delegatur (szczebel gmin) w strukturze RGO11.
Z przyczyn, które wymagałyby osobnej analizy, Niemcy zakazali w listopadzie 1942 r. dalszego uczestnictwa duchowieństwa w pracach Polskich Komitetów Opiekuńczych12. Decyzja ta objęła w skali Generalnego Gubernatorstwa 25 kapłanów, w diecezji kieleckiej księdza Henryka Peszko z Pol.K.O. Busko. Zgodzili się natomiast, dzięki interwencji Metropolity Krakowskiego, księcia A.S. Sapiehy, i prezesa RGO, A. Ronikiera, na pozostanie księży w zarządach delegatur Pol.K.O. (481 kapłanów w skali całego GG). W przypadku opuszczenia delegatury przez księdza nie można było przyjąć na jego miejsce innego duchownego, lecz tylko osobę świecką. Stąd zalecane było powstrzymywanie się z przenosinami księży z parafii do parafii13.

Wielką aktywność w działalności dobroczynnej wykazały zakony14, m.in. poprzez pomnożenie liczby ich zakładów opiekuńczych. Siostry zakonne ofiarnie niosły pomoc potrzebującym, wbrew narzuconym ograniczeniom i restrykcjom. Klasztory organizowały punkty sanitarne i kuchnie ludowe oraz udzielały schronienia wysiedleńcom, także osobom ukrywającym się, wśród nich Żydom. W klasztorach zbierano żywność i artykuły pierwszej potrzeby, by w paczkach wysyłać je więźniom obozów koncentracyjnych i jenieckich oraz robotnikom zawleczonych do przymusowej pracy w Rzeszy. 

Tabela: Zaangażowanie kapłanów i osób zakonnych w delegaturach Polskiego Komitetu Opiekuńczego powiatu buskiego15

Delegatura Pol.K.O.

Księża i osoby zakonne

Biechów (gm. Wójcza)

Przewodniczącym delegatury był ks. wik. Stanisław Kręgiel z parafii Biechów.

Busko – miasto

Ksiądz Henryk Peszko, wikariusz w parafii Busko16, był członkiem Polskiego Komitetu Opiekuńczego17. Ksiądz Stanisław Śliwiński, wikariusz w parafii Busko pełnił funkcję skarbnika w delegaturze. Siostry Albertynki opiekowały się sierotami, prowadziły przytułek dla starców oraz pracowały nieodpłatnie w urządzonej tamże kuchni ludowej. Zimą 1940/1941 z kuchni korzystało 350-400 osób. Proboszcz ks. Antoni Otrembski odprawiał w przytułku msze święte18. 

Chmielnik

Ksiądz wikariusz Władysław Kwieciński był wiceprzewodniczącym delegatury. 

Wszystkie siostry kanoniczki (sześć w 1942 r.) zaangażowały się do nieodpłatnej pracy w Polskim Komitecie Opiekuńczym. 

Przyrządzały 315 obiadów dziennie dla biednych w prowadzonej przez delegaturę kuchni ludowej. Najstarsza z nich, Benigna Pyzik, ur. 1896, pracowała (za 100 zł miesięcznie) jako kucharka19.

Chroberz

Ksiądz proboszcz Walenty Kański był przewodniczącym delegatury.

Gnojno

Ksiądz Stanisław Cieśliński, prob. parafii Balice był przewodniczącym delegatury. Oceniany przez rewizorów jako powszechnie lubiany, potrafiący rozwijać szersze akcje dobroczynne.

Góry

Ksiądz proboszcz Wincenty Soczawa był przewodniczącym delegatury, ksiądz wikariusz Henryk Wieśniak – członkiem.

Grotniki / Strożyska

Ksiądz proboszcz Antoni Gębka z parafii Strożyska był przewodniczącym delegatury.

Kije

Delegaturę wspierał czynnie proboszcz ks. kanonik Roman Zelek20. 

Kurozwęki

Siostry Szarytki prowadziły przytułek dla starców, ochronkę i zakład wychowawczy oraz szpital. Siostra Władysława Jurkiewicz21 była wiceprzewodniczącą w delegaturze. Przewodniczącym zaś był ksiądz Wacław Czapla, kapelan klasztorny.

Nowy Korczyn

Ksiądz proboszcz Józef Bełczyński był przewodniczącym delegatury.

Oględów z siedzibą w Koniemłotach

Proboszcz parafii Koniemłoty, ksiądz Jan Chołoński, był przewodniczącym delegatury.

Oleśnica

Ksiądz proboszcz Antoni Król był przewodniczącym delegatury. Wikariusz, ks. Roman Pluta, uczestniczył w wysyłce paczek żywnościowych więźniom obozu koncentracyjnego Gross Rosen22. 

