- Spółdzielczość do 1939 roku
- Spółdzielczość w okresie okupacji niemieckiej w latach 1939-1945
- Spółdzielczość krótko po zakończeniu wojny
- Aneks A – Wykaz spółdzielni spożywców – Część I (A-M)
- Aneks A – Wykaz spółdzielni spożywców – Część II (N-Ż)
- Aneks B – Wykaz spółdzielni mleczarskich
Spółdzielczość do 1939 roku
W okresie międzywojennym spółdzielczość wiejska rozwijała się pomyślnie mimo licznych trudności gospodarczych (lata wielkiego kryzysu). Stanowiła ona zauważalny element w dziedzinie rynku rolnego, zaopatrzenia, drobnego kredytu. Organizowane były też spółdzielnie pracy, mieszkaniowe, a także spółdzielnie zdrowia.
W 1937 roku ogółem było w kraju 12860 spółdzielni zrzeszających 3016 tys. członków, z czego spółdzielni kredytowych było 5517 (od 1934 r. przybyło ich ponad 2 tysiące), rolniczo-handlowych i spożywców – 3383, spożywców – 1804, mleczarskich – 1408, mieszkaniowych – 252.
Spółdzielnie były zrzeszone w związkach gospodarczych i rewizyjnych. Kolejno przyjmowane przez Sejm akty prawne1 stworzyły ramy dla systemu spółdzielczego, uznawane za jedne z najlepszych i najnowocześniejszych w świecie. W takim otoczeniu prawnym przyjazny, sprzyjający spółdzielczości był także klimat polityczny2.
Spośród wszystkich orientacji politycznych, chłopskie ugrupowania były największym orędownikiem spółdzielczości wiejskiej, upatrywanej jako jeden ze środków konsolidujących społeczność wiejską i stawiających zapory przed wyzyskiem spekulantów, licznych pośredników handlowych i niesumiennych kupców.
W pierwszym dziesięcioleciu II RP, stronnictwa chłopskie różniły się w doborze priorytetów w działalności spółdzielczej – odpowiednio do stopnia ich radykalizmu społecznego. PSL „Piast”, zrzeszające zamożniejszych gospodarzy, akcentowało potrzebę rozwijania kooperacji rolno-przetwórczej i handlowej dla najkorzystniejszego zagospodarowania nadwyżek płodów rolnych. PSL „Wyzwolenie”, odwołujące się do biedniejszej grupy chłopów, optowało za takim rozwojem spółdzielczości, by sprzyjała ona wzmocnieniu gospodarstw słabszych i zacofanych technicznie. Inne (lewicowe) partie chłopskie w rozwoju spółdzielczości upatrywały szansę na poprawę sytuacji drobnego rolnictwa i najbiedniejszej warstwy chłopskiej. Wpływy lewicowego ruchu ludowego stały się wyraźniejsze po zjednoczeniu PSL „Wyzwolenie”, „Piast” oraz Stronnictwa Chłopskiego w jedną organizację – Stronnictwo Ludowe – w 1931 roku. Właśnie po zjednoczeniu, gdy wewnątrz ruchu ludowego miejscem na kompromis pomiędzy lewicowym a bardziej zachowawczym odłamem była ideologia agrarystyczna, ważną rolę odegrała spółdzielczość. Według głosicieli agraryzmu, „indywidualny, samodzielny warsztat rolny oparty na prywatnej własności” i kooperacji miał sprzyjać aktywizacji zarobkowej nadmiaru wolnych rąk do pracy. Właśnie na kooperacji, tj. spółdzielczości opierać się miała gospodarka wiejska, która z kolei zająć miała czołową pozycję w gospodarce krajowej, a chłopom przypaść miało przewodnictwo w państwie3. Idee agrarystyczne, przyznające rolę kluczową spółdzielczości wiejskiej, najpełniej wyrażał i konkretnymi czynami wdrażał powstały w 1928 r. Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici”4. Ostatecznie agraryzm nie spełnił się w skomplikowanej sytuacji politycznej i społecznej Drugiej Rzeczypospolitej. Faktem natomiast jest, że rola spółdzielczości wiejskiej w gospodarce systematycznie rosła w tamtych czasach.
Duże zasługi w rozwój kooperatyzmu, już za czasów rozbiorów (na początku szczególnie w zaborze pruskim) i później, po odzyskaniu niepodległości, w całej Polsce, wniosło polskie duchowieństwo katolickie5. Tak było również na interesującym nas obszarze, gdzie księża byli inicjatorami i współzałożycielami wielu spółdzielni, także członkami ich zarządów i rad nadzorczych.
