Banki, samorządowe kasy oszczędności i spółdzielnie kredytowe

Banki w Polsce przed wojną

W dwudziestoleciu międzywojennym w polskim sektorze bankowym funkcjonowały cztery grupy podmiotów: bank centralny, banki komercyjne, banki samopomocowe i spółdzielcze banki komunalne oraz prywatne „domy bankowe”.
Na podstawie obowiązującego od 1924 r. prawa bankowego, banki funkcjonowały w systemie koncesyjnym, obligującym je do posiadania określonego, minimalnego kapitału. Banki były kontrolowane przez związek rewizyjny, nadzorowany przez Ministerstwo Skarbu, a od 1926 r. bezpośrednio przez Komisariat Bankowy w tymże ministerstwie1.
W 1929 roku powołano w obszarze bankowości publicznej Polską Kasę Opieki do obsługi oszczędności i przekazów pieniężnych polskich emigrantów. Kasa posiadała w latach trzydziestych placówki we Francji, Argentynie, Palestynie i w Stanach Zjednoczonych.
W wyniku zjawisk kryzysowych i skandali, głównie w latach 1931-1934, spadło względne znaczenie banków prywatnych na korzyść sukcesywnie rosnącego w siłę sektora publicznego. Zmniejszyła się też rola zagranicznego kapitału, który w znacznej części wycofywał się wówczas z polskiej bankowości.
W 1938 roku funkcjonowało w Polsce pięć banków państwowych, 26 krajowych banków prywatnych, 4 banki komunalne, 28 domów bankowych, 353 komunalnych kas oszczędności, 975 gminnych kas pożyczkowo-oszczędnościowych, ok. 5,6 tysiąca spółdzielni kredytowych oraz ok. 1,5 tys. polskich i żydowskich kas bezprocentowych2.

Na terenie powiatu stopnickiego/buskiego sektor bankowy obecny był w postaci kas komunalnych i spółdzielczości kredytowej i tylko one będą bliżej omawiane w niniejszym opracowaniu.

Banki w Generalnym Gubernatorstwie

Rabunek w bankach 
We wrześniu 1939 r., po wtargnięciu Wehrmachtu do Polski, na ziemiach później wcielonych do Rzeszy, jak i na terytorium przyszłego Generalnego Gubernatorstwa rabowano zawartość sejfów w bankach, gdzie zdeponowane były obce waluty i złoto.
Obok dzikiej grabieży w polskich instytucjach bankowych, ale i rabunku własności prywatnej przez żołnierzy Wehrmachtu, rabunku formalnie potępianego przez ich dowódców, miało miejsce systematyczne, skoordynowane plądrowanie banków przez tzw. Devisenschutzkommandos, określane słowem “zabezpieczanie”3. Do marca 1940 r., Wehrmacht, policja, służby celne i administracja cywilna zgromadziły 280 mln złotych4.

Polityka monetarna
Na terenie Generalnego Gubernatorstwa istniały na początku okupacji trzy środki płatnicze: przedwojenny złoty, marka niemiecka i asygnaty Kas Kredytowych Rzeszy, którymi posługiwali się żołnierze niemieccy.
Dla ludności podbitego kraju wprowadzono zakaz posiadania obcej waluty, złota i papierów wartościowych. W styczniu 1940 r. nakazano zdeponowanie w bankach polskich banknotów o najwyższych nominałach 100 zł i 500 zł, co było ciosem dla posiadaczy oszczędności, bo zostały w ten sposób zablokowane. Takim krokiem wycofano jednocześnie dużą ilość pieniędzy z obiegu. Wymiana zdeponowanych pieniędzy od stycznia 1940 r. na ostemplowane przedwojenne banknoty, a od kwietnia 1940 r. na nowe złote, zwane krakowskimi lub “młynarkami” (200 zł na osobę dorosłą, z wykluczeniem Żydów) była kolejnym zamachem na prywatne oszczędności.
Pokryciem dla emisji złotych krakowskich był fikcyjny dług Rzeszy, powstający na skutek zakupów w GG, przede wszystkim na utrzymanie stacjonującej tu armii, zakupów większych niż dostawy do tego obszaru. Spowodowało to olbrzymi wzrost obiegu pieniądza, a przy kartkowej reglamentacji żywności i usztywnieniu cen i płac – wzrost cen czarnorynkowych. W konsekwencji rosła inflacja, prowadząca do pauperyzacji ludności5.