Pacanów

Ksiądz proboszcz Adam Adamek był przewodniczącym delegatury. Siostry kanoniczki (siedem sióstr w 1942 r.) prowadziły kuchnię dla biednych w budynku swojej szkoły dla dziewcząt w Radziwiłłówce23. 

Pierzchnica

Ksiądz proboszcz Witold Rok był przewodniczącym delegatury.

Pińczów

Ksiądz proboszcz Stanisław Wiśniewski był przewodniczącym i skarbnikiem delegatury. Był bardzo zaangażowany w sprawowaniu tych urzędów, a jednocześnie apodyktyczny. Postawione mu zarzuty o nadużycia okazały się, po specjalnej kontroli, bezpodstawne. W skład delegatury wchodzili także ks. wik. Wacław Radosz, pełniący funkcję magazyniera oraz ojciec gwardian Florian Budziewski, który zastąpił ks. St. Wiśniewskiego na stanowisku przewodniczącego. Magazynierem w delegaturze był także ojciec Edmund Suszyna.
Franciszkanie w Pińczowie byli zaangażowali w organizowanie pomocy ubogim w zniszczonym w 80 procentach mieście. Udostępnili w klasztorze pomieszczenia dla delegatury Pol.K.O24.

Piotrkowice

Ksiądz wikariusz Józef Probierz był członkiem sekcji honorowej, nadzorującej prowadzenie kuchni ludowej.

Radzanów

Ksiądz proboszcz Julian Król z parafii Piasek Wielki był przewodniczącym delegatury. 

Stopnica i Wolica

Gwardian klasztoru reformatów w Stopnicy, ojciec Maciej Śliwa, wielce zasłużony i aktywny społecznie od wielu lat, był przewodniczącym obu delegatur, połączonych w jedną. Wiceprzewodniczącym był ojciec Damian (Teofil Chrobak). Następcą o. M. Śliwy (brak daty zmiany) był ksiądz wik. Konstanty Tomal z parafii Stopnica do pocz. 1943 r. W delegaturze czynny był w 1944 r. ksiądz wik. Tadeusz Beliczyński.

Szczaworyż (gm. Pęczelice)

Ksiądz proboszcz Józef Juchniewicz był przewodniczącym delegatury.

Szydłów

Ksiądz proboszcz Bolesław Rydzy był przewodniczącym delegatury. Do pracy w delegaturze włączony był także ksiądz wik. Józef Figiel.

Tuczępy

Ksiądz wik. Wojciech Wielgus był włączony do pracy delegatury.

Wiślica 

Proboszcz ksiądz kanonik Paweł Wołoszyn był przewodniczącym delegatury. 

Zagość 

Ksiądz proboszcz Stanisław Sokołowski był włączony do pracy delegatury.

Zborów 

Ksiądz proboszcz Roman Adamski z parafii w Solcu Zdrój był przewodniczącym delegatury.

Złota

Ksiądz proboszcz Jan Chmielewski z parafii Pełczyska był przewodniczącym delegatury.