W Polsce międzywojennej istniały następujące związki rewizyjne spółdzielni polskich6:
- Związek Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych, obejmujący spółdzielnie rolniczo-handlowe, rolniczo-spożywcze, rolniczo-kredytowe, mleczarskie i jajczarskie;
- “Społem” Związek Spółdzielni Spożywców, obejmujący spółdzielnie spożywców.
W ramach organizacji gospodarczej wsi powstawały następujące rodzaje spółdzielni:
- kredytowe (oszczędnościowo-pożyczkowe),
- zbytu i zakupu (rolniczo-handlowe),
- przetwórcze (mleczarskie i jajczarskie, serowarskie, przechowalnie i przetwórnie owoców i warzyw, gorzelnie itp.),
- spożywców (rolnicze spożywcze),
- różne (pracy, rzemieślnicze, chałupnicze, itp).
Zważywszy na rolniczy charakter gospodarki przedwojennych powiatów pińczowskiego i stopnickiego, interesującą na potrzeby niniejszego opracowania jest spółdzielczość występująca na wsi w postaciach: rolniczo-handlowa, spożywców, mleczarska i kredytowo-oszczędnościowa.
Spółdzielczość rolniczo-handlowa
Spółdzielnie zajmowały się skupem płodów rolnych oraz zaopatrzeniem w maszyny, narzędzia i inne przedmioty codziennego użytku. Upowszechniały stosowanie nawozów, podtrzymywały ceny zbóż, przyczyniały się do podniesienia dochodowości gospodarstw rolnych7.
Działalność spółdzielni rolniczo-handlowych stwarzała szansę poprawy sytuacji rolników w ważnym sektorze gospodarki rolnej, jakim była uprawa zbóż, handel nimi i przetwórczość zbożowa. Wszystkie te trzy elementy w całości opanowane były w Polsce przed rokiem 1939 przez podmioty nierolnicze. Rolnik, wskutek braku własnej rozwiniętej organizacji, słabości finansowej, złego stanu dróg i upośledzenia politycznego oddalony był od konsumenta łańcuchem pośredników handlowych. Konfrontowany z niższymi ogniwami tego łańcucha i praktycznie bezbronny wobec jego poczynań, wyzbywał się swojego produktu na warunkach mało dla niego korzystnych. Pogłębiało to jego ubóstwo i brak zdolności do podnoszenia poziomu produkcji. Tracił także konsument na skutek śrubowania cen przez pośredników. Prywatni handlarze i spekulanci, zwani popularnie “małymi karłami handlowymi“, obejmowali swoim zasięgiem około 99 % przedsiębiorstw skupowych. Także w zaopatrywaniu rolnictwa w środki produkcji dominowało prywatne pośrednictwo. Spółdzielczość rolniczo-handlowa daleka była jeszcze od zajęcia mocniejszej pozycji w handlu wiejskim, zwłaszcza w województwach centralnych, wschodnich i południowych8.
Spółdzielczość spożywców
Z tego typu spółdzielczością kojarzony był przede wszystkim „Społem” Związek Spółdzielni Spożywców RP. Najpierw był Związek Spółdzielni Spożywców Rzeczypospolitej Polskiej, który powstał w 1925 r. z połączenia 3 związków ogólnokrajowych: Związek Polskich Stowarzyszeń Spożywców, Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych oraz Zespół Spółdzielni Pracowników Państwowych. Po zjednoczeniu Związek posiadał 847 spółdzielni, 493 tys. członków i 1652 sklepy. Niebawem do Związku przystąpiła Centrala Spożywczych Stowarzyszeń Spółdzielczych Robotników Chrześcijańskich. Założono Związkową Kasę Oszczędności, która przekształciła się w instytucję bankową pn. Bank Spółdzielczy “Społem”. W 1935 r. do nazwy Związek dodano “Społem”.
W dniu 23 czerwca 1938 r. na spotkaniu przedstawicieli centralnych instytucji spółdzielczych omawiano rolę spółdzielczości w razie wybuchu wojny. Opracowano “Spółdzielczy Plan Mobilizacyjny“, którego tezy przekazano Ministerstwu Rolnictwa i Reform oraz Ministerstwu Spraw Wojskowych. Na Zjeździe Delegatów “Społem” ZSS RP w dniu 4 czerwca 1939 r. przyjęto rezolucję, że w przypadku wojny spółdzielnie spożywców oddadzą do dyspozycji Państwa na cele aprowizacji ludności i na potrzeby wojska “cały swój aparat gospodarczy i wszystkie zasoby ludzkie i materialne“9.