Cele niemieckie w sektorze bankowym
Głównym celem okupanta na zawładniętym terytorium w odniesieniu do sektora bankowego było wykorzystanie go w gospodarce wojennej Rzeszy, przede wszystkim w przemyśle zbrojeniowym, rolnictwie i przy budowie infrastruktury6.
Tak, jak pod koniec I wojny światowej Niemcy w okupowanej przez siebie części Królestwa Polskiego utworzyli Polską Krajową Kasę Pożyczkową – PKKP, tak w roku 1940 powołali w Generalnym Gubernatorstwie Bank Emisyjny w Polsce – BEwP7.
Głównym powodem powołania przez Niemców PKKP, a 20 lat później później BEwP było prowadzenie w okupowanym kraju innej polityki walutowej niż w Rzeszy. Tu, poprzez niczym nie skrępowaną emisję pieniądza pokrywano koszty utrzymania armii niemieckiej i administracji okupacyjnej, czyniąc zakupy na miejscowym rynku, co było ewidentnym łupieniem ziem polskich przez Niemców. Tam, w Rzeszy, ograniczano tempo wzrostu cen i obiegu pieniężnego8. 

Banki polskie w GG
Sekwestrowi uległy banki należące do państwa polskiego i banki żydowskie.
Pod czujnym okiem Urzędu Nadzoru Bankowego9 mogły kontynuować swoją działalność w ograniczonym zakresie Bank Gospodarstwa Krajowego, Państwowy Bank Rolny, Bank Akceptacyjny. Nie zlikwidowano przedwojennej instytucji centralnej – Bank Polski. Odstąpiono od zamierzonej pierwotnie likwidacji Banku Handlowego w Warszawie, ale wymuszono dymisję żydowskich członków kierownictwa tego banku. Nie zostały dopuszczone do działalności Pocztowa Kasa Oszczędności oraz Polska Kasa Opieki. Ich aktywa oraz depozyty klientów zostały skonfiskowane.

Banki niemieckie w GG
Jesienią 1939 r. ustanowiły swoje filie w Krakowie: Commerzbank10, Deutsche Bank (w kwietniu 1940 r. bank odstąpił swoją filię dla austriackiego Creditanstalt-Bankverein, który to otworzył później swój oddział także we Lwowie) oraz Dresdner Bank, reprezentowany przez spółkę-córkę Kommerzialbank AG. W 1942 r. dołączył do tej trójki Bank der Deutschen Arbeit. Nadto, w 1941 r. niemiecki bank Deutsche Verkehrskreditbank, obsługujący koleje niemieckie Deutsche Reichsbahn, powołał do życia w GG Verkehrsbank Ost GmbH na potrzeby kolei Ostbahn. Banki niemieckie obsługiwały jednostki Wehrmachtu, policji i SS oraz “rząd” Generalnego Gubernatorstwa, firmy państwowe i zakłady nadzorowane przez powierników. Klientelę tych banków stanowili także urzędnicy oddelegowani z Niemiec i folksdojcze11.

Reklamy osiadłych w Krakowie banków Commerzbank i Creditanstalt-Bankverein, zamieszczane w gazetach niemieckich na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

