Kapłani z innych diecezji

W obliczu spowodowanej wybuchem wojny dramatycznej sytuacji kapłanów w innych diecezjach i napływających stamtąd próśb o przygarnięcie, ordynariusz kielecki, biskup Cz. Kaczmarek, apelował do dziekanów i proboszczów w swojej diecezji, aby przyjmowali ich, gdzie tylko możliwe1.
Już pod koniec października 1939 r. Kuria biskupia w Kielcach pisała do dziekana pacanowskiego, że “Ksiądz Biskup Ordynariusz przygarnął do Swej diecezji licznych kapłanów uciekinierów z obcych diecezji, którzy pozostali bez dachu nad głową i kawałka chleba” i że “wszystkie większe parafie otrzymały już pomocników2.
Biskup Cz. Kaczmarek zwrócił się w grudniu 1939 r. także do ordynariusza diecezji sandomierskiej (Jan Kanty Lorek) z prośbą o wsparcie ordynariusza śląskiego w znajdowaniu wiktu i opierunku dla duchownych – wysiedleńców i uciekinierów ze Śląska. Z ich liczby 150 biskup kielecki rozdysponował 50 kapłanów w swojej diecezji. Zachęcał biskupa sandomierskiego słowami “Nie wątpię, że Wasza Ekscelencja uczyni wszystko dla nieszczęśliwych Braci naszych. Z tą myślą, orędując potrosze w imieniu Biskupa śląskiego, który nie ma kontaktu z naszym obszarem, posyłam Doń Ks. Kanonika Dr. Szczepana Sobalkowskiego, ażeby zechciał zadeklarować przydział kapłanów śląskich i określić kontyngent3.
Niewątpliwie kapłani obcy znaleźli wsparcie w parafiach diecezji sandomierskiej, bo oto biskup Jan Lorek  w piśmie okólnym z lutego 1940 r. do proboszczów dziękował im słowami: “Wzruszony jestem gotowością Waszą, Drodzy Księża, z jaką przyjmowaliście wysiedlonych kapłanów, osładzając im ten ciężki los, jakim jest oderwania pasterza od owiec4.
W kolejnych miesiącach i latach okupacji rosła liczba kapłanów “obcych”, kołatających do wrót diecezji kieleckiej. W maju 1942 r., gdy diecezja kielecka gościła kilkudziesięciu wysiedlonych kapłanów oraz 19 wyświęconych  neoprezbiterów, Kuria biskupia zmuszona była … “gorąco i serdecznie zaapelować  do tych Przew. XX. Proboszczów, którzy jeszcze będą mogli przyjść z bratnią pomocą i przyjąć Ks. Wikarego względnie Ks. Rezydenta. Zechce więc Przew. Ksiądz Proboszcz przygotować w najbliższym czasie odpowiednie mieszkanie i utrzymanie dla ks. wikarego-rezydenta5.
Nie były to tylko prośby kierowane do proboszczów, ale i polecenia. Również w maju 1942 r. proboszcz parafii Wrocieryż został powiadomiony o skierowaniu do niego wikariusza rezydenta, którego “… zechce W. Ks. Proboszcz przyjąć do siebie życzliwym sercem, jako jednego z wielu potrzebujących dachu nad głową i utrzymania6.
Byli to zarówno księża z długim już stażem duszpasterskim i odpowiednim doświadczeniem, jak i młodzi neoprezbiterzy lub wręcz alumni ostatnich roczników seminariów duchownych7. Wśród tych pierwszych byli zasłużeni dla Kościoła i Ojczyzny, piastujący przed wojną ważne funkcje kościelne i społeczne. Ci młodzi zaś, po opuszczeniu diecezji kieleckiej, przeważnie w 1945 r., rośli później w doświadczenia i zasługi w swoich macierzystych diecezjach lub (kapłani z Kresów) na terenach wcześniej im nieznanych. 

Ostatecznie, na czas okupacji znalazło schronienie w diecezji kieleckiej około 200 kapłanów.

Otrzymali rezydencję, tj. zamieszkanie najczęściej w plebanii, i zajęcie przy parafii, co pozwalało na zaspokojenie przynajmniej podstawowych potrzeb. Warunki mieszkaniowe nie mogły być dobre, jeśli zważyć, że u proboszcza na plebanii przebywali niejednokrotnie członkowie jego rodziny, osoby ukrywające się przed Niemcami8, i właśnie księża “goście“ z innych diecezji9. Sytuację mieszkaniową pogarszali Niemcy, na trwale lub czasowo anektując pomieszczenia na plebaniach – głównie na potrzeby armii, skumulowane w 1941 r., gdy sposobili się do napaści na Związek Sowiecki i kwaterowali ściągnięte wojsko, gdzie się tylko dało.
Dla miejscowego duchowieństwa. osłabionego liczebnie wojennymi stratami osobowymi, duszpasterze z innych diecezji stanowili istotne wsparcie dla proboszczów, w niektórych przypadkach przez jakiś czas także po zakończeniu wojny10

Kapłani  z innych diecezji w parafiach na terenie powiatu buskiego

Przez parafie na terenie powiatu buskiego przeszło, zatrzymując się na dłużej lub krócej, ok. 38 kapłanów z innych diecezji. Przybyli albo wprost ze swoich rodzimych diecezji, albo z innych parafii diecezji kieleckiej. Różne były ich koleje losu po pobycie na terenie powiatu buskiego: albo byli kierowani jeszcze w czasie okupacji do innych parafii diecezji kieleckiej, albo wracali w 1945 r. lub nieco później, do swoich diecezji, albo, w przypadku księży z diecezji wschodnich, przenosili się do innych diecezji położonych w nowych, powojennych granicach Polski. Wreszcie, duchowni zakonni: ich przychodzenie i odchodzenie z parafii w powiecie buskim, gdzie byli wikariuszami, a w niektórych przypadkach okresowo także administratorami parafii, odbywało się identycznie, jak w przypadku kapłanów diecezjalnych. W roku 1945 r. niektórzy z nich byli wezwani przez swoich przełożonych zakonnych do stawienia się we wskazanych miejscach.

Tab. Kapłani z innych diecezji przebywający w parafiach na terenie powiatu buskiego w latach 1939-1945

kapłan

diecezja macierzysta / zgromadzenie zakonne

parafia i czas pobytu w powiecie buskim 

Bania Józef (1911-1992)

łucka

Chroberz (1940-1944), Kije (1944-1945) 

Cieślak Jan (1908-1973)

Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej (OMI)

Chotel Czerwony (1942-1945)

Cieślik Mieczysław  (ur. 1914)

Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej (OMI)

Stradów (1942-1944)

Cichocki Marian

płocka

Busko-Zdrój (1943-1945)

Domański Edmund Wincenty (1908-1984)

łucka

Dobrowoda (1940-1941)

Grudzień Wiktor

Zakon Braci Najświętszej Maryi z Góry Karmel

Wiślica (1943-1944)

Helak Stanisław (1907-1968)

poznańska 

Tuczępy (1941-1944)

Jadczyk Stanisław 1896-1965)

łucka

Stopnica (1939-1942)

Jałocho Roman (1906-1985)

łucka

Szaniec (1939-1944), Nowy Korczyn (od VI.1944), Janina (XII.1944-1945) 

Koppe Paweł (1902-1965)

Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej (OMI)

Chotel Czerwony (1941-1942), Gnojno (1942-1945)

Kowalczyk Antoni (1911-1956)

poznańska

Nowy Korczyn (1941-1943)

Krajewski Jan (1900-1990)

poznańska

Biechów (1940-1944)

Kryszak Franciszek (1913-1970)

gnieźnieńska

Nowy Korczyn (?-1944)

Kulawy Wojciech (1871-1943) 

Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej (OMI)

Tuczępy (1941-1943) 

Lorkiewicz Edmund (1907-1981)

poznańska

Tuczępy (1940-1942)

Lorkiewicz Henryk (1919-1980)

poznańska

Wiślica (1943-1944)

Maj Kazimierz

płocka

Młodzawy (1941-1944), Zagość (1944-?)

Mały Henryk (?-1963)

poznańska

Drugnia (1941-1945)

Molski Marceli (1914-1990)

płocka

Busko (1943-1945)

Nachtman Kazimierz (1920-2002)

łódzka

Pełczyska (?-?)

Olechno Józef (1905-1996)

wileńska

Pierzchnica (?-II.1940),  Dobrowoda (II-III.1940)

Onoszko Wacław (1899-1966)

pińska

Młodzawy (1944-1946)

Osuch Franciszek (1896-1980)

lubelska

Chroberz (?-1941), Pełczyska (1941-1942)

Pejkert Bolesław (1888-1947)

łucka

Szaniec (1943-1944), Nowy Korczyn (1944)

Perzyna Bolesław (1913-1985)

włocławska

Biechów (1940)

Piwowarski Franciszek (1909-1988)

pińska

Balice (1943-?)

Rogala Stanisław (1908-1978) 

Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej (OMI)

Chotel Czerwony (1943-1944) 

Samosenko Leonard (1896-1984)

łucka

Pacanów (1939-1942)

Sobik Paweł OMI (1910-1996)

Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej (OMI)

Chmielnik (1942), Janina (1943), Balice (XII.1944-IV.1945)

Stajek Stefan (1914-1986)

wileńska

Ostrowce (1941-1945)

Straszak Leon Jacek (1912-1993)

Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych (pijarzy)

Piasek Wielki (1941)

Suliga Władysław (1902-1991)

łódzka

Strożyska (?-1943)

Śpikowski Władysław (1897-1980)

poznańska

Busko-Zdrój (1940-1941)

Szadbey Tadeusz (1886-1965)

wileńska

Nowy Korczyn (1944-1945)

Szałajdewicz Tadeusz (1906-1984)

lwowska 

Kije (1943-1944), Chroberz (1944-?),  

Tomkiewicz Stanisław (1881-1950)

pińska

Solec Zdrój (1940-1944)

Włodarczyk Franciszek (1911-2000)

Towarzystwo Chrystusowe dla Polonii Zagranicznej (chrystusowcy)

Solec Zdrój (VI.1944-IV.1945)

Zając Bolesław (1911-1994) 

Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych (pijarzy)

Pełczyska (1940-1941)

Kapłani diecezjalni z obszaru Polski północnej i zachodniej

Kapłani z obszarów wchłoniętych do Rzeszy Niemieckiej, jeśli nie zostali zamordowani podczas terroru pierwszych tygodni okupacji, jeśli nie zostali uwięzieni lub deportowani do obozów koncentracyjnych, mogli pozostać na miejscu. Bliżej nieznaną liczbę kapłanów wydalono do Generalnego Gubernatorstwa. Niektórzy sami tam uciekli, ratując życie11. Do parafii w powiecie buskim  przybyło ich stamtąd łącznie około trzynastu; z diecezji gnieźnieńskiej (1), łódzkiej (2), płockiej (3), poznańskiej (6) i włocławskiej (1). Spośród 6 księży z diecezji poznańskiej trzech było aresztowanych w 1939 r., dwóch z nich (ks. ks. J. Krajewski i E. Lorkiewicz) przetrzymywano w klasztorze ojców oblatów w Kazimierzu Biskupim12.

Ksiądz Stanisław Helak z diecezji poznańskiej

Stanisław Helak, syn Franciszka i Marii z d. Licha, urodził się 5.11.1907 r. w Kościanie. W 1929 r. wstąpił do Seminarium Duchownego w Poznaniu. Przez 2 lata studiował filozofię w Gnieźnie. Święcenia kapłańskie otrzymał 17.6.1934 r. z rąk ks. kard. Augusta Hlonda i  skierowany został jako wikariusz do parafii Kicin. Od września 1934 r. był wikariuszem w  Jankowie Zaleśnym, a od 1937 r. w parafii Świętego Krzyża w Poznaniu13.

Na początku listopada 1939 r. został aresztowany przez Niemców i osadzony w obozie Poznań Główna (Lager Glowna)14, skąd w lutym 1940 r. został wysiedlony do GG.
Od ordynariusza kieleckiego dostał skierowanie jako wikariusz do parafii Cierno (luty 1940), Podlesie (lipiec 1940), a później do parafii Tuczępy (1941)15 i Kroszyce (czerwiec 1944)16.
W marcu 1945 r. wrócił do diecezji poznańskiej. Arcybiskup Walenty Dymek zlecił mu administrację parafii Raszków i Pogrzybów w dekanacie ostrowskim (1945-1949). W latach 1949-1968 był proboszczem w parafii Śnieciska.
Ks. Stanisław Helak zmarł 20.10.1968 r. w Raszkowie i został pochowany w Śnieciskach17.

Ksiądz Antoni Kowalczyk z diecezji poznańskiej

Antoni Kowalczyk, urodził się 4.05.1911 r. w Zabłocku (gm. Skalmierzyce). Uczęszczał do seminarium duchownego w Gnieźnie i w Poznaniu.
Święcenia kapłańskie przyjął 11.06.1938 r. w katedrze w Poznaniu z rąk biskupa Walentego Dymka. Był wikariuszem w Wałkowie (7.1938-10.1938) i Rawiczu (10.1938-9.1939)18. W miesiącach wrzesień-listopad 1939 r. był więziony przez Niemców, następnie zatrzymał się w Ostrowie Wielkopolskim. 

Fot. Ksiądz Antoni Kowalczyk19

Od marca 1940 r. przebywał na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Do kwietnia 1941 r. pracował w firmie Bata w Tomaszowie Mazowieckim. Jego prośba do kieleckiej Kurii Biskupiej o przyjęcie do pracy w duszpasterstwie diecezji została wysłuchana. Został skierowany w maju 1941 r. do parafii w Nowym Korczynie. Z przyczyn wiadomych tylko dziekanowi pacanowskiemu, ks. A. Adamkowi, i biskupowi kieleckiemu, ks. A. Kowalczyk został przeniesiony wiosną 1943 r. do parafii w Masłowie20. Tam pozostał jako rezydent i wikariusz (mieszkał na plebanii u proboszcza Józefa Marszałka) do stycznia 1945 r., gdy wyjechał z wojskiem niemieckim21.
Po powrocie na Wielkopolskę był proboszczem parafii pw. Wszystkich Świętych w Golejewku (1945-1956).
Zmarł 16.09.1956 r. i został pochowany w Skalmierzycach22.

Ksiądz Jan Krajewski


Jan Krajewski, Władysława i Marty z d. Gregorowicz, urodził się 29.05.1900 r. w Brudzewie koło Wrześni. Stryj Jana był księdzem, który, rezygnując z probostwa, wstąpił do OO. Redemptorystów i był misjonarzem w Rosji. Dwaj jego wujowie byli kapłanami. Do szkół uczęszczał w Brudzewie, w Gorzupi pod Krotoszynem i w gimnazjum w Krotoszynie. W czasie Powstania Wielkopolskiego ochotniczo zaciągnął się do wojska. Od 1919 r. studiował w Seminarium Duchownym w Poznaniu, następnie w Gnieźnie.

Fot. Ksiądz Jan Krajewski

Święcenia kapłańskie otrzymał 22.12.1923 r. z rąk kardynała Edmunda Dalbora. Był wikariuszem w Chojnicy pod Biedruskiem (1924), następnie w parafii św. Marcina w Poznaniu (1925). Jako wikariusz był sekretarzem Stowarzyszenia Kapłanów Caritas i prezesem Stowarzyszenia Księży Abstynentów. Dla zapoznania się z pracą charytatywną poza granicami kraju, przebywał w Centrali Caritasu we Fryburgu, w Lucernie, Innsbrucku, Wiedniu. W latach 1930-1936 był proboszczem w Mosinie. Był bardzo aktywny na niwie duszpasterskiej i społecznej. Założył gazetę „Wiadomości Parafjalne Parafji Mosińskiej”, zbierał fundusze na opiekę nad chorymi i ubogimi, przyczynił się do powstania Towarzystwa Chóru Kościelnego, zainicjował powstanie Czytelni Ludowej, wybudował dwupiętrowy Dom Katolicki, który był miejscem spotkań wszystkich parafialnych organizacji, przyczynił się do otwarcia ochronki dla dzieci. Patronował lokalnemu oddziałowi Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej, przekształconego później w Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej i Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej. W 1936 r. został mianowany Dyrektorem Caritasu dla obu archidiecezji, poznańskiej i gnieźnieńskiej. Był redaktorem miesięcznika „Ruch Charytatywny”, członkiem Zarządu Komitetu Tanich Kuchni i Kolonii Wakacyjnych Towarzystwa Stella. Od 1937 r. był członkiem Zrzeszenia Związków i Instytucji Przeciwżebraczych w Polsce. Wygłaszał referaty charytatywne na konferencjach i zjazdach Akcji Katolickiej. Druga wojna światowa zastała ks. J. Krajewskiego w Poznaniu. W połowie października 1939 r. został aresztowany przez gestapo i osadzony w więzieniu, potem razem z kapłanami pracującymi w Kurii przewieziony do klasztoru OO. Oblatów w Kazimierzu Biskupim, a następnie do Konina. Stamtąd został wywieziony do Generalnego Gubernatorstwa. Znalazł schronienie u Popielów w Wójczy.  Za przyzwoleniem Kurii Kieleckiej został kapelanem przebywających tam sióstr zakonnych Urszulanek. Na początku grudnia 1944 r. biskup kielecki mianował go kapelanem Zakładu dla sierot pod wezwaniem św. Tomasza w Kielcach23. Pod koniec lutego 1945 r. wrócił w rodzinne strony i wkrótce objął parafię kolegiacką w Środzie Wielkopolskiej. W 1948 r. został wizytatorem nauki religii, w 1950 r. dziekanem dekanatu średzkiego. Dostąpił godności Szambelana Papieskiego kolejnych trzech papieży (1955, 1959 i 1963). Przeszedł na emeryturę w 1979 r. Zmarł 17.1.1990 r. w Środzie Wielkopolskiej i tam został pochowany24.

Ksiądz Franciszek Kryszak z diecezji gnieźnieńskiej

Franciszek Kryszak urodził się 13.12.1913 r. w Brzyskorzystewie (diecezja gnieźnieńska) . Święcenia kapłańskie przyjął 22.5.1937 r., a następnie pracował jako wikariusz w Pleszewie.
We wrześniu 1939 r. został aresztowany i (najprawdopodobniej na początku 1940 r.) osadzony wraz z ok. 150 księżmi, głównie z diecezji włocławskiej, w hitlerowskim obozie przejściowym, urządzonym w klasztorze salezjanów w Lądzie nad Wartą. Większość przetrzymywanych tam księży i kleryków wywieziono, bezpośrednio lub przez inne więzienia i obozy, do obozu koncentracyjnego w Dachau. Zanim nastąpiła wywózka więźniów, oficerowie Gestapo proponowali im dobrowolny wyjazd do Generalnego Gubernatorstwa. Po niełatwych debatach we własnym gronie, nie pozbawionych rozterek i emocji, kilku księży zdecydowało się na ten krok. Wśród nich był ksiądz F. Kryszak25.
Okupację przeżył w diecezji kieleckiej. Był rezydentem i wikariuszem w Nowym Korczynie26.
W marcu 1945 r. objął w administrację parafie Czermin i Broniszewice. W 1948 r. obronił na Wydziale Teologicznym UJ pracę doktorską, a rok później został przeniesiony na probostwo w Łubowie. W latach 1954-1967 był wykładowcą historii Kościoła w seminarium gnieźnieńskim. Opracował dokumentację związaną z gnieźnieńskimi obchodami Sacrum Millenium Poloniae. Zmarł 14 września 1970 r. i został pochowany w Łubowie27.