Przypisy

  1. Stowarzyszenie “Caritas” w diecezji kieleckiej zostało założone w 1931 r. przez biskupa A. Łosińskiego. Diecezjalny związek “Caritas” w Sandomierzu powstał w 1932 r. z inicjatywy biskupa Włodzimierza Jasińskiego. Statutowym zadaniem obu związków “Caritasu”, kieleckiego i sandomierskiego, było zjednoczenie katolickiej dobroczynności, kierownictwo nią, reprezentacja na zewnątrz i ochrona jej interesów. Zasadniczo więc nie angażowały się one w bezpośrednią działalność dobroczynną , lecz upatrywały swoją misję w usprawnianiu akcji charytatywnej w diecezji, prowadzonej przez żeńskie i męskie zgromadzenia zakonne oraz inne katolickie organizacje charytatywne. Marek Przeniosło, Zaangażowanie duchowieństwa diecezji kieleckiej w prace Związku “Caritas” w latach 1931-1939, [w:] Jerzy Gapys, Mieczysław B. Markowski (redakcja naukowa), Duchowieństwo polskie w latach niepodległości 1918-1939 i w okresie II wojny światowej. Kielce 2006, s. 239-257; Ewa Dyk, “Caritas” w diecezji sandomierskiej (1932-1950). Studia Sandomierskie 15 (2008), z. 2-3, s. 5-11.
  2. Obszerniej na ten temat p. Ks. Tomasz Gocel, Działalność charytatywna duchowieństwa diecezji kieleckiej w latach drugiej wojny światowej 1939-1944, [w:] Jerzy Gapys, Mieczysław B. Markowski (redakcja naukowa), Duchowieństwo polskie w latach niepodległości 1918-1939 i w okresie II wojny światowej. Kielce 2006, s. 293-294.
  3. Jerzy Gapys, W służbie bliźniemu. Działalność dobroczynna księży w parafiach na terenie Dystryktu Krakowskiego 1939-1945 w świetle materiałów archiwalnych Rady Głównej Opiekuńczej. Resovia Sacra R. 14/15 (2007/2008), s. 241-253.
  4. Sprawozdanie referenta organizacyjnego, Stanisława Janika, Pol.K.O. w Busku za miesiąc luty 1943 r. AAN 125/752, k. 197-199.
  5. Po powołaniu Rady Głównej Opiekuńczej, Polski Czerwony Krzyż działał już tylko w bardzo ograniczonym zakresie. Rozporządzenie gubernatora generalnego z lipca 1940 r., rozwiązujące wszystkie stowarzyszenia i organizacje, nie objęło wprawdzie PCK, ale dotkliwie ograniczyło jego działalność. Rozwiązano struktury terenowe i ustanowiono pełnomocników i komisarzy do nadzorowania pracy i korespondencji PCK.
  6. Lista nauczycieli i duchownych, członków PCK, sporządzona przez radcę szkolnego w Busku 28.7.1941 r. na żądanie Wydziału Nauki i Oświaty urzędu gubernatora radomskiego. APR 209/1044, k. 8-9.
  7. Marian Paulewicz, Diecezja kielecka [w:] Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945, praca zbiorowa pod red. Zygmunta Zielińskiego, Warszawa 1982, s. 242; Ks. Tomasz Gocel, Duszpasterstwo w Diecezji Kieleckiej w latach II wojny światowej 1939-1945. Kielce 2012, s. 85.
  8. Dane na podstawie sprawozdań z działalności charytatywnej w parafiach (ADK, AK, sygn. OE-2/4), ujęte w tabeli [w:] Ks. Tomasz Gocel, Duszpasterstwo w Diecezji Kieleckiej w latach II wojny światowej 1939-1945. Kielce 2012, s. 238-239.
  9. Sprawozdanie referenta organizacyjnego (Józef Sładek) za miesiąc lipiec 1941 r. Rejon Busko-Stopnicki (Polskiego Komitetu Opiekuńczego). AAN 125/752, k. 10-18.
  10. Bp Cz. Kaczmarek, W sprawie akcji charytatywnej, KPD 27 R. 1940, nr 3-4, s. 26. Cytat przejęty z: Ks. Tomasz Gocel, Duszpasterstwo… , s. 240.
  11. Małgorzata Krupecka, Życie religijno-społeczne pod okupacją niemiecką i radziecką [w:] Bartłomiej Noszczak (redakcja), W matni. Kościół na ziemiach polskich w latach II wojny światowej. Warszawa 2011, s. 64; Na terenie całego GG w prace dobroczynne RGO włączonych było 926 duchownych, a w strukturach PCK działało ok. 160 kapłanów. W diecezji kieleckiej działalność charytatywną koordynowało 136 kapłanów. Jerzy Gapys, Polskie rzymskokatolickie duchowieństwo diecezjalne w Radzie Głównej Opiekuńczej 1939-1945, Kielce 2010, s. 242.