„Społem” Związek Spółdzielni Spożywców RP był instytucją dwuramienną, o charakterze centralistycznym. Jedno ramię stanowiła działalność gospodarcza, zaś drugie działalność lustracyjna. Wydział Lustracyjny i Społeczno-Wychowawczy, zapewniał opiekę organizacyjną i instrukcyjno-rewizyjną ponad dwóm tysiącom spółdzielni w 34 okręgach lustracyjnych. Ważną rolę odgrywali w tym zakresie lustratorzy, przeprowadzający co roku lustracje prawie wszystkich spółdzielni. Organizowali także szkolenia o obowiązujących przepisach prawnych i skarbowych10.
„Społem” miał 32 oddziały – jednym z nich był oddział w Kielcach, oraz 26 składnic, wśród nich składnice w Chmielniku i Stopnicy.
Działalność gospodarcza związku “Społem” oznaczała produkcję i sprzedaż głównie własnych wyrobów. W skali całego kraju produkcja osiągnęła pod koniec lat 30-tych wartość prawie 10 mln zł, z czego ponad połowę wypracowały Zakłady Wytwórcze w Kielcach11.
Zewnętrznym wizerunkiem spółdzielczości spożywców na wsi były sklepy, działające na prawach specjalnie dla nich założonych spółdzielni12. Ich członkowie i udziałowcy wywodzili się z lokalnych społeczności wiejskich.
Choć spółdzielnie spożywców były najmocniejszymi wśród organizacji spółdzielczych, to jednak do 1939 r. ich udział w ogólnym krajowym obrocie detalicznym nie przekraczał 5%13.
Spółdzielczość spożywców stawała do walki z pośrednictwem, co oznaczało w warunkach małego miasteczka lub wsi wejście w konkurencję z handlem żydowskim. Prowadziło to często do skojarzenia pośrednictwa jako takiego ze społecznością żydowską. Działacze „Społem” wysokiego szczebla podkreślali, że celem spółdzielczości spożywców nie jest „walka z Żydami”, lecz zniesienie pośrednictwa jako takiego, niezależnie od barw etnicznych14.
Przed 1 września 1939 r. w powiecie stopnickim funkcjonowały spółdzielnie spożywców jako placówki handlowe III i IV kategorii15. Według przedwojennych przepisów polskich, przejętych przez Niemców w większości do stosowania w handlu i spółdzielczości w Generalnym Gubernatorstwie, obowiązywał jeszcze inny podział zakładów, przedsiębiorstw i zajęć, którym objęte były także wszelkie placówki handlowe i spółdzielnie, a wynikający z cen kart rejestracyjnych dla nich16.

Spółdzielczość mleczarska
Rozwojowi branży mleczarskiej w Polsce w okresie międzywojennym towarzyszył proces wypierania przez mleczarnie spółdzielcze mleczarni prywatnych aż do prawie całkowitego zaniku tych ostatnich18. Według danych Małego Rocznika Statystycznego GUS z 1938 r. liczba spółdzielni mleczarskich i jej członków przedstawiała się następująco:
Rok | Liczba spółdzielni | Liczba członków (w tys.) | Członków na 1 spółdzielnię |
1924 | 156 | 23,0 | 147 |
1925 | 282 | 44,9 | 159 |
1926 | 430 | 76,3 | 177 |
1927 | 648 | 118,9 | 183 |
1936 | 1323 | 543,0 | 410 |
1938 | 1241 | – | – |
Na interesującym nas obszarze (powiat stopnicki, miasto Pińczów i gminy wiejskie powiatu pińczowskiego Chotel, Chroberz, Góry, Kliszów, Pińczów, Zagość i Złota) działało 15 spółdzielni mleczarskich w: Badrzychowicach – gm. Grotniki, Bogucicach – gm. Zagość, Brzostkowie – gm. Pawłów, Dobrowodzie – gm. Radzanów z filiami w Piasku Wielkim i Hołudzy, Drugni – gm. Drugnia, Gnojnie – gm. Gnojno, Kijach – gm. Kliszów, Koniecmostach – gm. Chotel, Lisowie – gm. Maleszowa, Młodzawach Małych – gm. Chroberz, Pawłowicach – gm. Góry, Sędziejowicach – gm. Chmielnik, Strożyskach – gm. Grotniki, Szańcu – gm. Szaniec, Szczytnikach – gm. Szczytniki, Wójczy – gm. Wójcza.