Ksiądz Edmund Lorkiewicz z diecezji poznańskiej

Edmund Lorkiewicz, s. (nauczyciela) Albina i Augustyny z Lusarów, urodził się 6.6.1907 r. w Domaradzicach. Uczęszczał do Gimnazjum im. H. Kołłątaja w Krotoszynie. Ukończył seminarium duchowne w Gnieźnie i przyjął święcenia kapłańskie 12.6.1932 r. z rąk kardynała Augusta Hlonda.
Był wikariuszem w parafiach Książ Wielkopolski (1932), Mosina (1934), Kępno (1935), MB Bolesnej w Poznaniu (1938).
W dniu 12.12.1939 r. został internowany przez Niemców w Kazimierzu Biskupim, skąd został zwolniony 5.6.1940 r. Wyjechał do Generalnego Gubernatorstwa. Otrzymał schronienie i pracę jako wikariusz w parafii Tuczępy28.
Następnie został przyjęty przez biskupa lubelskiego. W latach 1942-1943 był administratorem parafii Rybitwy i rektorem kościoła poklasztornego w Józefowie nad Wisłą. Wrócił na początku 1945 r. na Wielkopolskę; od kwietnia 1945 r. był administratorem parafii w Miejskiej Górce i Sobiałkowie.
Następnie był proboszczem w Święciechowie (1947), Biskupicach Ołobocznych (1959). Przeszedł na emeryturę w 1975 r., nadal przebywał w parafii.
Ksiądz Edmund Lorkiewicz zmarł 27.4.1981 r. w Ostrowie Wielkopolskim. Został pochowany w Biskupicach Ołobocznych29.

Ksiądz Henryk Lorkiewicz z diecezji poznańskiej

Henryk Lorkiewicz, s. (nauczyciela) Albina i Augustyny z Lusarów, urodził się 10.1.1919 r. w Krotoszynie. Uczył się w Szkole Ćwiczeń przy Seminarium Nauczycielskim i w Gimnazjum im. H. Kołłątaja w Krotoszynie. Wstąpił do Seminarium Duchownego w Gnieźnie w 1937 r. i gdy miał podjąć studia teologiczne w Poznaniu, wybuchła wojna.
Wraz z rodziną został wysiedlony w grudniu 1939 r. do Generalnego Gubernatorstwa. Przyjechał do diecezji kieleckiej jako alumn VI kursu Arcybiskupiego Seminarium Duchownego w Poznaniu. Studia kontynuował w kieleckim seminarium duchownym.

Fot. Ks. Henryk Lorkiewicz30.

Święcenia kapłańskie otrzymał 16.5.1943 r. od biskupa Czesława Kaczmarka i został skierowany jako wikariusz do parafii Wiślica. Tam pozostał do lipca 1944 r., gdy Kuria biskupia kielecka mianowała go wikariuszem w parafii Strawczyn31.
Po powrocie na Wielkopolskę w lutym 1945 r. pracował w parafiach: Ostrów Wlkp. (1945 – wikariusz), Czarnków (1948), Międzychód (1949 – prefekt), Nowy Tomyśl parafia pw. NMP Nieustającej Pomocy (1950 – wikary i katecheta – 1952). W tym czasie studiował teologię na Uniwersytecie Jagiellońskim (dyplom magistra 1951). Następnie był proboszczem w parafiach Opatówko (1957-1962), Chobienice (1962-1971). W 1972 r. przeszedł na emeryturę i zamieszkał w Ostrowie Wielkopolskim. Tam zmarł 22.2.1980 r. i tam został pochowany32.

Ksiądz Kazimierz Maj z diecezji płockiej

Alumn VI kursu Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku, Kazimierz Maj, zwrócił się w listopadzie 1940 r. do biskupa kieleckiego z prośbą o udzielenie święceń subdiakonatu, a w styczniu 1941 r. – o udzielenie święceń diakonatu i prezbiteratu.

Po otrzymaniu święceń kapłańskich w 1941 r., ksiądz K. Maj trafił jako wikariusz do parafii Młodzawy. W lipcu 1944 r. został stamtąd przeniesiony do parafii Zagość jako wikariusz substytut33.

Po wojnie, w 1948 r. był prefektem gimnazjum  w Sierpcu, później gimnazjum w Gostyninie, gdzie został pozbawiony prawa nauczania religii w 1950 r. Od 1952 r. proboszczem parafii Krajkowo (dekanat raciążski).


Fot. Ks. Kazimierz Maj, wikariusz w parafii Młodzawy, rok 1942.

Ksiądz K. Maj nie ukrywał swojego krytycznego stosunku do władz komunistycznych. Był inwigilowany przez organy bezpieczeństwa w tamtych latach34.
W 1966 r. Ks. K. Maj był dziekanem i proboszczem w parafii Różan (diecezja płocka, dziś łomżyńska).

Ksiądz Henryk Mały z diecezji poznańskiej

Henryk Mały, s. Franciszka i Pelagii z Brassów, urodził się 7.12.1903 r. w Śnieciskach, powiat Środa. Do gimnazjum uczęszczał w Rogoźnie Wielkopolskim. Wstąpił do Seminarium Duchownego w Poznaniu w 1924 r. Święcenia kapłańskie przyjął 16.6.1929 r. z rąk ówczesnego sufragana poznańskiego, ks. biskupa Walentego Dymka. Przed wojną pracował jako wikariusz w parafiach: Granowo (1929) i Poznań – pw. Bożego Ciała (1930). Od października 1936 r. był administratorem parafii Nowa Wieś w powiecie krotoszyńskim. W lutym 1940 r. został aresztowany przez Niemców i internowany w przejściowym obozie koncentracyjnym w Bruczkowie k. Gostynia Wielkopolskiego35.

Fot. Ks. Henryk Mały w Rozdrażewie36.

W dniu 1.8.1940 r. z powodu choroby został przewieziony do szpitala w Marysinie k. Gostynia, a 2 miesiące później wysiedlony do Generalnego Gubernatorstwa. Trafił do diecezji kieleckiej. Zatrzymał się najpierw u swojej rodziny w Zagnańsku.
Od 22.3.1941 r. do końca wojny był wikariuszem w parafii Drugnia37.
Po powrocie na Wielkopolskę, ks. Henryk Mały pracował w parafii Rozdrażew (1945), administrator (1952).
Ksiądz Henryk Mały zmarł 30.9.1963 roku38

Ksiądz Marceli Molski z diecezji płockiej

Marceli Molski, s. Jana i Aleksandry z Lipińskich, urodził się 15.5.1914 r. w Płocku. Tam ukończył w 1934 r. Męskie Gimnazjum św. Stanisława Kostki, zwane niższym seminarium, tam też wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego. Kiedy był studentem szóstego roku, wybuchła wojna. Po rozwiązaniu Seminarium Duchownego w grudniu 1939 r. przebywał przez jakiś czas w domu rodzinnym. Następnie potajemnie przedostał się do Słupna, gdzie przebywali internowani biskupi z Płocka. W tamtejszym kościele parafialnym otrzymał 10.3.1940 r. święcenia kapłańskie z rąk biskupa Leona Wetmańskiego i został skierowany na wikariat do parafii Kuczbork. Zagrożony aresztowaniem, uciekł 15 marca 1941 r. do Generalnego Gubernatorstwa. Został życzliwie przyjęty przez biskupa kieleckiego, Czesława Kaczmarka i jako wikariusz-rezydent przebywał w parafiach Ociesęki i Daleszyce do końca 1943 r. Potem został skierowany do parafii w Busku-Zdroju. Był tu kapelanem kaplicy domowej w Zakładzie Szkolnym Sióstr Kanoniczek od św. Ducha39.
W 1945 r. powrócił do Płocka i od połowy marca pracował jako prefekt szkół powszechnych i Gimnazjum Kupieckiego w Płocku. Od września 1945 r. był wikariuszem, a od grudnia administratorem parafii Św. Idziego w Wyszkowie. Od lipca 1946 do października 1947 r. był administratorem  parafii Chociszewo. Zwolniony z obowiązków parafialnych, zamieszkał w Milanówku i kontynuował studia na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warszawskiego. W czerwcu 1949 r. otrzymał stopień magistra, a w 1951 r. – doktora. W kolejnych latach był asystentem, starszym asystentem i zastępcą profesora na UW, a także wykładowcą w Wyższym Seminarium Duchownym w Płocku. Ustawicznie przemieszczał się między Warszawą i Płockiem. Od 1962 r. był zastępca rektora WSD w Płocku, rok później – rektorem tej uczelni.
W grudniu 1964 r. papież Paweł VI obdarzył ks. M. Molskiego godnością prałata domowego. Od 1984 r. do końca życia był prepozytem kapituły płockiej.
Ksiądz Marceli Molski zmarł 16.8.1990 r. i został pochowany w Płocku40.

Ksiądz Bolesław Perzyna z diecezji włocławskiej


Bolesław Perzyna, syn Antoniego i Marjanny z Farysiów, urodził się 25.9.1913 r. w Dzietrzkowicach, pow. wieluńskiego. Po ukończeniu siedmiu klas szkoły powszechnej uczęszczał do Państwowego Gimnazjum im. A. Asnyka  w Kaliszu. Od roku 1933 r. pobierał nauki w biskupim Liceum Piusa X-go we Włocławku.

Fot. Ksiądz Bolesław Perzyna

Naukę w Seminarium Duchownym we Włocławku rozpoczął w 1935 r.
Po przybyciu do diecezji kieleckiej jako alumn VI kursu Seminarium Duchownego we Włocławku otrzymał święcenia kapłańskie 16.5.1943 r. przez biskupa kieleckiego, Czesława Kaczmarka, i w lipcu tamtego roku został skierowany jako wikariusz rezydent do parafii Balice41. Następnie przebywał w parafii Sokolniki. Gdy wrócił do diecezji włocławskiej, pracował w latach 1945-1948 jako wikariusz w parafii Wniebowzięcia NMP w Kaliszu. Był tam kapelanem Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia i prefektem gimnazjum mechanicznego, handlowego, gimnazjum Sióstr Nazaretanek. W tym czasie rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim. W 1948 r. został mianowany prefektem szkół średnich we Włocławku oraz kierownikiem Bursy Caritasu Kościelnego. Rozpoczął także pracę w Sądzie Biskupim we Włocławku, która trwała z przerwami przez 37 lat. Pod koniec roku władze oświatowe usunęły księdza B. Perzynę ze stanowiska prefekta w Liceum Papierniczym we Włocławku, a prokurator wojskowy dążył do aresztowania księdza jako “wroga ludu”42. Ratując się przed aresztowaniem, ukrywał się przez siedem lat w diecezji sandomierskiej, a potem w diecezji warmińskiej. W roku 1956 mógł się ujawnić i za zgodą władzy diecezjalnej kontynuował studia prawa kanonicznego. Doktorat uzyskał w 1969 r. W latach 1958-1960 był wykładowcą w Seminarium Duchownym we Włocławku, następnie pracował jako wikariusz w Ciechocinku, a w 1963 r. w parafii Św. Stanisława we Włocławku, by następnie przejść na probostwo do Lubrańca. Dał się poznać jako świetny gospodarz parafii, a Lubraniec traktował jako swoje miasto rodzinne. Pośmiertnie nadano mu w 2009 r. tytuł „Zasłużony dla Gminy i Miasta Lubraniec”43. Był Kanonikiem Honorowym Świetnej Kapituły Kaliskiej. Zmarł 6.6.1985 r. i został pochowany w Lubrańcu44.

Ksiądz Władysław Suliga z diecezji łódzkiej

Władysław Suliga urodził się 9.12.1902 r. we wsi Ogarka (parafia Konieczno / dekanat włoszczowski).
Święcenia kapłańskie otrzymał w Katedrze Łódzkiej 1.8.1937 r. z rąk biskupa Włodzimierza Jasińskiego i został skierowany jako prefekt do parafii Rogów, dekanat brzeziński. W 1938 r. przeszedł do parafii Dmosin i Głowno, dekanat głowieński45.
Od grudnia 1939 do października 1940 r. przebywał u rodziny w parafii Konieczno i stamtąd został skierowany jako wikariusz do parafii Staromieście. Wcześniej, w czerwcu 1940 r. jako kapłan pochodzący z innej diecezji, otrzymał od biskupa kieleckiego zezwolenie na pełnienie czynności kościelnych.
W 1942 r. (brak informacji, od kiedy) przebywał jako wikariusz-rezydent w parafii Strożyska, dekanat pacanowski. We wrześniu 1943 r. samowolnie opuścił parafię46. Został pozbawiony jurysdykcji w diecezji kieleckiej. W maju 1944 r. mieszkał w domu rodzinnym w Ogarce. Jego prośba o przywrócenie jurysdykcji na terenie diecezji kieleckiej została wysłuchana47.
W latach 1945-1947 był administratorem parafii Dzierzbin, pow. Kalisz, a w latach 1947-1948 administratorem parafii Solca Wielka. Od września 1948 do czerwca 1950 r. był prefektem w Parafii Matki Bożej Dobrej Rady w Zgierzu. W latach 1951-1957 był wikariuszem w Parafii pw. Świętej Katarzyny Aleksandryjskiej Męczennicy w Zgierzu48. W okresie 1957-1964 był kapitanem i kapelanem Generalnego Dziekana Wojska Polskiego w Warszawie. Jako kapitan w stanie spoczynku został służbowo przeniesiony w 1964 r. na stanowisko rezydenta do Warszawy. W latach 1969-1991 pełnił posługę kapłańską przy parafii św. Augustyna (ul. Nowolipki) w Warszawie.Ksiądz Władysław Suliga zmarł 17.8.1991 r. w Warszawie49.

Ksiądz Władysław Śpikowski z diecezji poznańskiej

Władysław Śpikowski urodził się 18.5.1897 r. w Kępnie, woj. poznańskie. Gimnazjum ukończył w Poznaniu, seminarium duchowne – w Poznaniu i Gnieźnie. Studiował teologię w Strasburgu (Alzacja). Święcania kapłańskie przyjął 8.10.1922 r.
Był patrologiem50. Specjalizował się w problematyce liturgicznej, która stanowiła przedmiot jego wykładów i licznych publikacji, wśród nich najważniejsza: Nasz udział we Mszy świętej51
Od 1928 r. uczył religii w Państwowym Gimnazjum Męskim im. Bergera w Poznaniu. W 1932 r. był księdzem wikariuszem w Parafii pw. Bożego Ciała w Poznaniu (w tej parafii był rezydentem w 1947 r.), potem w Parafii Kolegiackiej Św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Tam był kapelanem kaplicy półpublicznej pw. Najświętszego Serca Jezusa. Był nadto delegatem arcybiskupa przy Akademickim Kole Misjologicznym w Wyższej Szkole Handlowej w Poznaniu52.
W parafii buskiej był księdzem gościem, chwilowo, bez urzędowego stanowiska, od 6.12.1940 r. do co najmniej lutego 1941 roku53.
Ks. W. Śpikowski posługiwał gościnnie w 1943 r. w Michałowicach, wsi przynależnej do parafii Więcławice Stare w powiecie krakowskim. Popadł tam on w konflikt z proboszczem. Kuria Metropolitarna w Krakowie zakazała mu (początek 1944 r.) posługi w Michałowicach54.
Po wojnie, uczył religii w Państwowym Gimnazjum Męskim w Lesznie. Tam był rezydentem od 1954 r. w parafii pw. Św. Marcina.
Ksiądz Władysław Śpikowski zmarł dnia 19.3.1980 r. w Śremie. Pochowany został na Cmentarzu Junikowskim w Poznaniu.

Kapłani z województw wschodnich Rzeczypospolitej

Tereny diecezji wschodnich przeżyły dwie okupacje sowieckie; pierwszą do czerwca 1941 i drugą od lipca 1944 r., a także okupację niemiecką od lipca 1941 r. do lipca 1944 r. Terror sowieckich deportacji ludności polskiej zimą i wiosną 1940 r. do republik azjatyckich i podjęta przez Ukraińską Powstańczą Armię (UPA) od 1943 r. czystka etniczna zagrażały w sposób szczególny polskiemu duchowieństwu katolickiemu. Rosjanie zabronili działalności duszpasterskiej, zajęli większość kościołów, aresztowali kapłanów, Ukraińcy zaś dokonywali bestialskich mordów, a kościoły palili. Niektórzy kapłani polscy uchodzili z życiem z tamtych diecezji już we wrześniu 1939 r. Miejscem schronienia dla wielu stało się Generalne Gubernatorstwo.
Do parafii w powiecie buskim przybyło co najmniej 14 księży z tamtych diecezji, w tym z archidiecezji lwowskiej (1), lubelskiej (1), łuckiej (7)55, pińskiej (2) i wileńskiej (3).

W okresie międzywojnia, praca duszpasterska księży w parafiach kresowych, szczególnie tych, które przylegały do granicy Rosji Sowieckiej, miała charakter misyjny bardziej niż gdzie indziej. Musieli odpierać indoktrynację ideologiczną bolszewików, usuwać skutki rusyfikacji, stawiać czoła agitacji kleru prawosławnego wśród ludności, pobudzać na nowo i wzmacniać narodową tożsamość polską swoich parafian. Nie jest przesadą stwierdzenie, że działali na pierwszej linii frontu. 

Fot. Dermanka – Drewniany kościół św. Izydora Oracza, wybudowany staraniem ks. L. Samosenki w 1932 r., spalony przez Ukraińców w 1943 roku56.

Dla wzmocnienia Kościoła Katolickiego na terenach wschodnich, graniczących z Rosją Sowiecką wielce zasłużyli się obecni później w powiecie buskim księża St. Jadczyk (zarządzał nowo utworzonymi parafiami, prowadził budowy i remonty kościołów i budynków przykościelnych) i L. Samosenko (wybudował 5 kościołów na Wołyniu dla ludności miejscowej i osadników wojskowych)57

Ludwipol kościół – pocztówka cegiełka, kolportowana przez prezesa Komitetu Budowy kościoła, ks. L. Samosenkę.

Społeczne zaangażowanie polskich księży katolickich, także polityczne, lokalnie ale i w skali ogólnokrajowej, ich obecność jako kapelanów w strukturach wojskowych, ich przystawanie jako części elity w społeczeństwie z ziemiaństwem i z wyższymi rangą urzędnikami państwowymi, wszystko to, rejestrowane było z niechęcią i powodowało narastanie wrogości ze strony ludności ze słabo wykształconą tożsamością etniczną i religijną, albo znajdującą się na rozdrożach w tej materii.

Fot. Stara Huta (Wołyń). Kościół pw. MB Częstochowskiej z lat 1935-1936. Spalony 4.03.1944 roku58. Tu proboszczami byli ks. L. Samosenko i ks. E.W. Domański.

Podobna była sytuacja księży w pozostałych diecezjach wschodnich przed wojną, a gdy wybuchła wojna, wielu z nich także udało się na tułaczkę. Przykładowo, ksiądz Stanisław Tomkiewicz z diecezji pińskiej, zagrożony zsyłką w głąb Rosji, uciekł wiosną 1940 r. do Generalnego Gubernatorstwa. Po przejściu niemieckiego obozu dla internowanych w Białej Podlaskiej, trafił do diecezji kieleckiej.
On i wielu innych, opuszczając swoje parafie w pośpiechu, przybyli do diecezji kieleckiej nawet bez dokumentów potwierdzających ich przynależność do danej diecezji i piastowane funkcje. Dla uwiarygodnienia własnej osoby powoływali się na kontakty z duchownymi i osobami świeckimi z diecezji kieleckiej59.

Fot. Kościół parafii Dywin (dekanat kobryński), w której posługiwał ks. Stanisław Tomkiewicz do wiosny 1940 roku60.

Birytualista, ksiądz W. Onoszko, silnie zaangażowany w reaktywowanie kościoła unickiego na terenach diecezji pińskiej, wytrwał w warunkach okupacji sowieckiej do 1943 r. 

Fot. Olpień 1936 r. Procesja przed kaplicą. Tu proboszczem był ks. Wacława Onoszko w latach 1926-1935. 

Uchodzący z Kresów kapłani w prośbach kierowanych do biskupa kieleckiego o przygarnięcie w diecezji na ciężki czas wojny określali swoją sytuację jako przejściową i deklarowali powrót do własnych parafii, jak tylko pojawi się taka sposobność61

Byli dyspozycyjni i wierni powierzonym im obowiązkom. Gdy Kuria Biskupia w Łucku w lipcu 1942 r. wezwała swoich proboszczów do powrotów, ks. E.W. Domański wrócił, wydostając się jakimś sposobem z Generalnego Gubernatorstwa. Księdzu St. Jadczykowi nie powiodło się, nie uzyskał zgody na wyjazd z GG u niemieckich władz okupacyjnych.

Ksiądz Józef Bania

Józef Bania urodził się 14.2.1911 r. w Chrobrzu. Ukończył Seminarium Duchowne w Łucku. Święcenia kapłańskie otrzymał 15.6.1935 r. z rąk biskupa sufragana Stefana Walczykiewicza. 

Fot. Ks. Kanonik J. Bania – Dyrektor Towarzystwa Przyjaciół KUL (1964), za nim Roman Brandstaetter62.