Przypisy

  1. Wojciech Morawski, Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku. Warszawa 1998, s. 14; Ustawa z dnia 31 lipca 1924 r. o naprawie Skarbu Państwa i poprawie gospodarstwa społecznego. Dz.U. 1924 nr 71 poz. 687.
  2. Zbigniew Krzyżkiewicz, Tradycje i ewolucja polskiej bankowości, [w:] Władysław L. Jaworski (redakcja), Współczesny bank, Warszawa 2000, s. 32. Cyt. za: Karol Dąbrowski, Banki spółdzielcze w strukturze izb przemysłowo-handlowych (1927–1950), [w:] Piotr Ruczkowski i Bogdan Rutkowski (redakcja), Prawne i ekonomiczne problemy funkcjonowania spółdzielczości finansowej na przełomie XX i XXI wieku. Kielce 2011, s. 27-48.
  3. Słowem “zabezpieczanie” określano zabór walorów pieniężnych, metali szlachetnych, papierów wartościowych i innych cennych przedmiotów – tych zdeponowanych w bankach, ale i tych, które ludność żydowska i polska musiały “zgłosić”. Devisenschutzkommandos, wyposażone w doświadczenia z podobnych akcji w 1938 r. w Austrii, Kraju Sudetów i w utworzonym wiosną 1939 r. Protektoracie Czech i Moraw, składały się wyłącznie z funkcjonariuszy celnych organów śledczych (Zollfahndungsstellen) administracji finansowej Rzeszy. Członkowie tych formacji byli uzbrojeni i wyposażeni w uprawnienia policyjne. Metody ich postępowania nie różniły się od środków stosowanych przez SS i policję. Mogli, także bez wsparcia ze strony policji lub Gestapo, przesłuchiwać, aresztować, penetrować mieszkania, skrytki bankowe, sejfy firmowe i ośrodki gmin żydowskich w poszukiwaniu gotówki i majętności. Ramona Bräu, Die Plünderung Polens : die Reichsfinanzverwaltung in den Jahren der Besatzung (1939-1945). Praca doktorska przedłożona na Uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim. Berlin, Boston 2022, s. 46-49; Por. Zbigniew Landau, Jerzy Tomaszewski, Bank Handlowy w Warszawie S.A. Historia i rozwój 1870 – 1970. Warszawa 1970, s. 207.
  4. Wehrmacht od początku swojej obecności w Polsce “wygarniał” środki pieniężne z napadniętych polskich instytucji bankowych na potrzeby własne i podążających za nim policji, żandarmerii, batalionów budowlanych i osadzonej świeżo na urzędach administracji cywilnej. Szef Zarządu Cywilnego (CdZ) przy 10 Armii, Rüdiger, w rozkazie dziennym z 9.10.1939 r. informował wspomniane instytucje: “Po tym, jak udało się pozyskać większe sumy złotych, mogą panowie starostowie, nadburmistrzowie i komisarze miejscy pobrać u mnie dalsze zaliczki, stosownie do występujących potrzeb”. AAN 111/9c/1 Rozkazy dzienne szefów zarządu cywilnego, k. 220-221.
  5. Jerzy Łazor, Pod okupacją. Bankowość w czasie drugiej wojny światowej. Mówią Wieki, nr 3 (650)/2014, s 64-67.
  6. Andrzej Gójski, Etapy i cele niemieckiej polityki bankowej w GG. Plany niemieckie wobec Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939–1945. Bank i Kredyt, nr 8/2004, s. 72.
  7. Rozporządzenie o Banku Emisyjnym w Polsce z dnia 15 grudnia 1939 r. (Verordnung über die Emissionsbank in Polen). Dz.Rozp. GG, 1939 nr 14 s. 238.
  8. Por. Ewa Myślak, Narodowy Bank Polski w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 2013, s. 22-23.
  9. Urząd Nadzoru Bankowego (Bankaufsichtsstelle) działał przy Wydziale Gospodarki “rządu” GG od grudnia 1939 r. Podlegał bezpośrednio sekretarzowi stanu. Urząd decydował o zakładaniu, likwidowaniu i o zakresie czynności poszczególnych przedsiębiorstw; nadto był upoważniony do przeprowadzania kontroli, dysponowania ich majątkiem, mianowania dla nich powierników oraz dokonywania zmian personalnych na stanowiskach kierowniczych. Czesław Łuczak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979, s. 59; Rozporządzenie w sprawie założenia Urzędu Nadzoru Bankowego z dnia 14 grudnia 1939 r. (Verordnung über die Errichtung einer Bankaufsichtstelle). Dz.Rozp. GG, 1939 nr 14 s. 236.
  10. Commerzbank upatrzyła sobie na siedzibę budynek przy Rynku, należący wcześniej do żydowskiej firmy “Bracia Safier, Kolektura Loterii Klasowej Nr 559 Polskiego Monopolu Loteryjnego”.
  11. Ingo Loose, Kredite für NS-Verbrechen : die deutschen Kreditinstitute in Polen und die Ausraubung der polnischen und jüdischen Bevölkerung 1939-1945. Studien zur Zeitgeschichte 75. München 2007, s. 284-321; Patrz też tegoż autora: Kreditinstitute und der Holocaust im Generalgouvernement 1939–1945. Przegląd Historyczny nr 99/1/2008, s. 63-88; Niemiecka Poczta Wschód wydała w 1941 r. specjalne książeczki oszczędnościowe dla stacjonujących, względnie pracujących w Generalnym Gubernatorstwie żołnierzy Wehrmachtu, członków Wspierających Oddziałów Bojowych SS (SS-Verfügungstruppe) i Oddziałów Trupiej Czaszki SS (SS-Totenkopfverbände), urzędników i pracowników oddelegowanych z Rzeszy lub zatrudnionych w instytucjach GG, funkcjonariuszy NSDAP i organizacji przy niej afiliowanych. Posiadacze książeczki mogli transferować swoje oszczędności złotowe do Rzeszy bez zabiegania o zgodę w rozumieniu przepisów dewizowych i po kursie 1 zł = 050 RM. Zarządzenie nr 25 kierownika Wydziału Dewiz i Handlu Zagranicznego w Wydziale Głównym Gospodarki rządu GG z 3.9.1941 r. o przekazywaniu wynagrodzeń i oszczędności do Rzeszy. APR 209/24, k. 190-191.