Mleczarni prywatnych było 9 (tylko powiat stopnicki) w: Strożyskach – gm. Grotniki, Łubnicach – gm. Łubnice19, Kotuszowie i Chańczy – gm. Kurozwęki, Oględowie – gm. Oględów, Zielonkach – gm. Pawłów, Brzezinach i Szydłowie – gm. Szydłów, Wójczy – gm. Wójcza20.
Godnym odnotowania zjawiskiem w mleczarstwie spółdzielczym na interesującym nas obszarze, zapewne także w na terenie całego kraju, był jednakowy, pozytywny stosunek do niej ze strony zarówno chłopstwa małorolnego, inteligencji wiejskiej (kler i nauczyciele), jak i właścicieli średnich i dużych majątków ziemskich21. Wszystkie te grupy społeczne dostrzegały dobrodziejstwa spółdzielczego mleczarstwa – w aspekcie gospodarczym, ale też społecznym, kulturotwórczym, cywilizacyjnym22.
Ważną rolę w powoływaniu i prowadzeniu niektórych spółdzielni mleczarskich odegrali duchowni i nauczyciele (tabela).
spółdzielnia mleczarska | duchowni i nauczyciele zaangażowani w tworzeniu i w działalności |
Spółdzielnia Mleczarska Strożyska-Badrzychowice z o.o. w Badrzychowicach. | ks. proboszcz Jan Francuz Marcin Olszowy, nauczyciel w Strożyskach |
Spółdzielnia Mleczarska “Ojcowianka” w Bogucicach |
ks. proboszcz Tomasz Głowacki |
Spółdzielnia Mleczarska w Brzostkowie z o.o. |
Antoni Trędowicz – nauczyciel w szkole powszechnej w Pawłowie |
Spółdzielnia Mleczarska w Chrobrzu |
ks. proboszcz Edward Bieganik |
Spółdzielnia Mleczarska w Drugni |
ks. proboszcz Tomasz Wasik |
Spółdzielnia Mleczarska “Przyszłość” w Gnojnie |
ks. Stanisław Rembowski |
Okręgowa Mleczarska Spółdzielnia z odpow. udziałami w Kijach |
ks. proboszcz Roman Zelek |
Spółdzielnia Mleczarska w Lisowie z o.o. |
ks. proboszcz Jan Banach |
Spółdzielnia Mleczarska z o.o. w Szańcu |
ks. proboszcz Jan Syrkiewicz |
Spółdzielnia Mleczarska “Jedność” w Wójczy |
ks. Paweł Wołoszyn, proboszcz w Świniarach |
Spółdzielczość kredytowo-oszczędnościowa
Przedwojenną spółdzielczość kredytową omówiono w rozdziale “Finanse / Spółdzielczość kredytowa”.
Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa w Busku w latach 1923-1939
Spółdzielnia została zarejestrowana w Sądzie Okręgowym w Kielcach w czerwcu 1923 roku pod nr. 14423. Co do przedmiotu działalności Spółdzielni, zapisano w akcie rejestracyjnym w Sądzie: “Spółdzielnia prowadzi wszelkiego rodzaju zakłady handlowe i wytwórcze, przede wszystkiem zaś handel przedmiotami i artykułami potrzebnemi w gospodarstwie rolnem i domowem oraz płodami rolnemi”.
Członkami Zarządu zostali: Ludwik Barcikowski, Stanisław Ogorzelski i Ignacy Struzikiewicz, Członkami pierwszej Rady Nadzorczej byli: Władysław Dąbrowski, Jan Król, Mieczysław Dytkowski, Antoni Zwolski, Michał Żelichowski, Feliks Juszkiewicz, Jan Anyż, Franciszek Borzęcki, Juliusz Jamroz24. Ponadto, zaangażowanymi w tworzeniu spółdzielni byli: Ludwik Barciszewski, Stanisław Ogorzelski, Józef Kędra, Mieczysław Pytlewski, Andrzej Jopp, Stefan Mazurkiewicz, Wojciech Piotrowski.