W marcu 1937 roku mianowany został proboszczem parafii Chołoniewicze (dekanat Kołki)63, następnie, w sierpniu tego samego roku, proboszczem właśnie co utworzonej parafii Pulemiec (dekanat Luboml). Zajmował się tam budową kościoła i pozostał w parafii do czerwca 1938 roku64.
W okresie okupacji niemieckiej przebywał w diecezji kieleckiej jako kapłan diecezji łuckiej z przydziałem najpierw w parafii Chroberz (od kwietnia 1940), w parafii Sobków od lutego 1941) i w parafii Kije (od czerwca 1944).
Były mieszkaniec Chrobrza, J. Kucharski, tak wspominał księdza J. Banię: “W parafii chroberskiej było dwóch księży. Katechetą był ksiądz Józef Bania, syn miejscowego gospodarza. Był wspaniałym księdzem, uczył religii dzieci w szkole podstawowej. W późniejszych latach ksiądz Bania był profesorem KUL-u w Lublinie. W piękne majowe dni. co roku na placu przykościelnym katecheta ksiądz Józef Bania przygotowywał dzieci do Pierwszej Komunii Świętej. Dzieci z Chrobrza oraz z sąsiednich wiosek przychodziły na naukę katechizmu, idąc parami do chroberskiego kościoła. Był rok 1942, dużo dzieci z sąsiednich wiosek było biednych, szły więc boso drogami polnymi. Dopiero zbliżając się do granic Chrobrza zakładały buciki. Idąc środkiem drogi przez wieś, niosły krzyż i śpiewały: “Chwalcie łąki umajone”65.
Po wojnie przychylono się do jego wniosku o inkardynację do diecezji kieleckiej. Był wikariuszem kooperatorem (wik. coop.) w parafii Wzdół (1945) i Łopuszno (1946)66. W 1946 r. trafił do Buska. Był tu spowiednikiem SS. Albertynek, a od 1947 r. prefektem w Liceum Pedagogicznym. Biskup kielecki, Czesław Kaczmarek, powierzając ks. Józefowi obowiązki prefekta napisał: “Postawa ducho-moralna nauczycieli, stwarza wyraźne oblicze młodych pokoleń, dlatego specjalnej trosce W. Księdza prefekta powierzam młodzież tego zakładu67. Już po roku, w klimacie tworzonych przez władze komunistyczne trudności i ograniczeń w nauczaniu religii w szkołach, ksiądz J. Bania został zwolniony, bez uzasadnienia68.
W latach 1949-1952 studiował prawo kanoniczne w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i tam następnie, w latach 1952-1956, odbył studia doktoranckie. Ksiądz J. Bania związał się z KUL-em na resztę swego życia. W latach 1955-1969 był kierownikiem Referatu Wpływów Społecznych. Równocześnie pełnił obowiązki kierownika Biura Zarządu Głównego Towarzystwa Przyjaciół KUL oraz był pracownikiem ds. wydawniczych Towarzystwa Naukowego KUL. W latach 1957-1958 pełnił funkcję dyrektora administracyjnego uczelni69.
Ksiądz Józef Bania zmarł w 1992 roku.

Ksiądz Edmund Wincenty Domański

Edmund Wincenty Domański, syn Leona i Walerii z Jakubowskich, urodził się 22.1.1908 r. w Rokitnie, pow. Sarny na Wołyniu. Uczęszczał do Gimnazjum Męskiego im. św. Stanisława Kostki przy Seminarium Diecezjalnym w Płocku i w 1928 r. otrzymał świadectwo dojrzałości. Po maturze wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku. Po trzech latach przeniósł się do Seminarium Duchownego w Łucku.

Święcenia kapłańskie przyjął 15.6.1935 r. z rąk biskupa Stefana Walczykiewicza70. Pracę duszpasterską rozpoczął od wikariatu we Włodzimierzu wołyńskim (1935-1937). Potem był mianowany proboszczem w parafiach Stara Huta (16.1.1937), Rokitno, (20.11.1939) i Karasin (1940)71

Fot. Ks. Edmund Wincenty Domański72.

Za pierwszej okupacji sowieckiej tamtych terenów represje wobec polskiej ludności katolickiej i polskiego duchowieństwa nie ominęły także ks. E.W. Domańskiego. Aresztowano go obok innych 21 duchownych73. Wydostał się stamtąd w styczniu 1940 r., przybył na teren diecezji kieleckiej i tu otrzymał 26.1.1940 r. nominację na czasowy wikariat w Kurzelowie, następnie (5.12.1940 r.) w parafii Dobrowoda74, a w 1941 r. został przeniesiony do parafii w Chęcinach75
Podczas pobytu w diecezji kieleckiej ks. E. W. Domański włączył się do pracy dobroczynnej Rady Głównej Opiekuńczej.76.
W grudniu 1941 r. opuścił parafię w Chęcinach, by, jak napisał tamtejszy proboszcz do Kurii kieleckiej, “przedostać się do domu swego”. W lutym 1942 r. dotarł do diecezji łuckiej. Objął probostwo w parafii Maniewicze (dekanat kowelski) w czerwcu lub lipcu 1942 r., po śmierci wieloletniego proboszcza Bolesława Jastrzębskiego. W tamtym czasie, ks. E.W. Domański swoimi wpływami i znajomościami starał się ulżyć doli miejscowej ludności. Dzięki jego staraniom i prośbom kościół parafialny nie został spalony. On też przyczynił się swoją interwencją u Niemców do uratowania grupy około 40 mężczyzn od rozstrzelania. Pieczę nad tą parafią sprawował do Bożego Narodzenia 1943 roku77.
W styczniu 1944 r. ewakuował się z Wołynia. Trafił na powrót do diecezji kieleckiej. W okresie 24.1.1944 – 16.2.1945 był kapelanem szpitala w Końskich. Stamtąd, w miesiąc po przejściu frontu przez Kielecczyznę, udał się do diecezji chełmińskiej, gdzie otrzymał w administrację parafię Iłowo k/Mławy78
Na własną prośbę został zwolniony 2.10.1946 r. z zadań administratora parafii. Powód: pełnienie obowiązków dyrektora Państwowego Gimnazjum Mechaniczno-Kolejowego w Iłowie, którego był założycielem. Przez 2 lata był dyrektorem tej szkoły i nauczycielem religii. W 1947 r. został odwołany z funkcji dyrektora z powodów politycznych i opuścił Iłowo. Kierowane od lutego 1947 r. przez nauczycieli gimnazjum skargi na księdza Edmunda do biskupa chełmińskiego Kazimierza Józefa Kowalskiego, a następnie oskarżenie, wniesione do prokuratury w Mławie, okazały się bezpodstawne, ale dopiero w 1953 r., gdy umorzono postępowanie przeciwko niemu79. W 1992 r., Zasadnicza Szkoła Zawodowa, kontynuująca tradycję tamtego gimnazjum, ustanowiła księdza E.W. Domańskiego swoim patronem80.
Po opuszczeniu Iłowa, a później (1949) diecezji chełmińskiej81, rozpoczął, za wiedzą swojego ordynariusza bpa Adolfa Szelążka, pracę w diecezji płockiej, najpierw w parafii Gradzanowo Kościelne. Potem zarządzał samodzielnie jako administrator parafią w Szczutowie, dekanat sierpecki, a w sierpniu 1962 r. przeniósł się na probostwo w Rokiciu, dekanat dobrzyński. Od grudnia 1969 r. był proboszczem w parafii Królewo, dekanat płoński. Ze względu na kłopoty ze wzrokiem, przeszedł w 1976 r. na emeryturę.
Przez jakiś pozostał w Królewie jako rezydent, a potem w klasztorze w Laskach u sióstr zakonnych opiekujących się niewidomymi.
Ksiądz Edmund Wincenty Domański zmarł 21.4.1984 r. w Królewie, a pochowany został na cmentarzu bródnowskim w Warszawie82.

Ksiądz Stanisław Jadczyk z diecezji łuckiej


Stanisław Jadczyk, syn Józefa i Franciszki z Błasiaków, urodził się 28.11.1896 r. w Boleścicach, gm. Sędziszów. Studiował w seminarium nauczycielskim w Jędrzejowie, potem ukończył kursy techniczne kolejowe w Radomiu na pomocników zawiadowców stacji. W latach 1919-1920 pracował jako dyżurny ruchu na stacjach Chęciny i Miąsowa. Podczas inwazji bolszewickiej został oddelegowany do pracy na stacjach Sarny i Mokwin. Tam uczestniczył w ewakuacji Seminarium Duchownego Łucko-Żytomierskiego z Ołyki i tam poznał biskupa Ignacego Dubowskiego, który później łożył na kształcenie St. Jadczyka w seminariach duchownych w Gnieźnie i Łucku83.

Fot. Ks. Stanisław Jadczyk, proboszcz w Hruszwicy w latach 1927-1934.

.

St. Jadczyk otrzymał święcenia kapłańskie 19.7.1925 r. z rąk biskupa Michała Godlewskiego w Łucku. Jako neoprezbiter był w Uściługu prefektem i nauczycielem przyrody.
Następnie, bez uprzedniego wikariatu, otrzymał (1926) pod zarząd nowo utworzoną parafię Maniewicze (dekanat kowelski). Gdy urządził tam probostwo, przeniósł się na własną prośbę do parafii Niewirków k/Równego, gdzie odnowił kościół i probostwo.
Ks. St. Jadczyk znał jakoby język czeski i z tej przyczyny został wysłany przez biskupa Adolfa Szelążka w 1927 r. jako misjonarz i proboszcz do Hruszwicy, zamieszkałej niemal wyłącznie przez ludność czeską. Z pomocą – początkowo tylko – nieprzychylnych mu czeskich parafian wybudował murowany kościół, plebanię i salę parafialną84. Następną jego placówką, od sierpnia 1934 r.,  była parafia Aleksandrja (dekanat rówieński). I tu odnowił kościół i plebanię, wybudował dom parafialny i organistówkę.
W dniu 20.8.1939 r. otrzymał parafię Torczyn. Niestety, miesiąc później, za zgodą kurii diecezjalnej w Łucku opuścił – jak napisał w swoim życiorysie – “czasowo swoją parafię …(…) w okolicznościach wprost tragicznych … (…), by nie narazić się na różne przykrości”.
Szczęśliwie dotarł do diecezji kieleckiej, gdzie na początek zatrzymał się w parafii Krzcięcice (dekanat sędziszowski) jako czasowy wikariusz. Z początkiem grudnia 1939 r. otrzymał od biskupa E. Kaczmarka skierowanie, także jako wikariusz czasowy, do parafii Stopnica.
W kwietniu 1942 r. został wezwany przez Kurię Biskupią w Łucku, by wrócił do swojej diecezji i objął placówkę duszpasterską w Zofjówce na Wołyniu. Nie powiodły się jednak jego starania u władz okupacyjnych niemieckich w Radomiu o zgodę na wyjazd z Generalnego Gubernatorstwa. Nie pomogło tu też wstawiennictwo ze strony kieleckiej Kurii Biskupiej.
Po niespełna trzech latach pobytu w Stopnicy, w czerwcu 1942 r., ks. St. Jadczyk został przeniesiony do Piekoszowa. Następnie pracował jako wikariusz w parafiach Matki Bożej Królowej Polski w Kielcach (1942-1943) i w Kozłowie Jędrzejowskim (od lipca 1943 r.)85.
Po wojnie trafił do diecezji włocławskiej. Najpierw był administratorem parafii Cienin Kościelny, następnie proboszczem w parafii Kawnice niedaleko Konina (1945-1947, dekanat goliński). Wybudował tam kościół drewniany86. Kolejne jego probostwa były w parafiach: Osiek Wielki (1947-1955, dekanat kolski), Grodziec (1955-1958, dekanat tuliszkowski), Połajewo (1958-1962, dekanat czarnkowski). W 1948 r. został mianowany kanonikiem honorowym Kapituły Łuckiej. Na emeryturze zamieszkiwał jako rezydent w Połajewie, a potem w Osieku Wielkim u rodziny.
Ksiądz Stanisław Jadczyk zmarł 17.4.1965 r. w Osieku Wielkim i tam został pochowany87.

Ksiądz Roman Jałocho z diecezji łuckiej

Roman Jałocho, s. Jana i Antoniny z d. Bukowska, urodził się 23.3.1906 r. w Częstochowie. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w Sarnach w 1928 r., wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Łucku. Święcenia kapłańskie przyjął z rąk biskupa Adolfa Szelążka 24.6.1934 r. Był wikariuszem we Włodzimierzu Wołyńskim (1935-1936) i Uściługu (1936). Następnie był proboszczem parafii w Białozórce (pow. Krzemieniec, 1936-1939). Po 17 września 1939 r. uciekł przed Sowietami do Generalnego Gubernatorstwa. Osiadł w parafii Szaniec k/Buska, był tam od marca 1941 czasowym wikariuszem88. Krótko, w 1943 roku, był administratorem parafii Balice na czas choroby proboszcza. Następnie był wikariuszem w parafiach Nowy Korczyn (6.1944), Janina (12.1944)89.
W 1945 r. przybył do diecezji włocławskiej, gdzie został proboszczem w Wieńcu i pełnił tę funkcję aż do przejścia na emeryturę 17.6.1979 r. Jako proboszcz w Wieńcu wybudował nową świątynię na fundamentach poprzedniego kościoła, wysadzonego w powietrze przez Niemców w 1941 r. Zmarł we Włocławku 8.2.1985 r. i został pochowany w kwaterze kapłańskiej na Cmentarzu Komunalnym we Włocławku. Do końca pozostał kapłanem diecezji łuckiej i nie starał się o inkardynację do diecezji włocławskiej90.

Ksiądz Józef Olechno z archidiecezji wileńskiej

Józef Olechno urodził się 6.2.1905 r. w Kolonii Bagno, parafia Kalinówka Kościelna (pow. białostocki). Ukończył Gimnazjum im. ks. Piotra Skargi w Łomży i Seminarium Archidiecezjalne w Wilnie. Święcania kałańskie otrzymał 12.6.1932 r. w Wilnie z rąk arcybiskupa Romualda Jałbrzykowskiego.
Był wikarym i prefektem szkoły powszechnej w parafiach: Prozoroki (1932), Miory (1936), Żuprany (1938) i prefektem szkoły powszechnej w Oszmianach. Życie kapłańskie ks. Olechno właściwie od samego początku było związane ze szkolnictwem. Dał się poznać jako uzdolniony duszpasterz młodzieży, głównie pozaszkolnej. Założył Koło Macierzy Szkolnej na cały okręg Druśniańsko-Głębocki.
W sierpniu 1939 r. został powołany na kapelana wojskowego w I pułku Legionów Piechoty w Wilnie. Trafił do niewoli. Po wydostaniu się z niej i po różnych perypetiach znalazł się na terenie diecezji kieleckiej. Tu dostał schronienie jako rezydent i czasowy wikariusz w parafii Pierzchnica. Następnie przebywał i pracował: jako wikariusz w parafii Dobrowoda (luty 1940), jako czasowy administrator parafii Sobków (marzec 1940), jako rezydent i wikariusz tymczasowy w parafii Hebdów (sierpień 1940), jako wikariusz w parafii Chełmce (październik 1942) i jako wikariusz rezydent w parafii Chliny (1943)91.
Ostrzeżony, że poszukiwany jest przez NKWD, wyjechał w marcu 1945 r. do Krakowa. Dzięki napotkanemu tam księdzu Franciszkowi Marklewskiemu, późniejszemu infułatowi i wikariuszowi generalnemu archidiecezji poznańskiej, który w czasie wojny służył także w parafii Hebdów, choć nie w tym samym czasie, został przyjęty w kwietniu 1945 r. w Poznaniu, w parafii Matki Boskiej Bolesnej.
Najpierw był katechetą w Państwowym Gimnazjum i Liceum im Bergera w Poznaniu (maj 1945), potem, gdy usunięto nauczanie religii ze szkół, został mianowany wikariuszem w parafii pw. Matki Boskiej Bolesnej w Poznaniu (1954). Gdy przywrócono naukę religii w szkołach, został prefektem w Państwowym Liceum Plastycznym i Muzycznym w Poznaniu. Równocześnie pełnił obowiązki kapelana domu SS. Franciszkanek Rodziny Maryi przy parafii pw. Św. Anny w Poznaniu. Kapelanem został do końca życia.
W 1967 r. ks. abp. Antoni Baraniak mianował ks. J. Olechno radcą duchownym ad honores. Ksiądz Józef Olechno zmarł 5.4.1996 r. w Poznaniu. Został pochowany na cmentarzu górczyńskim92.

Ksiądz Wacław Onoszko z diecezji pińskiej

Wacław Onoszko, ur. w 1899 r. na Mohylewszczyźnie (dzisiejsza Białoruś, wywodził się z polskiej rodziny katolickiej93. Większość członków rodziny przez pokolenia mieszkała we wsi Popławszczyzna pod Mohylewem, gdzie ich przodków wyposażył w ziemię Jan Onoszko (1765-1848), kapłan katolicki, profesor teologii królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, rektor Seminarium Głównego w Warszawie, działacz społeczny.



Fot. Ks. Wacław Onoszko. Źródło: Wikipedia. 

Rodzina Onoszko poddawana była, tak jak i większość polskich katolików na tamtych terenach, akcjom eksterminacyjnym i wywłaszczeniowym władz sowieckich w latach 1929-1930), a następnie  w latach 1937-1939.
Wielu z nich zesłano na Daleki Wschód. Ojciec Wacława, Jakub, został zamordowany przez NKWD w 1938 roku94.
Młody Wacław Onoszko przekroczył linię frontu w 1919 roku, pragnąc wstąpić do seminarium duchownego w Kielcach. Święcenia kapłańskie otrzymał 1.11.1924 r. Pracę duszpasterską rozpoczął jako wikariusz w parafii Lachowicze, pow. baranowicki95.
Był pierwszym proboszczem erygowanej w 1926 r. parafii neounickiej Olpień, dekanat Łuniniec (gmina Chorsk) w diecezji pińskiej96. Jego staraniem wybudowano tam w 1928 r. skromną, drewnianą kaplicę pod wezwaniem Św. Jozefata. Na terenie nowo ustanowionej parafii mieszkało ok. 1200 chrześcijan. Gdy rozpoczęła się tam praca misyjna, to dla jej udaremnienia cerkiew prawosławna przysłała popa, który uprawiał silną agitację, by zatrzymać ludzi przy prawosławiu. W takich okolicznościach ksiądz ks. W. Onoszko rozpoczął w 1930 r. starania o wybudowanie Katolickiego Domu Ludowego w Olpieniu. Przewodniczył powołanemu przez siebie komitetowi budowy domu. W pierwszej uchwale komitetu z lutego 1930 r. zapisano: “… rozumiejąc potrzebę rozwoju i pogłębienia w parafji naszej życia religijnego i kulturalnego tak wśród starszych, jakoż i to przedewszystkiem wśród młodzieży, postanowiliśmy zbudować … (…) chodzi nam również o zdobycie dla wiary katolickiej całej wsi Olpienia, by zdobywać dalej okoliczne wsie97. W ogłoszonej w czerwcu 1930 r. odezwie prosił o wspomożenie materialne tej akcji.
W latach 1935-1944 ks. Wacław Onoszko był proboszczem parafii neounickiej Delatycze na Nowogródczyźnie. Założył tam chór i orkiestrę. Z własnych środków zakupił dla młodzieży 20 mandolin, 20 bałałajek, 4 gitary i jeden kontrabas. Dyrygenta utrzymywał na własny koszt. Gdy przyszli do wsi Sowieci w 1939 r., księdza Wacława wypędzili z plebanii, ustanowili radę parafialną i nałożyli na parafię 3000 rubli podatku. Później popadł w konflikt z partyzantami i musiał opuścić Delatycze. Ukrywał się w Nowogródku. W 1943 r. przebywał w Krakowie i okolicach98.
Ksiądz W. Onoszko, jako birytualista, był całkowicie oddany akcji reaktywowania kościoła unickiego na terenach wschodnich Rzeczypospolitej. W 1940 r. został powołany w  skład rady Egzarchatu Białoruskiego, jednego z czterech egzarchatów, ustanowionych dla kościoła greckkatolickiego przez metropolitę Andrzeja Szeptyckiego99. Ksiądz W. Onoszko mógł być oceniany jako zasłużony krzewiciel wiary katolickiej na Polesiu, ale jednocześnie jako działacz polityczny i społeczny dla sprawy białoruskiej.
Pobyt ks. W. Onoszko w diecezji kieleckiej podczas okupacji niemieckiej rozpoczął się w lipcu 1944 r. formalnym jego skierowaniem przez biskupa kieleckiego z Delatycz, choć od ponad roku był tam nieobecny, jako wikariusza do parafii w Młodzawach. Tam pozostał do sierpnia 1946 r. Następnie pracował w parafiach Szaniec (do 10.1946), Chmielnik (do 4.1947), Drugnia (do 8.1947), skąd został przeniesiony do parafii Zagnańsk. W Zagnańsku był prefektem w gimnazjum. We wrześniu 1948 r., pisząc stamtąd, prosił biskupa kieleckiego o zwolnienie go z obowiązków wikariusza, albowiem zamierzał podjąć studia na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Zgodę uzyskał100.
W latach 50-tych i 60-tych był kapelanem Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi w Robercinie, pow. piaseczyński101.
Zmarł 18.2.1966 r. Został pochowany na cmentarzu parafialnym w Magdalence koło Warszawy102.