  12. Sprawcą i egzekutorem wykonania tego rodzaju decyzji był Referat ds. Ludności i Opieki Społecznej w Wydziale Spraw Wewnętrznych rządu GG. Zastępcą kierownika referatu był od maja 1942 r. SS-Hauptsturmführer Richard Türk (1903-1984). To on ponaglał w styczniu 1943 r. kierownictwo RGO do zameldowania, czy polecenia jego referatu zostały wykonane. Türk przed przyjściem do Krakowa był kierownikiem Referatu ds. Ludności i Opieki Społecznej w urzędzie gubernatora lubelskiego. Tam aktywnie uczestniczył wiosną 1942 r. w deportacji ludności żydowskiej do obozu zagłady w Bełżcu w ramach “Akcji Reinhardt”. Po wojnie, ze względu na swoje “zasługi” w okupowanej Polsce, skrył się jako robotnik w szkółce leśnej (podobnie, jak wielu innych nazistowskich sprawców, którzy polubili w 1945 r. zajęcia w leśnictwie lub rolnictwie w możliwie odosobnionych miejscach; wśród nich był starosta z Buska, W. Schäfer) w Szlezwiku-Holsztynie, następnie w winnicy w Hesji do 1951 r. Gdy pozbył się lęku przed wymiarem sprawiedliwości, zaangażował się politycznie w rewizjonistycznych organizacjach przesiedleńczych i z ich ramienia dwukrotnie kandydował do Bundestagu. To kandydowanie spowodowało publiczne zainteresowanie jego nazistowską przeszłością. Zarzuty o współsprawstwo w eksterminacji ludności żydowskiej w Polsce prokuratura w Moguncji “ukręciła” w 1966 r. poprzez odebranie wiarygodności naocznemu świadkowi oraz poprzez stwierdzenie, że administracja cywilna dystryktu lubelskiego nie była świadomą, iż uczestniczyła w organizacji masowej zagłady Żydów. Pismo R. Türka z 14.1.1943 r. do RGO w Krakowie; ADK, Akta kurialne ogólne. Działalność charytatywna Rady Głównej Opiekuńczej i Komitetu Opieki Społecznej 1940-1946, sygn. OE-3, k. 84; Bogdan Musial, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement: eine Fallstudie zum Distrikt Lublin 1939-1944. Wiesbaden 1999, s. 232-241; Klaus-Peter Friedrich (opracowanie), Polen: Generalgouvernement August 1941-1945, Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933-1945, Tom 9, München 2014, s. 224.
  13. Pismo z 3.2.1943 r. prezesa RGO, A. Ronikiera, do biskupa kieleckiego, Cz. Kaczmarka,  ADK, Akta kurialne ogólne. Działalność charytatywna Rady Głównej Opiekuńczej i Komitetu Opieki Społecznej 1940-1946, sygn. OE-3; tamże: pismo naczelnika Wydziału Ofiarności RGO, Antoniego Plater Zyberk, z 13.3.1943 r. do Kurii Biskupiej w Kielcach k. 90-91; Mieczysław Wrzosek, Z dziejów Rady Głównej Opiekuńczej w Generalnej Guberni (1939-1945). Studia Podlaskie, tom XI, Białystok 2001, s. 138.
  14. W 1942 r. na terenie powiatu buskiego obecny był zakon Reformatów w Pińczowie (4 ojców) i Stopnicy (5 ojców, 8 braci, 4 kleryków). W Stopnicy zakonnicy musieli opuścić klasztor w listopadzie 1944 r. ze względu na prowadzone w tamtej okolicy walki frontowe. Tomasz Gocel, Represje niemieckie wobec kleru wiejskiego w diecezji kieleckiej 1939–1945 [w:] Wieś polska w czasie II wojny światowej. Kielce 1/2020, s. 103.
  15. Tabelę zestawiłem na podstawie protokołów z lustracji delegatur Polskiego Komitetu Opiekuńczego, przeprowadzonych w okresie od sierpnia 1941 do maja 1943 r. AAN 125/752 i uzupełniłem danymi z tabeli “Dystrykt radomski – księża w delegaturach PolKO” [w:] Jerzy Gapys, Polskie rzymskokatolickie duchowieństwo diecezjalne w Radzie Głównej Opiekuńczej 1939-1945, Kielce 2010, s. 225-226. Tam podane są także okresy działalności poszczególnych kapłanów w delegaturach Pol.K.O.
  16. Ks. H. Peszko był ponadto członkiem 5-osobowego zarządu Pol.K.O. w Busku. Pismo starosty buskiego do RGO w Krakowie z 16.8.1940 r. AAN 125/378, b.n.k.
  17. Protokół nr 11 z posiedzenia Polskiego Komitetu Opiekuńczego, odbytego w listopadzie 1941 r. w biurze Pol.K.O. pod przewodnictwem Prezesa Michała Michalskiego. AAN 125/752, k. 20.
  18. ADK, AP, sygn. XO-12, k. 245.
  19. ADK, Akta zakonne sióstr kanoniczek Ducha Świętego de Saxia r. 1922-1971, sygn. OK-13/1, k. 71-71a.
  20. Ks. Roman Zelek był też przewodniczącym powołanej w maju 1943 r. Komisji Rewizyjnej Pol.K.O. w Busku, Pismo Przewodniczącego Pol.K.O. w Busku, Michała Michalskiego, z 4.5.1943 r. do Doradcy Rady Głównej Opiekuńczej w Radomiu. AAN 125/378, b.n.k.
  21. Władysława Jurkiewicz, c. Marcelego i Anny, ur. 6.6.1893 r. w Serocku. Te dane pochodzą z korespondencji Komitetu Opiekuńczego ze starostwem w Busku w 1943 r. AIPN GK 639/41, k. 216.
  22. Marianna Poniewierska z d. Plewa “Jana”, Wspomnienia napisane po 50 latach, Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 10/2, rok 3, Warszawa 1994, s. 39.
  23. ADK, Akta zakonne sióstr kanoniczek Ducha Świętego de Saxia r. 1922-1971, sygn. OK-13/1, k. 72-72a.
  24. Protokół z kontroli Delegatury R.O.P. w Busku na miasto Pińczów, przeprowadzonej 29 maja 1941 r. przez Przewodniczącego R.O.P. Michalskiego Michała. AAN 111/125/752, k. 2-3; Strona internetowa Diecezji Kieleckiej, zakładka “Pińczów, Nawiedzenia NMP”. Dostęp: listopad 2021.