Spółdzielnia przystąpiła do Związku Rewizyjnego Polskich Spółdzielni Rolniczych w Warszawie i do Centralnej Kasy Spółek Rolniczych w Warszawie. Rachunek bieżący Spółdzielni otwarto w Banku Związków Ziemian25, oddział w Busku.
Jedenaście lat później, w lutym 1934 r., Państwowa Rada Spółdzielcza stwierdziła całkowitą bezczynność gospodarczą Spółdzielni i wniosła do Sądu Okręgowego w Kielcach o jej rozwiązanie i ustanowienie likwidatora dla przeprowadzenia likwidacji. Ostatecznie spółdzielnia została wykreślona z rejestru dopiero podczas okupacji niemieckiej, pod koniec sierpnia 1941 roku26.
Przypisy
- Ustawa z dnia 29 października 1920 r. o spółdzielniach, Dz.U. Nr 111, poz. 733; Ustawa z dnia 13 marca 1934 r. w sprawie zmiany ustawy o spółdzielniach, Dz.U. 1934 nr 38 poz. 342.
- Marian G. Brodziński, Oblicza spółdzielczości wiejskiej. Geneza, rozwój, przyszłość. Warszawa 2014, s. 55-60.
- Wśród głosicieli programu agrarystycznego był Józef Dąbrowski (1907-1937), syn chłopskiej rodziny w Wilkowej w powiecie stopnickim, absolwent gimnazjum w Stopnicy i Uniwersytetu Jagiellońskiego, aktywny działacz Związku Polskiej Akademickiej Młodzieży Ludowej (PAML) oraz współzałożyciel krakowskiego oddziału Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej “Wici”. Był członkiem Rady Naczelnej SL i sekretarzem Zarządu Wojewódzkiego SL w Kielcach. Marta Feldo-Stanieczek, Ryszard Szklany, Gimnazjum w Stopnicy 1918-1933. Stopnica 2023, s. 109-112.
- Zofia Chyra-Rolicz, Spółdzielczość jako element tożsamości ruchu ludowego. Myśl Ludowa nr 6/2014, s. 249-258.
- Piotr Zakrzewski, Udział osób duchownych w tworzeniu spółdzielni w Wielkopolsce w XIX i w początkach XX wieku. Studia z Prawa Wyznaniowego, Tom V – 2002, s. 155-170.
- Spółdzielczość w Polsce, publikacja Ministerstwa Przemysłu Handlu i Żeglugi. Londyn 1944, s. 9 i 11.
- Brodziński, Oblicza …, s. 57.
- Zdzisław Pawluczuk, Z historii handlu zbożowego na ziemiach polskich (1906-1939). Studia Historyczne, 1972, Zeszyt 2 (periodyk Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy), s. 46-89.
- Informacja ze strony internetowej Krajowego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Spożywców “Społem” / zakładka “Kalendarium”. Dostęp: styczeń 2024.
- Wstęp do zespołu akt 2209 (Związek Rewizyjny Spółdzielni RP – Oddział w Busku) w Archiwum Państwowym w Kielcach.
- Spółdzielczość w Polsce, publikacja Ministerstwa Przemysłu Handlu i Żeglugi. Londyn 1944, s.28.
- Takich spółdzielni spożywców było 1176 w całym kraju w roku 1936 na łączną liczbę przynależnych do “Społem” 1254 spółdzielni. Pozostałymi spółdzielniami społemowskimi były: spółdzielnie wspólnego zaspokajania innych potrzeb oraz wzajemnej pomocy (56), spółdzielnie wytwórcze robotników i chałupników (15) i spółdzielnie pracy (6). Zygmunt Chmielewski, Podręcznik spółdzielczości. Warszawa 1937.
- Marian G. Brodziński, Oblicza …, s. 54.
- Aleksandra Bilewicz, Wiejska spółdzielczość spożywców 1900−1939. Zapomniana karta z dziejów samoorganizacji wsi polskiej. Wieś i Rolnictwo 4 (185)/2019, s. 52; Na Kielecczyźnie w okresie międzywojennym, gdy Żydzi mieli wysoki udział w wielu branżach gospodarki i często oferowali niższe ceny za swoje usługi i towary, dochodziło do napięć w relacjach polsko-żydowskich. Jerzy Gapys, Relacje polsko-żydowskie w województwie kieleckim w latach 1918-1939. Wybrane zagadnienia. Kieleckie Studia Teologiczne 15 (2016), s. 159-184.