Ksiądz Franciszek Osuch z diecezji lubelskiej

Franciszek Osuch urodził  się  6.11.1896 r. we wsi Sadowie parafii Goszcza. Po ukończeniu pięciu klas w gimnazjum w Krakowie wstąpił w 1915 r. do Seminarium Duchownego w Kielcach. Od 1919 r. kontynuował studia w Seminarium Duchownym w Lublinie.
Wyświęcony na kapłana został w 1920 r. w diecezji lubelskiej. Pierwszą placówkę duszpasterską w charakterze wikariusza otrzymał w Modliborzycach. W okresie między listopadem 1921 r. a lutym 1923 r., za zgodą biskupa ordynariusza studiował filozofię oraz literaturę francuską i starogrecką na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Był w tym czasie przez kilka miesięcy we Francji dla doskonalenia znajomości języka i zapoznania się z kulturą francuską.

Fot. Tyszowce, 22.9.1947 r. W środku ówczesny ordynariusz diecezji lubelskiej, ks. biskup Stefan Wyszyński. W drugim rzędzie, za biskupem, proboszcz – ks. Franciszek Osuch103.  

Następnie był wikariuszem w parafiach: Piaski (1923), Św. Jana Chrzciciela i Św. Jana  Ewangelisty  w  Lublinie (1925), Świeciechów (1928), Bychawka (1931)104
W czasie okupacji, poszukiwany przez Gestapo, schronił się w diecezji kieleckiej – najpierw przebywał w parafii Chroberz (1941), następnie, do sierpnia 1942 r. w parafii Pełczyska, skąd skierowany został jako wikariusz do parafii Przyłęk Szlachecki. Tu został po pewnym czasie rządcą parafii (vicarius oeconomus)105.
W 1944 r. wrócił na Zamojszczyznę i został proboszczem w parafii Skierbieszów (1944-1946). Następnie był proboszczem w parafiach: Tyszowce (1946-1947), Zubowice (1947-1955) i Hrubieszów (1955-1975). W 1948 r. biskup Stefan Wyszyński przyznał mu odznaczenie kanonika honorowego Kapituły Kolegiaty Zamojskiej. Od 1955 r. ks. F. Osuch był dziekanem w Hrubieszowie106.
W 1979 r. przeszedł na emeryturę. Zmarł 6.2.1980 r. Został pochowany na cmentarzu parafialnym w Hrubieszowie107.

Ksiądz Bolesław Pejkert z diecezji łuckiej

Bolesław Pejkert, syn Oskara-Antoniego i Kamilli z Kasperskich, urodził się 12.11.1888 r. w Mariampolu na Suwalszczyźnie. Tam ukończył gimnazjum i w 1909 r. wstąpił do Seminarium Duchownego w Żytomierzu. Święcenia kapłańskie otrzymał 21.6.1914 r. w katedrze żytomierskiej z rąk biskupa-sufragana Longina Żarnowieckiego. Był wikariuszem w parafiach Wołoczyska (1914) i Zwiahel (1917). Był proboszczem w parafiach: Międzyrzecz Korecki (dekanat korecki – 1923), Ratno (dekanat Horochów – 1926), Kisielin (dekanat Horochów – 1928), gdzie odbudował kościół zniszczony w I wojnie światowej, Skurcze (dekanat łucki, 1935-1939)108.
Uciekł przed Sowietami we wrześniu 1939 r. i schronił się na Kielecczyźnie109. W liście do Kurii Kieleckiej pisał pod koniec listopada 1939 r. z Przegini, gdzie przebywał już jako czasowy wikariusz: “O ile warunki na terenie diecezji łuckiej odpowiednio się zmienią, to pragnę wrócić do parafii w Skurczu, o ile zaś stan się nie zmieni, to całą swą przyszłość polecam Woli Pana i Opiece Matki Najświętszej”. W marcu 1940 r. został skierowany do parafii Jangrot, a już z początkiem czerwca tamtego roku do parafii Sułoszowa – w charakterze rezydenta i czasowego wikariusza. W 1943 roku był wikariuszem w parafii w Szańcu, następnie (1944) krótko w parafii Nowy Korczyn, skąd w połowie grudnia 1944 r. przeniósł się do parafii w Gorzkowie jako wikariusz substytut.
Tam zmarł 5.3.1947 roku110.

Ksiądz Franciszek Piwowarski z diecezji pińskiej

Franciszek Piwowarski, syn Tomasza i Heleny z Nowakowskich, urodził się 4.10.1909 r. w Borkowie, powiat Kolno111. Uczęszczał do gimnazjum w Kolnie, a od piątej klasy do Niższego Seminarium Duchownego w Nowogródku, od 1925 r. w Pińsku. Ukończył Wyższe Seminarium Duchowne w Pińsku i otrzymał święcenia kapłańskie 20.4.1935 r. z rąk biskupa Kazimierza Bukraby. Był wikariuszem i prefektem w Baranowiczach (1935), rektorem kościoła pw. Przemienienia Pańskiego w Nowogródku. Był tam jednocześnie kapelanem Zgromadzenia Sióstr Świętej Rodziny z Nazaretu i prefektem Gimnazjum i Liceum im. Adama Mickiewicza112.


W kwietniu 1939 r. otrzymał powołanie do Wojska Polskiego, został kapelanem 83 pułku Strzelców Poleskich w Kobryniu. Tam też był proboszczem parafii wojskowej.
We wrześniu 1939 r. organizował obronę Kobrynia i czynnie uczestniczył w walkach podczas niemieckiego ataku na miasto. Po sformowaniu Samodzielnej Grupy Operacyjnej “Polesie” został proboszczem 60 Dywizji Piechoty. Uczestniczył w walkach dywizji z Armią Czerwoną i Wehrmachtem. Po bitwie pod Kockiem dostał się do niewoli niemieckiej113. Uciekł z obozu w Radomiu.

Fot. Ks. Franciszek Piwowarski.

Trafił do diecezji kieleckiej, gdzie biskup skierował go do parafii Bejsce. W lutym 1940 r. został przeniesiony do parafii w Biechowie. Tamtejszy proboszcz, ks. Józef Banasik, zwrócił się na początku maja 1940 r. do biskupa kieleckiego z prośbą o przeniesienie księdza-gościa do innej parafii. Nie dostarczył jednak konkretnych zarzutów wobec niego. Kuria w pierwszej reakcji poprosiła o te zarzuty, a ks. F. Piwowarskiemu zamierzała dać szansę na udzielenie wyjaśnień. Ostatecznie jednak, z dnia na dzień, biskup podjął decyzję o zwolnieniu ks. F. Piwowarskiego z rezydentury i stanowiska wikariusza, polecając mu szukanie sobie placówki na innym terenie114. Przebywał następnie na terenie diecezji tarnowskiej. Od września 1941 r. był nauczycielem w szkole rzemieślniczej w Krakowie. Włączył się w działalność konspiracyjną. Po pewnym czasie został kapelanem Obwodu Kraków-Miasto ZWZ-AK. Zagrożony aresztowaniem przeniósł się w styczniu 1944 r. do Bodzanowa. Został wikariuszem w tamtejszej parafii. Kontynuował swoją pracę konspiracyjną, został awansowany w styczniu 1945 r. do stopnia majora.
We wrześniu 1946 r. został wikariuszem w Wieluniu, w diecezji częstochowskiej. Był tam także prefektem w gimnazjum i kapelanem w szpitalu. W latach 1947-1949 był prefektem szkół w Będzinie, następnie wikariuszem w parafii Świętej Rodziny w Częstochowie i prefektem w Technikum Włókienniczym. Był potem proboszczem w parafii Krępa (1954) i w parafii pw. NMP Nieustającej Pomocy w Sosnowcu-Ostrowach Górniczych (1957)115.
W 1981 r. przeszedł na emeryturę. Zmarł 19.11.1988 r. w Częstochowie i tam został pochowany.Był odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy oraz dwukrotnie Krzyżem Walecznych i Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami116.

Ksiądz Leonard Samosenko z diecezji łuckiej

Leonard Samosenko, ur. 1896 w Bar, otrzymał święcenia kapłańskie w 1923 r. Był administratorem, względnie proboszczem w parafiach diecezji łuckiej: Ludwipol, Dermanka, Stara Huta, Dederkały. Wybudował 5 kościołów117. Zabiegając o środki na wykończenie drewnianego kościółka w Ludwipolu, pisał, że powstał on “na pograniczu bolszewickim … dla wojska pogranicznego i parafian118.
Ksiądz Leonard był kapelanem 21 Pułku Ułanów Nadwiślańskich, wchodzącego w skład Wołyńskiej Brygady Kawalerii119.
Po wejściu Sowietów na Wołyń, ksiądz L. Samosenko, zasłużony budowniczy polskiego kordonu katolickiego na pograniczu z Rosją Sowiecką, a nadto były kapelan wojskowy, zmuszony był ratować własne życie i opuścić parafię. 

Fot. Ludwipol 1933 rok. Ks. Leonard Samosenko (w pierwszym rzędzie nad orkiestrą) wśród uczestników kursu Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej. W górnych rzędach chór parafialny, najniżej orkiestra parafialna120.

Trafił do diecezji kieleckiej. Pod koniec października 1939 r. biskup Cz. Kaczmarek upatrzył dla niego schronienie w parafii pacanowskiej. Do tamtejszego proboszcza i dziekana, ks. A. Adamka pisał Kanclerz Kurii: “Jego ekscelencja Ksiądz Biskup Ordynariusz przygarnął do swej diecezji licznych kapłanów uciekinierów, którzy pozostali bez dachu nad głową i kawałka chleba. (…) … Władza Diecezjalna pewna jest, że nie braknie utrzymania na drugiego kapłana, posyła ks. Leonarda Samosenko w charakterze czasowego drugiego wikariusza ufając zarazem, iż Przewielebny Ksiądz Kanonik przyjmie go jako bezdomnego otaczając opieką i sercem kapłańskim”. W maju 1942 r. ks. L. Samosenko został przeniesiony do parafii Rokitno w dekanacie szczekocińskim jako wikariusz stały. Pozostał tam do 1945 roku121.
Zaraz po zakończeniu wojny przeniósł się do Wielkopolski. Tam pełnił posługę w parafiach: Boruszyn (1945-1946) – proboszcz, Panienka (1946-1950) – administrator (jeszcze w 1947, potem proboszcz), Gniezno (1950. rezydent), Góra k/Jarocina (1951-1969) – proboszcz (w 1952 jeszcze administrator).
Ksiądz Leonard Samosenko zmarł w 1984 r. Został pochowany na cmentarzu w miejscowości Góra, pow. jarociński122.

Ksiądz Stefan Stajek z archidiecezji wileńskiej

Stefan Stajek, s. Andrzeja i Karoliny z d. Chlebna, urodził się 22.8.1914 r. w Niemienicach, pow. opatowski. Do szkół chodził we wsi rodzinnej, następnie w Opatowie. Po otrzymaniu świadectwa dojrzałości w opatowskim prywatnym gimnazjum koedukacyjnym, im. Bartosza Głowackiego, wstąpił w 1935 r. do Archidiecezjalnego Seminarium Duchownego w Wilnie. W roku 1938/39 jako alumn czwartego kursu zdał wszystkie egzaminy w czerwcu 1939 r. i został promowany na kurs piąty.
Nie znamy okoliczności i bezpośrednich przyczyn, dla których alumn St. Stajek opuścił Wilno i trafił do Kielc123. W grudniu 1939 r. został przyjęty do Wyższego Seminarium Duchownego w Kielcach. Święcenia kapłańskie otrzymał 8.3.1941 r. z rąk biskupa kieleckiego, Czesława Kaczmarka. Tego samego roku został skierowany jako wikariusz czasowy do parafii Ostrowce. W Ostrowcach pozostał do 1944 lub 1945 r. Następnie przebywał w Kielcach.
Urzędujący od 1945 r. w Białymstoku arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski powiadomił biskupa kieleckiego listem z 5.8.1947 r., że ksiądz Stefan Stajek bardzo jest mu potrzebny w Białymstoku, że ma już wyznaczone dla niego stanowisko i że czeka na jego przyjazd124.
W sierpniu 1947 r. został wikariuszem parafii prokatedralnej pw. Wniebowzięcia NMP w Białymstoku. Miesiąc później został wyznaczony na stanowisko etatowego prefekta w liceum pedagogicznym. W latach 1950-1956 nauczał religii w szkole podstawowej przy kościele farnym. Był w Białymstoku jednym z filarów życia religijnego dzieci i młodzieży. Nadto, zaangażował się w duszpasterstwo osób głuchych i niedosłyszących. Od 1960 r. był archidiecezjalnym referentem duszpasterstwa głuchoniemych.
W latach 1966-1980 był proboszczem parafii Choroszcz. W tym okresie był wicedziekanem, a od 1975 r. dziekanem dekanatu białostockiego, był członkiem Archidiecezjalnej Rady Duszpasterskiej od 1975 r., przewodniczącym Archidiecezjalnej Komisji Sztuki Kościelnej od 1978 r.
W 1973 r. ks. Stefan Stajek został obdarzony godnością kanonika honorowego extra numerum bazyliki metropolitalnej. Po przejściu na emeryturę w 1980 r. pracował jako notariusz w Sądzie Arcybiskupim w Białymstoku. Ksiądz Stefan Stajek zmarł 7.10.1986 r. Został pochowany na cmentarzu farnym w Białymstoku125.

Ksiądz Tadeusz Szadbey z archidiecezji wileńskiej

Tadeusz Szadbey urodził się 26.6.1886 r. w Widoczni na Podolu prawdopodobnie w rodzinie ormiańskiej o korzeniach szlacheckich. Uczęszczał do gimnazjum klasycznego w Kijowie. Maturę uzyskał w 1905 roku.
W tym też roku wstąpił do seminarium duchownego w Żytomierzu w diecezji łucko-żytomierskiej. Oprócz nauki w seminarium, studiował na  Akademii Duchownej w Petersburgu. Na księdza został wyświęcony 18.6.1912 r. w Żytomierzu. Po święceniach był prefektem szkół średnich w Berdyczowie oraz proboszczem w Zmierzynce (Żmerynka) na Podolu.

Fot. Ksiądz Tadeusz Szadbey


W latach 1919-1924 był kapelanem wojskowym w Brygadzie KOP-u “Wołyń”. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku.
Od 1930 r. posługiwał w archidiecezji wileńskiej. By proboszczem jednocześnie w parafiach Królewszczyzna i Zaszcześle (dekanat głębocki), następnia w parafiach: Rukojny (dekanat turgielski, 1932), Niezbudka-Michałowo (dekanat białostocki, 1932), Knyszyn (dekanat knyszyński, 1937)126. Przez 10 lat pracy w archidiecezji wileńskiej ksiądz T. Szadbey był niezwykle aktywny i skuteczny w działaniu. Wybudował kościoły w Królewszczyźnie (1931) i w Gródku (1933-1937). Wyremontował kościoły w Michałowie i w Knyszynie. Założył spółdzielnie rolniczo-handlowe w Michałowie i w Knyszynie, które przełamały lokalny monopol żydowski na handel artykułami spożywczymi. Spółdzielnia w Knyszynie, której był prezesem, działała w ramach Kasy Stefczyka127. Gdy wojska sowieckie wkroczyły we wrześniu 1939 roku na tereny wschodnie Rzeczypospolitej, ks. T. Szadbey opuścił Knyszyn, by uniknąć aresztowania.
Okres okupacji spędził na terenie diecezji kieleckiej. Przebywał jako rezydent i wikariusz w parafiach Secemin, Książ Wielki, Piotrkowice Jędrzejowskie, Nowy Korczyn. Był tymczasowym administratorem w parafiach Piotrkowice Jędrzejowskie (1943) i Nowy Korczyn (1944-1945).
Po wojnie nie wrócił do macierzystej diecezji. W 1945 r. został proboszczem w Kramsku k. Konina (diecezja włocławska). W 1946 roku przeniósł się na Ziemie Odzyskane. Został proboszczem parafii Krosino (diecezja kołobrzeska). W latach 1947-1961 był wikariuszem, administratorem i proboszczem w Brójcach Lubuskich (diecezja gorzowska). W 1961 r. przeszedł na emeryturę. Osiadł w Milanówku, tam zmarł 21.2.1965 r. i tam został pochowany128.

Ksiądz Tadeusz Szałajdewicz z archidiecezji lwowskiej

Tadeusz Szałajdewicz, s. Józefa i Marii z d. Michalewskiej, urodził się 14.6.1906 r. we Milatynie Nowym, (pow. Kamionka Strumiłowa, archidiecezja lwowska). Ukończył gimnazjum w Kamionce, następnie Seminarium Duchowne we Lwowie. Święcenia kapłańskie otrzymał w czerwcu 1933 r. z rąk biskupa Franciszka Lisowskiego.
Był wikariuszem w parafiach: Chrostków (7.1933), Zaleszczyki (12.1933), Chomiakówka (1934). Następnie był administratorem parafii: Białobożnica (1935), Głęboczek (1937, pow. Borszczów) i Zarudzie (1941, pow. Zborów).
W 1943 r. zdołał ujść z życiem ze wsi Zarudzie, gdzie w lipcu tamtego roku Ukraińcy zabili wszystkich mieszkańców i spalili ich domy129.
Po przybyciu do diecezji kieleckiej skierowany został jako wikariusz do parafii Kije. W 1944 r. przeszedł do parafii Chroberz130.
Zaraz po wojnie wyjechał do parafii Podgórz (pow. Toruń), skąd w połowie 1946 r. przeniósł do diecezji warmińskiej. Tu był administratorem w parafiach: Krzyżanowo (Stare Pole) i dodatkowo w Fiszewie oraz w Królewie Malborskim (6.1946), Lubomino (1949), Olszewo, (1956, pow. Węgorzewo), Chruściel (1962, pow. Braniewo).
Ks. T. Szałajdewicz przeszedł na emeryturę w 1966 r. i zamieszkał w Ornecie. Zmarł 1.2.1984 r. w Elblągu i został pochowany w Ornecie131.

Ksiądz Stanisław Tomkiewicz CSsR z diecezji pińskiej

Stanisław Tomkiewicz, duchowny z diecezji pińskiej, urodził się 24.10.1881 r. 
Był proboszczem w parafii pw. św. Tomasza Apostoła w Majdanie Sopockim do 1919 r. W okresie poprzedzającym wybuch wojny był proboszczem parafii Dywin, dekanat kobryński.
Wiosną 1940 r., gdy zagrożony był wywiezieniem przez Sowietów do Archangielska, uciekł za Bug na tereny okupowane przez Niemców. Trafił do obozu dla uchodźców w Białej Podlaskiej. Niemcy pozwolili mu na wjazd do GG. Trafił na teren diecezji kieleckiej. W liście skierowanym do biskupa kieleckiego w maju 1940 r. pisał: “Miałem ubożuchną parafię, a z niespełna 350 dusz na obszarze 35 km w promieniu (…) wywieziono mi prawie wszystkich parafian, bo byli to wojskowi132. Zostało mi tylko 5 rodzin najuboższych”. Otrzymał zgodę biskupa na pozostanie i został skierowany w maju 1940 r. jako rezydent i czasowy wikariusz do parafii Solec-Zdrój. Był katechetą w szkołach powszechnych w Solcu-Zdroju, Wełninie i Zborowie. Gdy wiosną 1944 r. do miejscowej ludności i do kierowników tych trzech szkół dotarła wieść, ks. St. Tomkiewicz miał być przeniesiony do innej parafii, wystosowano gorący apel do Kurii kieleckiej o odstąpienie od takiego zamiaru. Nauczyciele w słowach najwyższego uznania dla doświadczenia pedagogicznego i talentów ks. St. Tomkiewicza wskazywali na duże jego zasługi w trosce o psychikę dziecięcą w tamtych – jak pisali – “specjalnych warunkach dzisiejszych”. “Młodzież, kontynuowali w liście, znalazła w nim Przewodnika do postępowania swego. Zajął się młodzieżą, jak nikt dotąd”. Zapewniali, że zadbają dla niego w Solcu Zdroju o dobrą opiekę lekarską, ponieważ był już w dość podeszłym wieku, schorowany i miewał ataki astmy.
Ksiądz St. Tomkiewicz otrzymał z Kurii polecenie przejścia w lipcu 1944 r. jako wikariusz-rezydent do parafii Skorzeszyce, dekanat daleszycki133.
Po wojnie był proboszczem w parafii Kokanin (pow. kaliski), wówczas diecezja włocławska.Ksiądz Stanisław Tomkiewicz zmarł 2.1.1950 r. i został pochowany w Kokaninie134.

Kapłani zakonni

Co najmniej 10 kapłanów zakonnych otrzymało pracę i utrzymanie w parafiach powiatu buskiego na czas okupacji: ojcowie oblaci (6), chrystusowiec (1), karmelita trzewiczkowy (1), pijarzy (2). Stanowili oni cenną pomoc dla proboszczów w tamtych trudnych czasach135.

Ojciec Jan Cieślak  OMI


Jan Cieślak,  s. Adama i Marii z domu Dwornickiej, urodził się 21.7.1908 r. w Radomyślu nad Sanem. Śluby wieczyste złożył 15 sierpnia 1931 r. w Obrze. Studia filozoficzno-teologiczne odbył w Obrze (1928-1934). Tam też przyjął święcenia kapłańskie 10.6.1933 r. z rąk ks. bp. Walentego Dymka. W 1934 r. został posłany jako misjonarz ludowy do Kodnia. Potem był wykładowcą w Krobi (1935-1937).

Fot. Ojciec Jan Cieślak.

W 1937 r. przybył do Poznania, a w 1938 r. na Święty Krzyż – nadal w funkcji misjonarza ludowego. Wojna zastała go w Kodniu.  W czerwcu 1941 r. razem z innymi domownikami klasztoru kodeńskiego przez kilka dni był przetrzymywany w areszcie w Białej Podlaskiej.
Po przybyciu do diecezji kieleckiej, przebywał najpierw w klasztorze bernardynek w Świętej Katarzynie. Stamtąd został skierowany przez Kurię w czerwcu 1942 r. jako wikariusz do parafii Chotel Czerwony, gdzie pozostał do października 1945 r. 
W liście pożegnalnym, skierowanym do biskupa kieleckiego, pisał: “… z polecenia O. Prowincjała opuszczam Chotel Czerwony w dniu 5.10.br. Serdecznie dziękuję za zaufanie, jakim Ekscelencja darzył mnie, powierzając mi godność i obowiązki wikarego w Chotlu Czerwonym”136.
Bezpośrednio po wojnie ponownie był misjonarzem w Markowicach (1945-1946) i w Poznaniu (1946-1950). Potem był wikariuszem w Strzegomiu (1950-1951). Następnie, w Lublińcu, był profesorem w junioracie, ucząc języka polskiego, potem znów misjonarzem. Z Lublińca przeszedł do Poznania (1955-1962). Ostatnią obediencję otrzymał do Grotnik w 1962 r. W obu placówkach był misjonarzem ludowym.
Pisał liczne kazania i myśli do kazań. Przez wiele lat krążyły one wśród młodych oblackich misjonarzy w formie maszynopisów. Stawały się pewną wytyczną, jak należy przepowiadać w sposób prosty, bezpośredni, zrozumiały i komunikatywny. Zmarł 1 maja 1973 r. Pochowany został na parafialnym cmentarzu w Grotnikach137.

Ojciec Mieczysław Cieślik OMI

Mieczysław Cieślik, s. Stanisława i Anny z domu Marasek, urodził się 6.11.1914 r. w Cleveland (Ohio, USA). Rodzice pochodzili z Przeczniowa, dziś część miejscowości Wielgus, pow. Pińczów. W latach 1928-1935 uczył się w Niższym Seminarium Duchownym Misjonarzy Oblatów w Lublińcu. Nowicjat rozpoczął w Markowicach we wrześniu 1935 r., a rok później złożył pierwszą profesję zakonną. Studiował filozofię w Wyższym Seminarium Duchownym w Krobi w latach 1936-1938. W 1938 r. rozpoczął studia teologiczne w WSD w Obrze. Śluby wieczyste złożył 15.8.1940 r. na Świętym Krzyżu. Wojna czasowo nie pozwoliła mu na kontynuację studiów, ale już w latach 1940-1941 studiował w seminarium Kapucynów w Krakowie, w następnym roku w seminarium w Kielcach, a w roku 1942 kontynuował studia w Kodniu.
Święcenia kapłańskie otrzymał 8.2.1942 r. w Siedlcach z rąk biskupa Czesława Sokołowskiego. W czasie wojny jako wikariusz pracował w kilku miejscach. W listopadzie 1942 r. został wikariuszem w parafii Stradów w diecezji kieleckiej, a w 1944 r. był wikariuszem w parafii Chełmce, w tej samej diecezji138.
W kwietniu 1945 r. przybył do klasztoru na Świętym Krzyżu, a stamtąd udał się do Obry. Następnie przełożeni wysłali o. Mieczysława do Szczecina. Ostatecznie trafił do Łeby. Został wikariuszem w Lęborku z siedzibą w Łebie. W grudniu 1945 r. został administratorem parafii w Łebie, a w 1946 r. dodatkowo administratorem majątku kościelnego w Białogardzie. Po odejściu z Łeby w 1946 r. został wikariuszem w Sopocie, w 1947 r. misjonarzem ludowym w Poznaniu, a w 1948 r. rektorem kościoła w Konstantynowie koło Łodzi. W 1951 r. został proboszczem i superiorem wspólnoty w Grotnikach koło Zgierza. W 1957 r. wyjechał do brata w Cleveland w Stanach Zjednoczonych. Otrzymał od generała w Rzymie eksklaustrację, opuścił Zgromadzenie, został księdzem diecezjalnym, inkardynowanym w 1958 r. do diecezji Cleveland w USA139

Ojciec Wiktor Grudzień (karmelita trzewiczkowy)

W grudniu 1942 r. ojciec Wiktor zwrócił się listem z Kuchar pod Wiślicą do Kurii Diecezjalnej w Kielcach z prośbą o wydanie zaświadczenia dla jego prowincjała, że istotnie przebywa on na terenie diecezji i że biskup zgadza się na to przebywanie. Dokument taki był potrzebny, by uzyskać we właściwej kongregacji watykańskiej tzw. eksklaustrację, tj. zezwolenie na przebywanie zakonnika poza domem zakonnym (lub klasztorem), a udzielane na ściśle określony czas (maksymalnie trzy lata).
Swój pobyt w Kucharach uzasadniał jego tragiczną sytuacją materialną, jego własną oraz jego rodzeństwa po utracie obojga rodziców. Pozbawiony możliwości utrzymania się w mieście wrócił do domu rodzinnego, także po to, by się rodzeństwem zaopiekować.
Prośba została wysłuchana, ojciec Wiktor otrzymał potrzebną jurysdykcję i możliwość pracy w parafii wiślickiej140.

Ksiądz Paweł Koppe OMI

Paweł Koppe, syn Piotra i Marii, urodził się 29.4.1902 r. w Bielszowicach, dzielnicy Rudy Śląskiej. Do szkoły średniej uczęszczał w junioratach oblackich (1920-1924) w Krotoszynie i Lublińcu. Śluby wieczyste złożył 15.8.1928 r. w Lublińcu. Studia filozoficzne odbył w Krobi w latach 1925-1927, teologiczne w Lublińcu w latach 1927-1931. Święcenia kapłańskie przyjął 22.6.1930 r. w Warszawie z rąk ks. bp. Stanisława Galla.

Po ukończeniu szóstego roku studiów w Obrze w sierpniu 1931 r. był najpierw misjonarzem w Poznaniu, a od lutego 1933 r. w Kodniu.
Od 1.8.1936 r. był pierwszym superiorem na Świętym Krzyżu. Jako przełożony klasztoru oprócz pracy misjonarskiej, zajmował się przywróceniem budynku kościelnego do stanu używalności. Po ukończeniu pierwszej kadencji o. Paweł miał udać się do klasztoru w Kodniu, ale przeszkodziła temu wojna.
Gdy wojska niemieckie wtargnęły do Świętego Krzyża, o. Paweł pozostał w ukryciu do 9.9.1939 r. w klasztorze sióstr bernardynek w Świętej Katarzynie.

Fot. Ks. Paweł Koppe OMI.

Podczas okupacji przebywał w województwie kieleckim. W latach 1940-1941 zastępował aresztowanego proboszcza w parafii Wodzisław k. Jędrzejowa. Następnie był wikariuszem od kwietnia 1941 r. w parafii Chotel Czerwony, a od połowy 1942 r. do czerwca 1945 r. w parafii Gnojno141. Po opuszczeniu diecezji kieleckiej był pierwszym powojennym superiorem w Lublińcu w latach 1945-1947. W sierpniu 1947 r. został superiorem w Katowicach, a od września 1953 r. w Laskowicach Pomorskich. Powrócił do Katowic w sierpniu 1958 r. 
Ojciec Paweł zmarł 2.12.1965 r. w Katowicach. Został pochowany na cmentarzu w Katowicach-Bogucicach142.

Ksiądz Wojciech Kulawy, rezydent w parafii Tuczępy w l. 1941-1943


Wojciech Kulawy, s. Józefa Kulawy i Franciszki z domu Grzonka, urodził się 14 kwietnia 1871 r. na Opolszczyźnie w Leśnicy koło Góry Świętej Anny. Dwóch z jego pięciu braci, Jan Wilhelm i Paweł, również zostali kapłanami w Zgromadzeniu Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej. Wszyscy oni byli pierwszymi Polakami w tym Zgromadzeniu.
 

Fot. Ojciec Wojciech Kulawy.

Po nauce w szkole średniej w Bytomiu (Beuthen) wraz z bratem Janem Wilhelmem przeniósł się do junioratu Misjonarzy Oblatów M.N. św. Karola w Valkenburgu w Holandii w 1886 r.
W sierpniu 1892 r. wstąpił do nowicjatu św. Gerlacha koło Valkenburgu Pierwszą profesję zakonną złożył 25 marca 1894 r. i zaraz potem podjął studia studia filozoficzno-teologiczne w Liege (Belgia), następnie w Ottawie (Kanada), gdzie już studiował jego młodszy brat Jan.
Święcenia kapłańskie przyjął w Ottawie 17.4..1898 r. z rąk oblackiego arcybiskupa Adelarda Langevin. Bezpośrednio po święceniach kapłańskich rozpoczął pracę duszpasterską w archidiecezji Saint Boniface w prowincji Manitoba – wśród osadników Z Europy Środkowej, zwłaszcza Polaków, Ukraińców, Rusinów i Niemców.
O. Wojciech Kulawy był pierwszym polskim kapłanem na preriach. Odwiedzał polskich osadników, nocował w przygodnych domach, odprawiał nabożeństwa w prowizorycznych pomieszczeniach, a nawet pod gołym niebem.
Wraz ze swoim bratem Janem odwiedzał słowiańskich farmerów i robotników rolnych w małych osiedlach rozrzuconych po preriach, docierał do osiedli górniczych, rejonów budowy kolei oraz obozów robotników zatrudnionych przy wyrębie lasu.
W 1900 r. powstała z jego inicjatywy parafia dla uchodźstwa polskiego w mieście Winnipeg.
Proboszczem polskiej parafii został mianowany o. Jan Kulawy, który w roku następnym otrzymał także nominację na superiora oblackiego domu zakonnego przy kościele w Winnipegu. Wkrótce potem ojcowie Kulawi otworzyli szkołę parafialną dla dzieci polskich emigrantów. które były zagrożone wynarodowieniem i odejściem od praktyk religijnych. W następnych latach rosnący tam w siłę ojcowie Oblaci wybudowali nową plebanię i klasztor, rozpoczęli wydawanie tygodnika o profilu narodowo-katolickim „Głos Kanadyjski” (później „Gazeta Katolickiej w Kanadzie”). Przy kościele powstawały też różnego rodzaju organizacje polonijne143.
W roku 1906 Wojciech Kulawy wystąpił ze Zgromadzenia Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, wyjechał do Stanów Zjednoczonych i przeszedł do kleru świeckiego w diecezji Filadelfia w Pensylwanii. Podjął pracę na terenie tej diecezji w parafii św. Stanisława w Bethlehem (1907-1910). Był rektorem kościoła pw. św. Stanisława w Coatesville (1910-1911), Najśw. Serca Pana Jezusa w Clifton Heights (1912-1913) i kościoła Matki Bożej w Conshohocken (1913-1920). W latach 1920-1921 był proboszczem parafii św. Piotra i Pawła w Langford. Przez pewien czas swojego pobytu w Stanach Zjednoczonych chorował, a gdy w latach 1921-1923 choroba się wzmogła, za zgodą władzy diecezjalnej w definitywnie opuścił diecezję w Filadelfii (1923) i powrócił do Polski.
Pierwszą swoją posługę kapłańską w nowej rzeczywistości sprawował jako kapelan w ciężkim więzieniu we Wronkach koło Poznania. W 1925 r. został wikariuszem w parafii w Rogoźnie. Następnie był administratorem parafii Drawsko Wielkopolskie (1925-1929). Wówczas wróciły jego dolegliwości zdrowotne. Kurował się w szpitalu bonifratrów w Marysinie koło Gostynia, potem czas jakiś mieszkał w klasztorze księży filipinów w Gostyniu. Przeszedł na emeryturę w 1930 r., powrócił do Wronek i pozostał tam do 1939 r. W kościele klasztornym franciszkanów we Wronkach odprawiał codziennie Mszę św. Zamieszkał w klasztorze franciszkańskim, gdy w pierwszych tygodniach wojny został wyrzucony z własnego mieszkania. Gdy Niemcy realizowali plan wysiedlenia miejscowej ludności do Generalnej Guberni, ks. W. Kulawy na początku grudnia 1939 r. musiał opuścić mieszkanie w klasztorze franciszkanów i jak inni, przeznaczeni do deportacji, został internowany w miejscowym więzieniu. 8 grudnia 1939 r. wszyscy internowani zostali wywiezieni do Generalnej Guberni, do Jędrzejowa.
Ks. Wojciech Kulawy zamieszkał prywatnie „u ludzi w malutkiej izdebce”. W nowej sytuacji okupacyjnej czuł się bezradny i zagubiony. Współtowarzysze wygnania w Jędrzejowie starali mu się pomóc, ale on nie zawsze tę pomoc przyjmował. Pewna pani zrobiła mu ciepłe skarpety na zimę, które on zaraz komuś wydał. Pomagał w duszpasterstwie miejscowemu proboszczowi, co zapewniało mu utrzymanie. W tym czasie odwiedził swoich braci Jana i Pawła na Świętym Krzyżu. W lipcu 1941 r. obaj zostali aresztowani przez Gestapo, osadzeni w kieleckim więzieniu, a następnie zamordowani w obozie koncentracyjnym Auschwitz. Po ich śmierci ks. Wojciech przeniósł się do miejscowości Tuczępy. Zamieszkał u pochodzącego z Wielkopolski księdza Edmunda Lorkiewicza, który pełnił funkcję wikariusza144.
Ks. Wojciech Kulawy  zmarł 2.4.1943 r. w Tuczępach i tam został pochowany145.

Ojciec Stanisław Rogala OMI

Stanisław Rogala, syn Pawła i Agnieszki z domu Rzepackiej, urodził się 19.5.1908 r. w miejscowości Bełdno, pow. Bochnia. Szkołę średnią rozpoczął w Kępnie (1921), a ukończył w Niższym Seminarium Duchownym w Lublińcu (1929). Śluby wieczyste złożył w Obrze 15 sierpnia 1933 r. Studia filozoficzne i teologiczne odbył w Obrze i w Krobi (1930-1936). 
Święcenia kapłańskie otrzymał w Obrze z rąk ks. bp. Walentego Dymka 17.6.1935 r. 

Fot. Ojciec Stanisław Rogala OMI.

Pracował w wielu placówkach w Polsce: Poznań (1936), Święty Krzyż (1937), Waszkiewicze (1938).
W latach 1943-1944 przebywał w jako rezydent w parafii Chroberz Czerwony146.
Po wojnie przebywał na placówkach: Poznań (1945), Iława (1950, dyrektor rezydencji), Kodeń (1951), Laskowice (1952), Poznań (1952), Katowice (1958), Grotniki (1961), Kodeń (1962), Laskowice (1966). Ojciec Stanisław przez całe swoje kapłańskie życie, z przerwą 1939-1945, był misjonarzem. ludowym.
Zmarł w Siedlcu k. Wolsztyna 21.2.1978 r. Został pochowany w Obrze147.

Ojciec Paweł Sobik OMI

Paweł Sobik urodził się 19.1.1910 r. w Raciborzu, w rodzinie Roberta i Katarzyny z domu Kępny.
Do szkoły średniej uczęszczał w Rybniku i Lublińcu w latach 1920-1928. Profesję wieczystą złożył w Obrze 15.8.1932 r. Tam odbył studia filozoficzno-teologiczne (1929-1935). Święcenia kapłańskie otrzymał 17.6.1934 r. z rąk biskupa Walentego Dymka. W 1935 roku został wychowawcą młodzieży w Niższym Seminarium Duchownym w Lublińcu. Od 1938 r. był wikariuszem w Markowicach (Archidiecezja Gnieźnieńska). Tam zastała go wojna.

Fot. Ojciec Paweł Sobik

We wrześniu 1939 r. trafił do Diecezji Kieleckiej. Przeszedł jako wikariusz przez parafie Cierno i Sobków (1940), Rakoszyn (1941), Chmielnik (1942, tu był czasowo administratorem parafii), Janina (1943), a od grudnia 1944 r. był administratorem w parafii Balice148.
Podczas pobytu w Diecezji Kieleckiej wstąpił w szeregi Armii Krajowej i był kapelanem (ps. Krasnodębski”) dużego zgrupowania żołnierskiego w Obwodzie AK Busko149. Nauczał w tajnym gimnazjum w Busku języka polskiego i języków obcych, a wiosną 1945 r. należał tu do organizatorów pierwszej powojennej matury. Był włączony w działalność dobroczynną RGO. Pomagał ludziom w ich ciężkiej sytuacji materialnej. Wykorzystując dobrą znajomość języka niemieckiego, bronił miejscowych przed represjami ze strony okupanta. Wyrabiał potrzebującym fałszywe dokumenty, a nawet wypraszał u Niemców uwolnienie partyzantów. Ratował niejednokrotnie przed śmiercią. Tak było w grudniu 1944 r. we wsi Kołaczkowice, gdy około 130 osób zbiegło nocą z obozu robót fortyfikacyjnych. Następnego dnia Niemcy i własowcy zorganizowali obławę. Nie złapali nikogo z organizatorów ucieczki, ponieważ uprzedził ich w porę ks. Paweł Sobik150. Sam czterokrotnie uniknął aresztowania tylko dzięki ostrzeżeniu życzliwych mu ludzi. Ojciec Paweł działał także na rzecz pojednania między podziemnymi formacjami AK, NSZ i BCh151.
Po zakończeniu wojny o. Paweł początkowo pracował w Katowicach (1945). Następnie był proboszczem w Białogardzie (1947), będąc jednocześnie dziekanem lęborskim i proboszczem w Łebie (1951), którą w 1953 r. na żądanie ówczesnych władz musiał opuścić. W 1953 r. kierował placówką oblatów w Połczynie Zdrój. Rok później był już wykładowcą teologii moralnej i prawa kanonicznego w Niższym Seminarium Duchownym w Lublińcu. W 1956 r. był kapelanem w klasztorze sióstr zakonnych w Wałbrzychu. Od 1957 roku był proboszczem w Miłomłynie k. Ostródy w Archidiecezji Warmińskiej. W 1966 r. wycofał się z bezpośredniej pracy duszpasterskiej i przez następnych 28 lat był kapelanem w klasztorach sióstr zakonnych w Szklarskiej Porębie (1966), Żabiczkach k. Łodzi (1973) i w Bieruniu Starym (1981). 
Z czynnej, jakże aktywnej pracy wycofał się w 1994 r. i zamieszkał w klasztorze w Katowicach. Jako emeryt, nadal  pracowity i gorliwy, przetłumaczył trzytomowe dzieło Historia Zgromadzenia o. Simona Scharscha, czterotomowe dzieło homiletyczne o. Maxa Kassiepego Historia misji ludowych i trzytomowe dzieło Podręcznik homiletyczny tegoż autora.
Ojciec Paweł zmarł w Katowicach 22.11.1996 roku152.

Ojciec Leon Straszak SP (w zakonie o. Jacek od Matki Bożej Różańcowej)
Leon Straszak, syn Jana i Magdaleny z d. Paś, urodził się 10.4.1912 r. w Bydlinie. Został ochrzczony przez ks. Juliana Króla, późniejszego proboszcza w parafii Piasek Wielki.
Szkołę podstawową – sześć klas – ukończył w Bydlinie w roku 1926.


Fot. Ojciec Leon Straszak.

W latach 1928-1934 uczył się w gimnazjum (klasy 4, 5 i 6 – prywatnie, klasy 7 i 8 w gimnazjum pijarów w Krakowie-Rakowicach. Studiował w latach 1934/35 w Instytucie Teologicznym Księży Misjonarzy, w latach 1935-1939 na Uniwersytecie Gregorianum w Rzymie. Po wojnie. w latach 1945-1952 studiował filologię polską na UJ w Krakowie.
Czas swojego postulantatu w zakonie pijarów rozpoczął w styczniu 1928 r., a nowicjat we wrześniu 1929 r. Obłóczyn dokonał w Szczucinie k/Nowogródka magister nowicjatu, ojciec Jan Borell. Śluby wieczyste złożył 15.8.1934 r. w Krakowie na ręce o. Prowincjała Hieronima Stusińskiego. Święcenia diakonatu przyjął w 1937 r., święcenia kapłańskie otrzymał z rąk kardynała Francesco Marchetti Selvaggiani w Bazylice na Lateranie 16.4.1938 r.
Nie sposób ustalić daty powrotu o. L. Straszaka do kraju.
W roku 1941 przebywał w parafii Piasek Wielki153.
W latach 1941-1944 był organistą w kościele pijarskim Przemienienia Pańskiego w Krakowie. Prowadził tam z powodzeniem chór kościelny, uzupełniał  swoje studia muzyczne, uczył konspiracyjnie w gimnazjum j. łacińskiego i francuskiego. Nadto, uczył religii na Białym Prądniku w zakładzie Sióstr Dusz Chrystusowych, głosił rekolekcje, był spowiednikiem sióstr prezentek.
Od 1949 r. był nauczycielem w pijarskiej szkole podstawowej, w pijarskim Małym Seminarium w Krakowie-Rakowicach, uczył języka polskiego w szkole ojców cystersów w Mogile, przez pięć lat także w Małym Seminarium Księży Misjonarzy w Krakowie na Kleparzu. Ojciec L. Straszak był również aktywny na polu nauki, był członkiem kilku towarzystw naukowych, głosił odczyty, tłumaczył z języków włoskiego, francuskiego i łacińskiego. Uczestniczył w wydawaniu miesięcznika “Głos Kalasantyński”. W latach 1961-1967 był rektorem Kolegium przy ulicy Pijarskiej w  Krakowie. Był znawcą i realizatorem charyzmatu wychowawczego Św. Józefa Kalasancjusza.
Od 1967 do 1970 roku pełnił obowiązki Sekretarza Generalnego w Kurii Generalnej w Rzymie. Po powrocie do Krakowa był magistrem kleryków studentów w Małym Seminarium. W latach 1975-1977 był magistrem nowicjatu w Hebdowie i pozostał nim także po przeniesieniu nowicjatu do Krakowa. Do roku 1982 r. był wszechobecny w życiu prowincji i zakonu, piastując wysokie urzędy i uczestnicząc w kapitułach prowincjonalnych i generalnych.
Ojciec Leon Straszak zmarł 13.1.1993 r. w Krakowie154.

Ksiądz Franciszek Włodarczyk (chrystusowiec)

Franciszek Włodarczyk, s. Jana i Jadwigi z Nowaków, urodził się 10.12.1911 w Zakrzewie (pow. Opoczno),. Po ukończeniu gimnazjum w Sandomierzu wstąpił do Seminarium Duchownego w tym mieście. W 1934 r. wstąpił do Towarzystwa Chrystusowego. Nowicjat ukończył w 1935 r. Następnie studiował w Prymasowskim Seminarium Duchownym w Gnieźnie i w Wyższym Seminarium Duchownym w Poznaniu. Po wybuchu wojny, studia teologiczne kontynuował w Sandomierzu i tam też przyjął święcenia subdiakonatu i diakonatu w kwietniu 1940 roku.

Fot. Ks. Franciszek Włodarczyk SChr155.

Potem przeniósł się do Krakowa, gdzie złożył profesję dozgonną i 16 czerwca 1940 roku przyjął święcenia kapłańskie.
Za zgodą biskupa Czesława Kaczmarka pracował w diecezji kieleckiej w Słaboszowie (7.1940-1943), następnie przez rok w Kielcach-Baranówku i w Solcu Zdroju (6.1944-4.1945)156.
Po zakończeniu wojny został odwołany do Poznania. Był wikariuszem w Pyzdrach, diecezji włocławskiej do sierpnia 1945 roku. W dniu 1.9.1945 roku został skierowany do Goleniowa, gdzie został pierwszym administratorem parafii. Był jednym z pionierów duszpasterskich na Pomorzu Zachodnim po zakończeniu wojny.
W 1953 r., na skutek żądań władz komunistycznych został przeniesiony na stanowisko wikariusza do Stargardu Szczecińskiego. Od 1957 do 1960 roku był tam administratorem parafii św. Józefa. Od końca 1960 r. pracował jako wikariusz przy kościele Najświętszego Serca Jezusa w Szczecinie, następnie w kościele parafialnym w Mielnie i przy katedrze w Gorzowie Wielkopolskim. W 1966 roku wyjechał do pracy polonijnej w Brazylii. Jego staraniem został wybudowany nowy kościół w Canoas, niedaleko Porto Alegre. Od 1976 roku pracował w Argentynie, gdzie przez dziesięć lat był proboszczem w Kordobie.
Po powrocie do Brazylii pracował na wielu parafiach. Ze względu na pogarszający się stan zdrowia wrócił w 1997 r. do Polski i zamieszkał w Ziębicach. Zmarł tam 4.1.2000 r. Pochowany został w kwaterze chrystusowców na cmentarzu w Ziębicach157.

Ojciec Bolesław Zając SchP

Bolesław Zając  (o. Wincenty od św. Pompiliusza Marii Pirrottiego), syn Michała i Marianny z Kowalskich, urodził się 20.12.1911 r. w Probołowicach. Ukończył pijarskie gimnazjum w Krakowie-Rakowicach w dniu 20.6.1934 r. Życie zakonne rozpoczął wcześnie, jeszcze jako uczeń tego gimnazjum. Obłóczyny przeżył 17 października 1928 r. w Szczuczynie k/Lidy na Grodzieńszczyźnie – habit zakonny otrzymał od magistra nowicjatu (pochodzącego z Hiszpanii) ojca Jana Borella. Nowicjat trwał dwa lata. Pierwszą profesję złożył 27 sierpnia 1930 r., po czym powrócił do Krakowa. Tam studiował filozofię i teologię w Instytucie Księży Misjonarzy w latach 1934-1939.
Śluby wieczyste złożył 15.8.1934 r. na ręce o. Prowincjała Hieronima Stusińskiego w kościele Przemienienia Pańskiego, a święcenia diakonatu przyjął 17.12.1938 r. Święcenia prezbiteratu otrzymał z rąk ks. kard. Adama Sapiehy w dniu 8.4.1939 r. w jego prywatnej kaplicy w domu biskupim przy ul. Franciszkańskiej w Krakowie.
Pierwszą posługą o. Wincentego była praca z wychowankami konwiktu w roli zastępcy prefekta w internacie. Z powodu wybuchu wojny część zakonników czasowo opuściła domy zakonne. O. Wincenty przebywał w domu rodzinnym do 1940 r. W tym czasie, pod koniec 1939 r., przez miesiąc pełnił obowiązki wikariusza w parafii Dzierążnia. Następnie był wikariuszem w parafiach Pełczyska (od 4.1940 do końca 1941), Przeginia (1942-1945) i parafia Uniejów k/Tunelu158.
W 1947 roku został skierowany przez władze zakonne do pracy w nowo otwartej placówce w Bolszewie w ówczesnej parafii Góra Pomorska, w powiecie i dekanacie wejherowskim. W 1949 r. został przeniesiony do Krakowa i mianowany rektorem pijarskiej wspólnoty w Krakowie-Rakowicach. W latach 1955-1957 był wikariuszem w parafii Cieplice, administratorem parafii Sobieszów, następnie parafii Maciejowa – wszystkie trzy parafie niedaleko Jeleniej Góry. W 1957 roku wrócił do Bolszewa. W 1962 roku został przełożonym domu zakonnego i pozostał tam do 1964 roku. Z Bolszewa został przeniesiony do Jeleniej Góry, gdzie dał się poznać jako wspaniały kapelan i towarzysz cierpiących w tamtejszym szpitalu. Ostatnie lata przeżył w klasztorze jeleniogórskim, gdzie zmarł 7.5.1994 r. Został pochowany na cmentarzu swojej rodzinnej parafii w Probołowicach159.

Przypisy

  1. Obecność księży obcych w diecezji kieleckiej w latach okupacji została obszernie omówiona w: Ks. Tomasz Gocel, Duszpasterstwo w Diecezji Kieleckiej w latach II wojny światowej 1939-1945. Kielce 2012, s. 98-102.
  2. Pismo Kanclerza Kurii z 26.10.1939 r. do księdza kanonika Adama Adamka, dziekana w Pacanowie. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok. 4451 (k. 333).
  3. Pismo z dnia 19.12.1939 r. ADS, Akta czasu wojny 1939-1940, sygn. 0-249, k. 77; RS: W mojej kwerendzie w Archiwum Diecezji Sandomierskiej, skupiającej się w szczególności na 5 parafiach (Beszowa, Koniemłoty, Kotuszów, Kurozwęki, Szczebrzusz), będących przedmiotem tego opracowania, ale, siłą rzeczy, także w ogólnym przeglądzie akt z czasu wojny i okupacji 1939-1945, nie natrafiłem na żadne wskazania, jaki kapłan “obcy” i w jakiej parafii w diecezji sandomierskiej znalazł schronienie i pracę. Pozostały natomiast w aktach listy-prośby księży wygnańców lub uchodźców o schronienie i odmowne nań odpowiedzi Kurii.
  4. Pismo okólne biskupa z 3.2.1940 r. ADS, Akta czasu wojny 1939-1940, sygn. 0-249, k. 111; Ogólny opis sytuacji kapłanów-gości w diecezji sandomierskiej znajdujemy w: Bp. Walenty Wójcik, Księża wysiedleni w latach 1939-1945 przebywający na terenie diecezji sandomierskiej. Studia Sandomierskie, Tom VI (1990-1996), s. 567- 576.
  5. Pismo okólne Wikariusza Generalnego z 5.5.1942 r. do kilkunastu parafii. ADK, OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 325/42 (k. 629).
  6. Pismo Wikariusza Generalnego z 27.5.1942 r. ADK, OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 318/42 (k. 609).
  7. Przykładowo, dnia 16 maja 1943 r., obok 13 diakonów kieleckich otrzymało święcenia kapłańskie 7 diakonów “gości”. Wśród nich był Bolesław Perzyna, pochodzący z diecezji włocławskiej. ADK. OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., k. 93-100, 191; Ks. Feliks Skrobisz, Śp. ks. Edward Błaut. Kielecki Przegląd Diecezjalny, R. 71, 1995, nr 2, s. 203-205.
  8. Tak było w parafii Tuczępy, gdzie schronienie otrzymał ukrywający się Wincenty Bolesław Sobolewski (1889-1972), lekarz, wojskowy, działacz narodowy z Sandomierza. Jego pamiętniki istotnie wzbogacają obraz realiów wojny i okupacji w powiecie buskim.
  9. We wsi Kije, w której było wielu pogorzelców po dramatycznym w skutkach napadzie Niemców we wrześniu 1939 r. (spłonęło kilkadziesiąt domostw) problem mieszkaniowy dotknął także polskich policjantów (Tarapata i Sierpacki) oraz miejscowego nauczyciela, Jana Cecherza. W budynku szkoły były dwie izby lekcyjne i mieszkanie 2-pokojowe, nauczycielskie. W szkole  zamieszkali policjanci, a nauczyciela przepędzono. Radca szkolny Pfitzner wstawił się za nauczycielem i zabiegał wiosną 1942 r. u starosty o wyprowadzenie policjantów. Obruszyło to wielce żandarmerię niemiecką, sprawującą nadzór nad polską policją “granatową”. Zastępca plutonu żandarmerii w Busku, Zucker, w długiej epistole, skierowanej do starosty, dowodził strategicznego znaczenia ulokowania dwóch policjantów w pobliżu ich posterunku, a sugestię radcy szkolnego, aby policjantów zakwaterować na plebanii u miejscowego proboszcza, określił jako próbę umieszczenia pod jednym dachem dwóch różnych służb, które z gruntu w żaden sposób nie dojdą do porozumienia. Uznał natomiast za bardziej wskazane zamieszkanie nauczyciela u proboszcza, bo ksiądz i nauczyciel to “gatunkowo bliskie zawody”. AIPN 639/77, k. 34-35.
  10. Marian Paulewicz, Diecezja kielecka [w:] Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945, praca zbiorowa pod red. Zygmunta Zielińskiego, Warszawa 1982, s. 240; Wywiad z ks. dr. Tomaszem Gocelem, historykiem – dyrektorem Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, opublikowany na stronie internetowej Diecezji Kieleckiej w 2019 r. Dostęp: październik 2021.
  11. Ksiądz Marceli Molski uciekł w marcu 1941 r. do GG z parafii Kuczbork w diecezji płockiej.
  12. Niektóre klasztory, wśród nich klasztor w Kazimierzu Biskupim, Niemcy zamienili na więzienia, nazywając je obozami przejściowymi lub obozami internowania. Osadzano w nich kapłanów zarówno diecezjalnych, jak i zakonnych, którzy uniknęli egzekucji, a których po kilku miesiącach wywieziono do obozów koncentracyjnych. Obóz w Kazimierzu Biskupim, jako pierwszy tego typu na Wielkopolsce, funkcjonował w okresie od 9 listopada 1939 r. do 26 sierpnia 1940 r. Część kapłanów więzionych w Kazimierzu Niemcy uwolnili. Pozwolono im powrócić na placówki duszpasterskie, do klasztorów lub wyjechać do Generalnego Gubernatorstwa. Wśród więzionych w tym obozie duchownych był ks. Tadeusz Gałdyński, pełniący od wybuchu wojny m.in. funkcje sekretarza generalnego Katolickiego Związku Abstynentów, kościelnego asystenta Związku Kobiet Katolickich oraz sekretarza generalnego Akcji Katolickiej. Zwrócił się on do ordynariusza kieleckiego z prośbą o udzielenie schronienia na terenie diecezji. W odpowiedzi z 24 lipca 1940 r, skierowanej do Kazimierza Biskupiego, uzyskał zaproszenie do przybycia do Kielc. Nie wiadomo, czy dotarł do niego list z Kielc, ponieważ 22 maja 1940 r. został wywieziony z Kazimierza do obozu koncentracyjnego Posen (Fort VII). Niestety, nie otrzymał od Niemców zezwolenia na wyjazd do Generalnego Gubernatorstwa. Jarosław Wąsowicz SDB, Ofiary niemieckich obozów koncentracyjnych spośród duchowieństwa więzionego w obozie internowania w Kazimierzu Biskupim. Polonia Maior Orientalis, 2018, T. V, s. 117-129; Pismo Kurii kieleckiej do ks. T. Gałdyńskiego z 24.7.1940 r.. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, k. 333.
  13. Kurier Poznański, rok 32, nr 294, z 3 lipca 1937, s. 6 (Kronika kościelna).
  14. Wśród więzionych tam mieszkańców Poznania, wystawionych na terror wachmanów niemieckich, w trudnych warunkach bytowych, przy niskich temperaturach wyjątkowo srogiej zimy znajdowali się też księża, rejestrowani jako nauczyciele. Henryk Walendowski, Wojenna poniewierka oczami dziecka. ograbieni i wypędzeni (2). 15 Minuten raus ! Czasopismo Mieszkańców “MY”, styczeń 2015 nr 1(169), s.6.
  15. Ukrywający się na plebanii w Tuczępach lekarz Sobolewski zanotował w swoim pamiętniku pod datą 14.6.1944 r., że do ks. St. Helaka dotarła wiadomość z Poznańskiego, iż jego siostra i brat zostali wywiezieni. Nie wiedział jednak dokąd. Wincenty Sobolewski, Pamiętnik 1940-1969 (oprac., wstęp i przypisy Piotr Sławiński). T. 2. Sandomierz 2013, s. 157.
  16. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: 463/40 (k. 193), 2131/40 (k. 317, 349-350); OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 117/41 (k. 217); OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., dok: 1041/44 (k. 664).
  17. Leszek Wilczyński (oprac. i red.), Duchowieństwo Archidiecezji Poznańskiej : kapłani zmarli w latach 1946-2014. Poznań 2014, s. 300-301.
  18. Spis księży proboszczów i wikariuszy w parafii pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Rawiczu na stronie internetowej tej parafii (zakładka “Historia parafii”). Dostęp: grudzień 2021.
  19. Fotografia ks. A. Kowalczyka pochodzi ze strony internetowej Wielkopolscy Księża od XVIII do XX wieku. Dostęp: grudzień 2021.
  20. ADK, OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 38/41 (k. 53, 55- 58); OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dok: 555/43 (k. 36).
  21. Teodora Cedro, Moje wspomnienia z czasów II wojny światowej, Świętokrzyskie, Kielce, czerwiec 2015, nr 15 (19), s. 41-46.
  22. Leszek Wilczyński (oprac. i red.), Duchowieństwo Archidiecezji Poznańskiej : kapłani zmarli w latach 1946-2014. Poznań 2014, s. 478.
  23. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944, dok. nr OP-1146/454, k. 784; Katalog Duchowieństwa diecezji kieleckiej na Rok Pański 1945 wskazuje Hebdów jako miejsce pobytu ks. Jana Krajewskiego z Archidiecezji Gnieźnieńsko-Poznańskiej. Jeśli istotnie tam przebywał, to był to pobyt bardzo krótki. W lutym 1945 r. był już bowiem w Poznaniu.
  24. Ks. Aleksander Rawecki, Życiorys Ks. Prepozyta Jana Krajewskiego byłego proboszcza Mosiny i założyciela w roku 1930 naszego czasopisma „Wiadomości Parafialne”. Wiadomości Parafialne Parafii Mosińskiej nr 85 (297), 30 stycznia 2005. Z tego artykułu pochodzi fotografia ks. Jana Krajewskiego.
  25. Katarzyna Dańczura, Hitlerowskie więzienia i obozy przejściowe w świetle literatury wspomnieniowej duchowieństwa polskiego z lat 1939-1945. Roczniki Teologiczne. Tom LXII, zeszyt 4/2015, s. 210-211.
  26. ADK, OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dok. OP-557/43 i OP-724/43 (k. 294-295).
  27. Jan Walkusz (red.), Kościół w Polsce. Dzieje i kultura. XIV. Lublin 2015, s. 189, przypis 10; Patrz też: Biogram “Kryszak Franciszek” w: Ludwik Grzebień (red.), Słownik polskich teologów katolickich 1918-1981. Tom VI. Warszawa 1983, s. 232-234.
  28. O pobycie ks. E. Lorkiewicza w Tuczępach jako wikariusza wspominał ks. Henryk Peszko. Ks. Henryk Peszko, Sprawy i ludzie na tle jednego mojego życia. Wspomnienia kieleckiego duchownego z lat 1910-1946. Kielce 2016, s. 33.
  29. Ks. Marian Banaszak, Lorkiewicz Edmund (1907-1981), [w:] Leszek Wilczyński (redakcja), Duchowieństwo archidiecezji poznańskiej. Kapłani zmarli w latach 1946-2014. Poznań 2014, s. 555-557.
  30. Fotografia pochodzi ze stroni internetowej Parafii Rzymskokatolickiej pw. Św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Opatówku.
  31. ADK. OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dok: OP-592/43, OP-633/43; OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., dok: OP-1037/44.
  32. Ks. Marian Banaszak, Lorkiewicz Henryk (1919-1980), [w:] Leszek Wilczyński (redakcja), Duchowieństwo archidiecezji poznańskiej. Kapłani zmarli w latach 1946-2014. Poznań 2014, s. 557-559.
  33. ADK, OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 35/41 (k. 45 – tu fotografia księdza K. Maja), 40/41 (k. 11, 73-74, 79), 4/42 (k. 115), 294/42 (k. 568), 483/42 (k. 795); ADK, OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., dok: 1072/44 (k. 720).
  34. Mariusz Celmer, Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Sierpcu wobec Kościoła Katolickego w latach 1945–1956. Notatki Płockie, nr 2/263 (2020), s. 29-40; Mariusz Celmer, Polityka władz komunistycznych wobec nauczania religii na terenie diecezji płockiej w latach 1950-1956. Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego 7 (2015), s. 65-87.
  35. W ulokowanym w pałacu bruczkowskim obozie Niemcy więzili najpierw 56 polskich księży i 12 zakonników. 58 z nich zostało wywiezionych do obozu koncentracyjnego w Buchenwald. W 1940 roku w pałacu powstał zakład germanizacyjny dla polskich dzieci. W 1942 roku 15 dzieci zbuntowało się. Wszystkie zostały na rozkaz Arthura Greisera wywiezione w okolice Poznania i rozstrzelane. Anna Rudzińska, Losy gostyńskich dzieci w okresie okupacji niemieckiej (artykuł opublikowany na stronie internetowej Muzeum w Gostyniu). Dostęp: lipiec 2022.
  36. Fotografia pochodzi ze strony internetowej Rozdrażew. Dostęp: listopad 2021.
  37. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: 5743/40; OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 37/41, 278/41; Władysław Kapuściński, były leśnik w Drugni, wspominał epizod w swojej leśniczówce z udziałem księdza H. Małego: “Po wejściu do pokoju, w którym zakwaterowani byli oficerowie, zauważyłem leżący na stole rulon. Po rozwinięciu stwierdziłem, że była to mapa sztabowa wojsk niemieckich oraz kilka dokumentów zapisanych pismem maszynowym. Na plebanii u naszego proboszcza, księdza Antoniego Marszałka, zamieszkiwał wysiedlony z poznańskiego ksiądz Mały, biegle władający językiem niemieckim w słowie i piśmie. Moja rodzina obstawiła punkty patrolowe od stodoły, przez strych domu oraz od strony parku, skąd widać było drogę do Rudek. Ja zaś ściągnąłem księdza Małego do przetłumaczenia pism. Były to rozkazy do dowódcy 16 Dywizji Pancernej SS imienia Hermana Göringa, stacjonującej w Kiszyniowie”. Władysław Kapuściński, Z życia trzech pokoleń leśników. Wspomnienia z lat 1908-1961. Gołuchów 2014, s. 108; Władysław Kapuściński (1908–1980) – leśnik, przyrodnik, prekursor i orędownik idei edukacji leśnej, inicjator wielu akcji społecznych. W lasach Kielecczyzny, gdzie się urodził, przepracował 48 lat (1932–1980). Pracował w leśnictwie Drugnia, a także w jednostkach Lasów Państwowych w Kielcach, Podstole, Siekiernie i Włoszczowicach. Lasy były jego pasją. Jego potomkowie tworzą wielopokoleniową rodzinę leśników, a syn Ryszard Kapuściński pełnił m.in. funkcję zastępcy dyrektora generalnego Lasów Państwowych. Samorządowy Portal Internetowy Miasto i Gmina Pierzchnica. Dostęp: listopad 2021.
  38. Leszek Wilczyński (oprac. i red.), Duchowieństwo Archidiecezji Poznańskiej : kapłani zmarli w latach 1946-2014. Poznań 2014, s. 605.
  39. ADK, OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 491 (k. 799-800); ADK, OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dok: 735 (k. 301-303).
  40. Ksiądz Michał Marian Grzybowski, Ks. infułat dr Marceli Molski, profesor i rektor Seminarium Duchownego w Płocku (1914-1990). Studia Płockie, tom XVIII/1990, s. 315-325; Tomasz Olszewski, Wspomnienie o księdzu doktorze Marcelim Molskim. Studia Philosophiae Christianae ATK 27(1991)2, s. 139-140.
  41. ADK. OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., k. 93-100, 191.
  42. Antoni Poniński, Represje władz komunistycznych wobec kapłanów diecezji włocławskiej w latach 1945-1949. Studia Włocławskie nr 6/2003, s.  496.
  43. Gmina Lubraniec. Samorządowy Portal Internetowy, zakładka “Honorowi i zasłużeni”. Dostęp: styczeń 2022. Stąd pochodzi fotografia ks. B. Perzyny.
  44. Ks. Wojciech Frątczak, Ks. Bolesław Perzyna. Kronika Diecezji Włocławskiej, 68(1985), s. 271-272.
  45. Wiadomości Diecezjalne Łódzkie, nr 9 wrzesień 1938 / s. 295.
  46. W tym czasie rozgrywał się dramat w jego rodzinie. Rodzony brat lub brat stryjeczny, Stanisław Suliga, żołnierz ZWZ-AK  ps. „Gryf”, ur. 4.1.1894 r., s. Walentego i Józefy, zam. we wsi Konieczno, został aresztowany przez Niemców podczas pacyfikacji Konieczna 26.8.1943 r. i rozstrzelany. Uczcili rocznicę pacyfikacji Konieczna. Echo Dnia Świętokrzyskie, 25 września 2013; Portal internetowy AK Okręg Kielce, hasło w Indeksie Postaci: Suliga Stanisław. Dostęp: luty 2022.
  47. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: 125/40 (k. 178, 291), 2783/40 (k. 434); OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 435/42 (k. 747), 465/42 i 465/42 (k. 772-773); OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., k. 627.
  48. Spis duchowieństwa i parafij Diecezji Łódzkiej 1955, s. 184.
  49. Archiwum Archidiecezjalne w Łodzi, Teczka personalna ks. W. Suligi, sygn. 511.
  50. Patrologia –  nauka Ojców Kościoła, działających w ośmiu pierwszych wiekach. Obejmuje dwa obszary zagadnień, którymi zajmowali się Ojcowie: o Bogu i o człowieku.
  51. Ks. Stanisław Solilak, Ruch liturgiczny w Polsce i na świecie. Zamojski Informator Diecezjalny. Zamość 2011, s. 114.
  52. Rocznik Archidiecezyj Gnieźnieńskiej i Poznańskiej 1934, s. 156, 351; Strona internetowa “Wielkopolscy Księża od XVIII do XX wieku”. Dostęp: listopad 2023.
  53. Pismo ks. A. Otrembskiego z 6.02.1941 r. do Magistratu Miasta Buska z danymi osobowymi, własnymi i księży wikariuszy w parafii Busko. APKi 2128/1273, k. 23-24.
  54. Naddłubniańskie Pejzaże. Nieregularnik Społeczno-Kulturalny nr 57/2019, s. 8; Konrad Meus i Marcin Chorązki, Na granicy. Monografia historyczna gminy Michałowice. Tom II Od schyłku XVIII wieku do 1949 roku. Michałowice 2018, s.178 i 248.
  55. Wśród nich byli proboszczowie E.W. Domański ze Starej Huty, St. Jadczyk z Torczyna, R. Jałocho z Białozórki i B. Pejkert ze Skurcz. Maria Dębowska (opracowanie), Diecezja Łucka w latach 1939-1945. Sprawozdanie ks. Jana Szycha. Kraków 2018, s. 49.
  56. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC, Sygn. 3/1/0/9/886.
  57. W gazecie żołnierskiej “Wiarus” wydrukowano odezwę księdza L. Samosenki: “Na pograniczu bolszewickim w starej Hucie zaczęto budować niewielki drewniany kościółek. Brakuje pieniędzy na robotnika, dlatego zwracamy się z gorącą prośbą o łaskawą pomoc. Na miłość Boga prosimy o poparcie tego dzieła. Prosimy o to potężnem wołaniem imieniem tych, co życie swoje oddali za Kresy Wschodnie. Patrjoci katoliccy, dopomóżcie ! Najmniejszą ofiarą, wysłaną pod adresem : miasto Ludwipol na Wołyniu, ksiądz L. Samosenko, rzymsko-katolickie probostwo – na kościół w Starej Hucie, wpiszemy z wdzięcznością do księgi fundatorów. Ksiądz proboszcz Samosenko”. Wiarus. Organ korpusu podoficerów zawodowych wojska lądowego marynarki wojennej i korpusu ochrony pogranicza. Rok VI, nr 9, Warszawa, 3 marca 1935 roku, s. 9.
  58. Reprodukcja – Przegląd Katolicki 1938 nr 9.
  59. Ksiądz Stanisław Tomkiewicz, przebywający w czasie okupacji w parafii Solec Zdrój, powoływał się na swoje przedwojenne kontakty z księdzem Józefem Pawłowskim, proboszczem parafii katedralnej w Kielcach. Ks. J. Pawłowski, który po wrześniu 1939 r. darzył troskliwą opieką także księży “gości”, został zamordowany przez Niemców w 1942 r. w obozie koncentracyjnym w Dachau. W 1999 r. znalazł się w gronie 108 błogosławionych męczenników.
  60. Fotografia pochodzi z portalu internetowego Kresy.pl.
  61. Ksiądz B. Pejkert tak pisał w listopadzie 1939 r. do Prześwietnej Kurii Diecezjalnej w Kielcach: “O ile warunki na terenie diecezji łuckiej odpowiednio się zmienią, to pragnę wrócić do mojej parafii w Skurczu, o ile zaś nic z obecnego stanu się nie zmieni, to całą swą przyszłość polecam Woli Pana Boga i opiece Matki Najświętszej”. List ks. B. Pejkerta do Kurii biskupiej w Kielcach z 28.11.1939 r. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940.
  62. Podczas inauguracji roku akademickiego KUL w 1964 r. Biblioteka Uniwersytecka KUL.
  63. Waldemar Witold Żurek, Wykazy osób z akt parafialnych Diecezji Łuckiej do 1945 roku. Tom IX. Lublin 2018, s. 17.
  64. Maria Dębowska (wprowadzenie i opracowanie), Konferencje duchowieństwa dekanatów kowelskiego i lubomelskiego Diecezji Łuckiej 1927-1939, Lublin 2015, s. 124.
  65. Janusz Kucharski, Wspomnienia z Chrobrza z lat 1938–1948, Kielce 2006, s. 84.
  66. Wojciech Kalwat, Ewa Kołomańska (opracowanie), Historie świętokrzyskie. Z kronik parafialnych Tarczka i Wzdołu czasu wojny 1939-1946. Warszawa 2017, s. 54.
  67. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: OP-985/40 (k. 227); OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: OP-480b/42 (k. 413); OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., dok.: OP-1040/44 (k. 662); OP-17/6 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1945-1948, dok.: OP-1254/45 (k. 63-64), dok.: OP-179/47 (k. 938).
  68. Marlena Dobrucka, Raport Kieleckiej Kurii Diecezjalnej z sierpnia 1950 roku o stanie edukacji religijnej i szkolnictwa katolickiego, Nasza Przeszłość, nr 111, Kraków 2009, s. 320.
  69. Hasło poświęcone ks. J. Bani w Encyklopedii 100-lecia KUL.Tom I, Lublin 2018.
  70. Ks. Michał Marian Grabowski, Śp. ks. kan. Edmund Wincenty Domański emerytowany proboszcz parafii w Królewie (1908-1984). Miesięcznik Pasterski Płocki 1985 nr 4 s. 137-139; W trzy lata po przejściu biskupa S. Walczykiewicza z Płocka do Łucka, podobnie uczynił jego uczeń z Seminarium, ks. E.W. Domański.
  71. Niewielka, licząca zaledwie 200 wiernych parafia Karasin erygowana była w 1938 r. W swojej ankiecie personalnej na użytek diecezji kieleckiej, ks. E. Domański nie wymienił tej parafii. Nie mógł on fizycznie tam zaistnieć. Był bowiem od stycznia 1940 r. na terenie Generalnego Gubernatorstwa, a jego poprzednik w Karasinie, proboszcz Bronisław Reroń, zmarł w grudniu 1940 r. i wtedy dopiero mogło mieć miejsce mianowanie ks. E. Domańskiego na proboszcza. Stanisław Żurek, Zburzone przez Ukraińców kościoły w diecezji łuckiej 1941–1945. Opracowanie opublikowane 9 marca 2018 r. na portalu internetowym Wołyń.org. Dostęp: styczeń 2022.
  72. Fotografia ks. E.W. Domańskiego pochodzi z Internetowej Encyklopedii Powiatu Działdowskiego, nadzorowanej przez Starostwo Powiatowe w Działdowie. Dostęp: grudzień 2021.
  73. Maria Dębowska (opracowanie), Diecezja łucka w latach 1939-1945. Sprawozdanie ks. Jana Szycha. Kraków 2018, s. 52-53, przypis 52.
  74. O pobycie ks. E. W. Domańskiego w parafii Dobrowoda informował niemieckiego starostę na jego żądanie wójt gminy Radzanów pismem z dnia 18.2.1941 r. AIPN GK 639/12, k. 45 (53).
  75. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dokumenty: 138/40 (179), 3549/40 (k. 490); ADK, OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dokumenty: 119/41 (k. 18 i 218), 242/42 (k. 567), 907/42.
  76. Tabela “Dystrykt radomski – księża w delegaturach PolKO” [w:] Jerzy Gapys, Polskie rzymskokatolickie duchowieństwo diecezjalne w Radzie Głównej Opiekuńczej 1939-1945, Kielce 2010, s. 225.
  77. Roman Pawluk, Stuletnia historia parafii katolickiej w Maniewiczach. Monitor Wołyński (dwutygodnik polsko-ukraiński) z grudnia 2019 r. Dostęp: styczeń 2022; Ks. Michał Marian Grabowski, Śp. ks. kan. Edmund Wincenty Domański emerytowany proboszcz parafii w Królewie (1908-1984). Miesięcznik Pasterski Płocki 1985 nr 4 s. 137-139.
  78. Sprawozdanie dziekana lidzbarskiego, ks. Władysława Tymeckiego z Grążaw, z 21 czerwca 1945; Spis duchowieństwa dekanatu lidzbarskiego z 13 czerwca 1945.
  79. Archiwum Diecezjalne w Pelplinie,  Akta personalne ( Kurii Biskupiej Chełmińskiej), sygn. 624.
  80. Dziś szkoła nosi nazwę Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących w Iłowie-Osadzie.
  81. Orędownik Diecezji Chełmińskiej R. 5: 1949, s. 44.
  82. Informacja o dacie, miejscu zgonu i pochówku ks. E.W. Domańskiego pochodzi z telegramu wysłanego przez Kurię Płocką do ks. Wacława Hipsza, proboszcza w Ostródzie, sprawującego urząd prepozytora kapituły łuckiej. Kopię telegramu otrzymałem od ks. Bartosza Leszkiewicza z Archiwum Diecezjalnego w Płocku. W opracowaniu biogramu ks. E.W. Domańskiego dostałem cenne wsparcie dostałem także od ks.ks. Tomasza Gocla, dyrektora Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, i Jerzego K. Kalinowskiego, dyrektora Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej.
  83. Nadzorujący ewakuacją biskup I. Dubowski zmuszony był odesłać kleryków do Gniezna. Krzysztof Rafał Prokop, Biskupi łuccy – Ignacy Dubowski 1916-1925. Wołanie z Wołynia nr 6 (127) Listopad-Grudzień 2015 r., str. 43-48; Janusz Odziemkowski, Ewakuacja podczas odwrotu wojsk polskich w okresie czerwiec-sierpień 1920 roku – wybrane zagadnienia. Przegląd Historyczno-Wojskowy nr 3/2020 (Artykuły i Studia), s. 12-46.
  84. Mieszkańcy Hruszwicy byli potomkami osadników czeskich, przybyłych do Guberni Wołyńskiej w XIX w. Na mocy porozumienia z 1923 r. pomiędzy biskupami z Łucka i Ołomuńca, do Hruszwicy przyjeżdżali czescy kapłani. Po podpisaniu konkordatu Watykan-Polska w 1925 r. nie było tam przez 2 lata ani czeskiego, ani polskiego kapłana. Arkadiusz Szymczyna, Czesi na polskim Wołyniu. Historia rodziny Bačovských z Martynówki. Kresowy Serwis Informacyjny Nr. 12/2015 (55), s. 34-38. Z tego artykułu pochodzi zdjęcie ks. St. Jadczyka.
  85. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: OP-4232/39 (k. 80), OP-4826/39; OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: OP-300/42 (k. 579-581), OP-325/42 (k. 633); OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dok: OP-641/43 (k. 198).
  86. Poprzedni kościół w Kawnicach Niemcy rozebrali  w 1942 r. do fundamentów, teren zaorali i obsiali łubinem. Znajdujący się tam cudowny obraz Matki Bożej Pocieszenia, okradziony z wotów, wywieźli do Goliny, gdzie poniewierał się na strychu w szkole Hitlerjugend. W czasie uroczystości odpustowej 2.9.1945 r., gdy administratorem parafii był ks. Stanisław Jadczyk, obraz został w uroczystej procesji sprowadzony z wygnania do Kawnic i umieszczony tymczasowo w sali remizy strażackiej, służącej jako kaplica. Zbigniew Lato SDB, Troska Salezjanów o ośrodki kultu maryjnego w Polsce w latach 1898-1998, (salezjańskie pismo) Seminare 1998, 14, s. 163-169; Opracowanie pt. “Kawnice” na stronie internetowej “Przewodnik nie tylko turystyczny”. Autorzy: Longina i Andrzej Rubikowie. Dostęp: styczeń 2022.
  87. Ks. Wojciech Frątczak, Ks. Stanisław Jadczyk. Kronika Diecezji Włocławskiej, 72(1989), dod. do nru 10–11, s. 24.
  88. ADK, Akta parafii Szaniec R. 1938-1948, sygn. PS-28/3, k. 11.
  89. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: OP-4908/39 (k. 180); OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: OP-54/41 (k. 11); OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dok: OP-579/43 (k. 127), OP-784/43 (k. 381); OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., dok: OP-1047/44 (k. 673), OP-1157/44 (k. 792).
  90. Ks. Wojciech Frątczak, Ks. Roman Jałocho. Kronika Diecezji Włocławskiej, 68(1985), s. 144.
  91. ADK. OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: 4715/39, 520/40 (k. 199), 758/40 (k. 215), 1663/40 (k. 292), 2183/40 (k. 363-364), 3088/40; 17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 408/42; OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dok: 638/43 (k. 195), 778/43.
  92. Strona internetowa “Wielkopolscy Księża od XVIII do XX wieku”. Dostęp: styczeń 2022; Ks. Bogdan Częsz, Ksiądz Józef Olechno (1905-1996), Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej 48(1997) nr 2, s. 38.
  93. Lektura źródeł białoruskich kazałaby zrewidować lub choćby osłabić twierdzenie o polskości rodziny Onoszków. Hasło “Аношка Вацлаў” (Wacław Onoszko) białoruskiej encyklopedii internetowej Slounik.org zawiera stwierdzenie, że W. Onoszko “pochodził z zamożnej rodziny białoruskiej”. Dostęp: styczeń 2022.
  94. Ludmiła Wołoczko, Wojciech Czarniawski, Ksiądz Jan Onoszko (1765-1848). Lublin. Kultura i Społeczeństwo, nr 5(61)/2014, s. 59-63; Strona internetowa “Оношко Onoszko Aношко”. Dostęp: styczeń 2022; Серыя «Беларускі Індэкс Рэпрэсаваных», Том 3 – Расстраляныя ў Мінску. Індэкс грамадзянаў, расстраляных у Мінску ў 1920–1950-я гг. У 2-х частках Частка 2: (opracowanie: Вацлаў Арэшка, Ігар Кузняцоў). Mińsk 2008, s. 136.
  95. W schematyzmie diecezji mińskiej za rok 1925 zawarty jest zapis “Praec, relig. schol. Venslaus Onoszko”. Elenchus Ecclesiarum et cleri saecularis ac regularis. Dioecesis Minscensis. Pro Anno Domini 1925, s. 24.
  96. Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro anno domini 1929, s. 89.
  97. Tworzenie obrządku neounickiego objęło tereny dawnego zaboru rosyjskiego. Była to też akcja katolicka o charakterze misyjnym, adresowana do wiernych Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego na Polesiu, Dalekim Wschodzie oraz w Mandżurii, pozbawionych kapłanów po I wojnie światowej. W 1924 r. sprowadzony do Polski zakon jezuitów obrządku wschodniego erygował pierwszą parafię neounicką w Albertynie koło Słonima. Z czasem powstawały ośrodki neounii w diecezjach wileńskiej, pińskiej, łuckiej i lubelskiej. Do 1939 r. było już 47 takich parafii. Kapłanami neounickimi byli księża konwertyci, którzy opuścili prawosławie oraz absolwenci seminariów w Dubnie, Janowie Podlaskim i Wilnie. Powstały też nowe odłamy męskich zakonów katolickich oraz żeńskie zgromadzenia zakonne dla neounitów. Akcja unijna nie pozbawiona była akcentów politycznych i narodowościowych, albo wręcz była momentami przez nie zdominowana. Przeplatały się przez nią i ją komplikowały białoruskie dążenia narodowościowe, dostrzegane także u części kleru katolickiego, a tropione przez władze polskie. Kontrowersje budziło używanie języka białoruskiego w kościołach. Przez jednych uznawane było jako środek dla pozyskania wiernych i komunikacji z nimi, dla innych zaś stanowiło zagrożenie rusyfikacji tamtejszego ludu i tworzenia odrębności względem elementu polskiego. W istocie, narodowo uświadomieni Białorusini, traktujący Polesie jako część białoruskiego narodowego terytorium, uznawali posługiwanie się gwarą zbliżoną do języka białoruskiego jako przesądzające o przynależności narodowej jednostki. Język nawet w odmianie gwarowej był wartością w przekonaniu budzicieli tożsamości białoruskiej, którą należało pielęgnować. Ksiądz W. Onoszko w swojej parafii robił uwagi niesfornej młodzieży z powodu używania polszczyzny zamiast „ojczystego języka białoruskiego”. Akcję unijną utrudniała też konfrontacja z bolszewizmem, oddziaływującym ideologicznie na miejscową ludność. Pavel Ablamski, Kwestia narodowościowa na peryferiach Europy Środkowo-Wschodniej. Przypadek Polesia między dwiema wojnami. Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej, Tom LII, z. 2 (2017), s. 70; Strona internetowa Parafii Katolickiego Obrządku Bizantyjsko-Słowiańskiego pw. Św. Nikity Męczennika w Kostomłotach; Akcja unijna w diecezji pińskiej, Przegląd Wileński. Rok XVI nr 14, 31 sierpnia 1933 r., s. 8; Małgorzata Moroz, „Krynica”. Ideologia i przywódcy białoruskiego katolicyzmu. Białystok 2001, s. 37, 131, 197.
  98. Wspomnienia b. mieszkańca Delatycz, Ch. Konstantynowicza, zaprzyjaźnionego z księdzem W. Onoszko, zamieszczone w czasopiśmie Божым шляхам. Londyn, nr 3/1966.
  99. Tomasz Szyszlak, Grekokatolicyzm na Białorusi na tle innych Kościołów Wschodnich pozostających w unii z Rzymem. Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych. Numer specjalny (3) Białoruś i kraje nadbałtyckie. Wrocław, kwiecień 2004, s. 61-68; Uładzimir Chilmanowicz, Białoruski kalendarz historyczny. Białystok 2011, s. 33.
  100. ADK. OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., dok: 1071/44 (k. 718); ADK, 17/6 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1945-1948, dok.: 1640/46 (k. 295), 53/47 (k. 348), 174/47 (k. 434), 425/48.
  101. Józef Hermanowicz, Мae пpыяцелi – B. Аношка (Moi przyjaciele – W. Onoszko), [w:] Юрась Гарбінскі, Беларускія рэлігійныя дзеячы XX стагоддзя. (Białoruskie postacie religijne XX wieku). Mińsk, 1999. Tenże J. Hermanowicz (piszący pod pseudonimem Winczuk Odważny) wspominał księdza W. Onoszko: “Rzadko spotykam tak szczerze pobożnych i ofiarnych kapłanów. Onoszko nie żył dla siebie: żył całkowicie dla Boga i dla ludzi”. Józef Hermanowicz, Unia na Polesiu (Унія на Палесьсі). Utwór poetycki, opublikowany w 2004 r. w nakładzie 250 egz. przez Radę Miejską Brześcia.
  102. Wspomnienia (wywodzącej się z rodziny Onoszków) Ludmiły Wołoczko “Po wschodniej stronie granicy”, opublikowane w Internecie dnia 12.5.2020 r. na stronie Pruszkowskiego Stowarzyszenia Patriotycznego. Dostęp: styczeń 2022.
  103. Fotografia pochodzi ze zbiorów Roberta Horbaczewskiego.
  104. Catalogus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Lublinensis pro Anno Domini 1925 (1925), Katalog Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Lubelskiej na Rok 1931, Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Lubelskiej 1938.
  105. ADK. OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, OP-193/41 (k. 369), OP-382/42 (k. 688); OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., OP-842/44.
  106. Spisy Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Lubelskiej w latach 1948 i 1966.
  107. Ks. Dionizy Pietrusiński, Śp. ks. Franciszek Osuch (1896-1980). Wiadomości Diecezjalne Lubelskie R. 54, 1980 nr 4, s. 91-92.
  108. Maria Dębowska (wprowadzenie i opracowanie), Konferencje duchowieństwa dekanatów kowelskiego i lubomelskiego Diecezji Łuckiej 1927-1939, Lublin 2015, s. 124.
  109. Maria Dębowska (opracowanie), Diecezja Łucka w latach 1939-1945. Sprawozdanie ks. Jana Szycha. Kraków 2018, s. 49.
  110. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940 r., dokumenty: OP-4213/39, OP-4899/39, OP-582/40, OP-1515/40; OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dokument OP-783/43; OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., dokument OP-1158/44.
  111. Księdza F. Piwowarskiego wspominała lokalna gazeta “Głos Kolneński” nr 7-8 (85/86) 1999, s. 12.
  112. Księdza F. Piwowarskiego z tamtych czasów wspominała Czesława Zwierko-Piotrowska podczas zorganizowanego przez Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu sympozjum “Ksiądz prałat Aleksander Zienkiewicz – kapłan i wychowawca” 18 listopada 2000 r. w Katedrze św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu. Relacja z sympozjum, s. 48.
  113. Wielu kapelanów pomimo zakazu Biskupa Polowego, niejednokrotnie przymuszeni zaistniałą sytuacją i okolicznościami sami prowadzili żołnierzy do walki. Ksiądz Franciszek Piwowarski osobiście dowodził pododdziałem żołnierzy 17.09.1939 r. podczas walk o Kobryń, a następnie jednym z oddziałów wchodzących w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” dowodzonej przez gen. Franciszka Kleeberga walczącego w bitwie pod Kockiem. Praca magisterska ks. Piotra Jaworskiego zatytułowana „Organizacja duszpasterstwa wojskowego wyznania rzymskokatolickiego w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918–1939. Studium historyczno – prawne”, której fragment zamieszczono 1.9.2005 r. na stronie internetowej Ordynariat Polowy w Polsce. Dostęp: marzec 2022.
  114. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, k. 187, 258-261, 264; ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta dziekańskie t. III 1939-1960, sygn. OD-4/6, k. 124.
  115. W tej parafii ks. Franciszek Piwowarski przeprowadził generalny remont kaplicy, a także zakupił plac pod budowę kościoła i plebanii, którą wybudował na przełomie lat 60. i 70.  Piotr Lorenc, Symbol nadziei. Niedziela sosnowiecka 8/2018, str. V.
  116. Bogusław Szwedo, Zawsze w pierwszej linii. Kapłani odznaczeni Orderem Virtuti Militari 1914-1921 / 1939-1945. Warszawa 2002, s. 104-106. Z tej książki pochodzi fotografia ks. Franciszka Piwowarskiego.
  117. O. Serafin Kaszuba OFMCap, Strzępy. Wspomnienia i zapiski. Kraków 1994, s. 53; W Miesięczniku Diecezjalnym Łuckim (nr 6-7/1931, s. 154-170) opisana jest wizyta pasterska biskupa Adolfa Szelążka w czerwcu 1931 r. w kilku parafiach diecezji łuckiej, wśród nich w parafii Ludwipol. Oto fragment sporządzonej przez ks. Felicjana Sobolewskiego relacji, zawierającej charakterystykę osoby proboszcza L. Samosenki: “Ludwipol … Wyspiańskiego by trzeba, żeby słowem namalował obraz barwnych procesyj, kraśnego w tysiące licznego tłumu, lasu wzorzystych świętych chorągwi i wstążek różnomiennych i kwiecistego dywanu głów … ludzkie morze … Wielka parafja ludowa w dekanacie Koreckim … Spotyka i wita Pasterza niezmordowany jej przewodnik duchowy, ks. Leonard Samsenko, surowy i bezwzględny, twardy i nieustępliwy, ponadżyciowy i trudno rozumiany, asceta i zapalczywiec ideałów abstynencji. Joergensena talent miałby tu zapewne coś do zanotowania, a Kossak-Szczucka przedłużyłaby jeden z utworów swoich o nowy rozdział. Spala się w każdym słowie swojem, rwie się i woła głosem wielkim, tak, że kościół, ziemia i wszystko drży … Takim głosem możnaby sprowadzić pomstę Bożą … Ale tu, w obliczu tej wielkiej wiary, naturalnem się staje ustąpienie wszystkiego, co stanowi życiowy konwenans, ton, regułę, zwyczaj i wypada … Stajemy w krainie rozmodlenia, oderwanego zupełnie od życia … To też Najdostojniejszy Pasterz nie będzie miał tu ani chwili wytchnienia. Niema miejsca na spoczynek, rozmowę lub spełnienie konwenansu towarzysko-społecznego … Ołtarz, ambona, konfesjonał, tysiące ludzi przy nim, poświęcenie kościoła, konsekracja dzwonów, Sakrament Bierzmowania znowu dla tysięcy – wypełnią po brzegi cały czas pobytu Jego Ekscelencji tutaj, od przyjazdu, od najwcześniejszego świtu do wieczora, do północy. Zostawią Mu wielkie zmęczenie fizyczne i wielką radość duchową z oglądania tak pokaźnego zakątka Królestwa Bożego w tej tu ziemi szarej. Spalającym się jak oliwa przy ołtarzu służby Bożej trzeba oddać sprawiedliwość”.
  118. Wiarus. Rok VIII nr 12. Warszawa, 20 marca 1937 r.
  119. Kazimierz Józef Skrzesiński, Wołyńska Brygada Kawalerii – Żelazna Brygada. Grajewo 2012.
  120. Fotografia (własność Józefy Marciniak) pochodzi ze strony internetowej “Wołyń naszych przodków”. Dostęp: listopad 2021.
  121. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok. 4450/39 (k.88), dok. 4451/39 (k. 89); Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 327/42 (k. 630).
  122. Strona internetowa “Wielkopolscy Księża od XVIII do XX wieku”. Dostęp: listopad 2021.
  123. Po wycofaniu się Rosjan z Wilna i okolic w październiku 1939 r., Litwini utrudniali pracę duszpasterską, aresztowali niektórych księży, część gmachu seminaryjnego przejęli na urzędy. Ks. Franciszek Stopniak, Archidiecezja Wileńska w czasie II wojny światowej. Studia Teologiczne Białystok Drohiczyn Łomża, 5-6 (1987-1988), s. 323-361.
  124. OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok. 39/41 (59-63, 65-70); ADK, OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dok. 737/43 (k. 306); ADK, OP-17/6 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych Rok 1945-1948, dok. 173/47 (k. 433).
  125. Ks. Adam Szot (redakcja), Słownik biograficzny duchownych i osób konsekrowanych spoczywających na cmentarzu farnym w Białymstoku. Białytstok 2012, s. 102-103.
  126. Wiadomości Archidiecezjalne Wileńskie, Rok XI, Wilno, dnia 25 maja 1937 r. Nr. 10, s. 154.
  127. Ks. Kazimierz Cyganek, Kronika parafialna kościoła knyszyńskiego. Knyszyn 2012, s. 42, 161 i 305.
  128. Mieczysław Lewkowicz. Ksiądz Tadeusz Szadbey. „Nowy Goniec Knyszyński” nr 11 (116), listopad 2016, s. 25-27. Z tego artykułu pochodzi fotografia ks. T. Szadbeya.
  129. Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945, Warszawa 2000, s. 439.
  130. ADK, fiszka w “Kartotece kapłanów obcych”.
  131. Ks. Andrzej Kopiczko, Duchowieństwo katolickie Diecezji Warmińskiej w latach 1945-1992, część 2: Słownik. Olsztyn 2007, s. 276; Ks. Andrzej Kopiczko, Księża z archidiecezji lwowskiej pracujący po II wojnie światowej w Kościele warmińskim, [w:] Rafał Łatka, ks. Józef Wołczański i ks. Dominik Zamiatała (redakcja), Wokół Kościoła i władzy. Studia dedykowane ks. prof. dr. hab. Zygmuntowi Zielińskiemu w 90 rocznicę urodzin. Warszawa 2021, s. 552.
  132. Po deportacji polskich oficerów z terenów kresowych, w większości w lutym 1940 r., ich rodziny deportowane były w kwietniu 1940 r. Głównym miejscem ich zesłania był Kazachstan. Obszernie o losach osadników wojskowych i ich rodzin w 1940 r. vide Michał Bronowicki, Deportacja osadników wojskowych w głąb ZSRR. Kresowe Stanice (Kwartalnik Stowarzyszenia Rodzin Osadników Wojskowych i Cywilnych Kresów Wschodnich), nr 1/2009(44) Rok XIII Warszawa, marzec 2009, s. 7-20.
  133. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: 1271/40 (k. 256), 1999/40 (k. 262); OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., dok: 1030/44 (k. 650-653).
  134. Strona internetowa “Wielkopolscy Księża od XVIII do XX wieku”. Dostęp: listopad 2021.
  135. Obecność zakonników w klasztorach oo. reformatów w Pińczowie i Stopnicy, tych którzy przebywali tam przed i tych, którzy przybyli po wrześniu 1939 r., przedstawiona jest bliżej w podrozdziale “Zakony”.
  136. ADK, OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: OP-328/42, OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dok: OP-536/43 (k. 37), OP-17/6 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1945-1948, dok. OP-51/47 (k. 395).
  137. Józef Niesłony, Słownik biograficzny Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej Prowincji Polskiej 1923-2016, Poznań 2016. Fotografia o. J. Cieślaka pochodzi z tego słownika.
  138. OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: OP-486 i 487/42 (k. 796-797).
  139. Józef Niesłony, Słownik biograficzny Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej Prowincji Polskiej 1923-2016, Poznań 2016.
  140. Cała dotychczasowa moja wiedza o ojcu Wiktorze Grudniu wynika raptem z jednego listu odnalezionego w archiwum i z adnotacji w schematyzmach diecezji kieleckiej z lat 1943 i 1944, potwierdzających fakt jego posługiwania w Wiślicy. ADK, OP-505/42.
  141. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: 4985/39, 3201/40; OP-17/4  Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 66/41, 326/42, 340/42.
  142. Józef Niesłony, Słownik biograficzny Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej Prowincji Polskiej 1923-2016, Poznań 2016. Fotografia ks. P. Koppe pochodzi z tego słownika.
  143. Obszernie o pracy duszpasterskiej ojców Kulawy w Kanadzie w: Eugeniusz Sakowicz, Biuletyn polonijny (48). Kwartalnik Collectanea Theologica 2 (70) / 2000, s. 127-158.
  144. Ks. Henryk Peszko, Sprawy i ludzie na tle jednego mojego życia. Wspomnienia kieleckiego duchownego z lat 1910-1946 (wstęp i opracowanie Ryszard Gryz, Karolina Święcich). Kielce 2016, s. 33.
  145. Józef Niesłony, Słownik biograficzny Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej Prowincji Polskiej 1923-2016, Poznań 2016. Fotografia o. W. Kulawego pochodzi z tego słownika.
  146. Skład duchowieństwa Diecezji Kieleckiej (stan na 15 czerwca 1943 r.); Katalog Duchowieństwa Diecezji Kieleckiej na Rok Pański 1944.
  147. Józef Niesłony, Słownik biograficzny Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej Prowincji Polskiej 1923-2016, Poznań 2016. Fotografia o. St. Rogali pochodzi z tego słownika.
  148. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: 1034/40; OP-17/4 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych R. 1941-1942, dok.: 19/41, 86/41, 160/41, 327/42, 459/42, 478/42; OP-17/5a Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1943 r., dok: 781/43, 784/43, 821/43; OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., dok: 1150/44.
  149. Wojciech Borzobohaty, “Jodła. Okręg Radomsko-Kielecki ZWZ-AK. Wydanie II poprawione i rozszerzone. Warszawa 1988, s. 457-458.
  150. Wspomnienia (”Oświadczenie świadków”) Edwarda Połetek i Kazimierza Papier złożone w Kołaczkowicach dnia 10.11.1971 r. Zarządowi Koła Miejsko-Gminnego ZBoWiD w Busku-Zdroju. APKi 490/175, k. 30.
  151. Wywiad z ks. dr. Tomaszem Gocelem, historykiem – dyrektorem Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, opublikowany na stronie internetowej Diecezji Kieleckiej w 2019 r. Dostęp: październik 2021.
  152. Józef Niesłony, Słownik biograficzny Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej Prowincji Polskiej 1923-2016, Poznań 2016. Fotografia o. P. Sobika pochodzi z tego słownika.
  153. O pobycie o. L. Straszaka w parafii Piasek Wielki informował niemieckiego starostę na jego żądanie wójt gminy Radzanów pismem z dnia 18.2.1941 r. AIPN GK 639/12, k. 45 (53); jego pobyt w Piasku Wielkim odnotowany jest (z odręcznym przekreśleniem, nie wiadomo, kiedy) w schematyzmie Kurii Diecezjalnej w Kielcach: “Skład duchowieństwa Diecezji Kieleckiej. stan na 15 czerwca 1943 r.”. Nie był to zapewne znaczący rozdział w jego życiu, bo nawet nie wspomina on o nim w swojej własnoręcznie sporządzonej ankiecie biograficznej.
  154. Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów. Ankieta personalna, wypełniona własnoręcznie przez ojca Leona Straszaka w lutym 1982 r., bez sygnatury.
  155. Fotografia pochodzi ze strony internetowej Prowincji Towarzystwa Chrystusowego pw. Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej w Ameryce Południowej. Dostęp: listopad 2021.
  156. ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: 1947/40 (k. 327, 331), 2885 (k. 447); OP-17/5b Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1944 r., dok: 1035/44 (k. 658).
  157. Strona internetowa Towarzystwa Chrystusowego. Dostęp: listopad 2021.
  158. Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów. Wypełniona własnoręcznie przez ojca Wincentego “Ankieta z 1961”, k.8, sygn. AP V-5/1; ADK, OP-17/3 Akta kurialne ogólne / Akta kapłanów obcych 1938-1940, dok.: OP-4944/39 (k. 156) i OP-988/40 (k. 229).
  159. Strona internetowa Pijarzy.pl, zakładka “Zmarli zakonnicy”. Dostęp: listopad 2021.