- Zgodnie z ustawą z dnia 14 maja 1923 r. w przedmiocie państwowego podatku przemysłowego (Dz.U. 1923 nr 58 poz. 412), przedsiębiorstwa kupieckie zobowiązane były do wykupienia świadectwa przemysłowego dla handlu jednej z pięciu kategorii. O kategorii świadectwa decydowała forma handlu, rodzaj towaru i osiągane obroty. Do pierwszej kategorii zaliczano przedsiębiorstwa handlu hurtowego zbywające towary kupcom detalistom i przemysłowcom, do drugiej – sklepy detaliczne, mniejsze hurtownie, przedsiębiorstwa zajmujące się sprzedażą artykułów luksusowych oraz prowadzące tzw. wydzielone branże, np. sprzedaż broni, aparatów fotograficznych, do trzeciej – drobną sprzedaż w sklepach dysponujących jednym pomieszczeniem i zatrudniających najwyżej jednego subiekta, do czwartej – przedsiębiorstwa dokonujące sprzedaży towarów „w pomieszczeniach nie posiadających ani wyglądu, ani charakteru pokoju” i nie zatrudniające pracowników (kioski, stragany), do piątej – handel obwoźny i obnośny. Adam Nadolny, Struktura wielkościowa i przestrzenna przedsiębiorstw kupieckich w Wielkopolsce w latach 1918-1939. Studia Lubuskie : prace Instytutu Prawa i Administracji Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie nr 3/2007, s. 159-168.
- Sklepy wiejskie będące własnością spółdzielni spożywców zawarte zostały w dziale I tabeli “Ceny kart rejestracyjnych”, stanowiącej część III załącznika do art. 7 ustawy z dnia 25 kwietnia 1938 r. (Dz.U. nr 34, poz. 293). Karta rejestracyjna z 1940 r. sklepu spożywczo-galanteryjnego w Gacach, gm. Pacanów – do wglądu w Aneksie A – Wykaz spółdzielni spożywców – część I (A-M), opis Spółdzielni Spożywców “Zjednoczenie” w Gacach.
- Fotografia pochodzi z portalu internetowego “Świętokrzyski Sztetl”, zakładka “Sztetle w dawnej fotografii / Chmielnik”. Dostęp: luty 2025.
- Por. rozdział “Gospodarka/Rolnictwo/Mleczarnie.
- Właścicielem mleczarni w Łubnicach był Adam Dulęba (1895-1944), kronikarz i fotograf Legionów Polskich, żołnierz Armii Krajowej, ps. “Góral”. Był on też właścicielem folwarku w Łubnicach, który otrzymał od teścia, Tadeusza Zaporskiego. Ten zaś, wraz ze swoim bratem Henrykiem otrzymał te dobra w latach 20-tych od Krzysztofa Radziwiłła. Adam Dulęba angażował się w pracy społecznej i samorządowej. Był działaczem miejscowej Kasy Stefczyka, Ochotniczej Straży Pożarnej. Krótko przed wojną był członkiem Rady Kieleckiego Towarzystwa Kółek Rolniczych. Strona internetowa “Gmina Łubnice. Powiat Staszowski”, zakładka “Historia gminy”. Dostęp: kwiecień 2020; Wspomnienia Aleksandra Fałczyka, Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 14, rok 5, Warszawa 1996, s. 83.
- Henryk Smarzyński, s. 73-74.
- W gronie założycieli i członków władz spółdzielni byli: Stanisław Patek z Radzanowa w spółdzielni w Dobrowodzie, Jan Skarbek-Tłuchowski, właściciel majątku Kije, Antoni Tański z Łagiewnik k/Chmielnika, Michał Popiel z Wójczy i Maciej Radziwiłł ze Słupi w spółdzielni w Wójczy.
- W statutach dla spółdzielni mleczarskich (także spółdzielni spożywców), jednolitych, bo proponowanych, wręcz narzucanych przez związki rewizyjne, w określeniu przedmiotu działalności spółdzielni znajdowała się przykładowo wzmianka o “podejmowaniu działalności społeczno-kulturalnej”, albo “współdziałanie moralnie i materjalnie w pracy kulturalno-oświatowej ze zrzeszeniami drobnych rolników”. W czasie okupacji niemieckiej tego rodzaju zapisy o działalności pozagospodarczej spółdzielni nie pojawiły się w tekście statutu nakazanego w 1943 r. przez okupanta. Zgodnie z jego wolą opis celu działalności spółdzielni spożywców zaczynał się od słów “… skup od członków, przeróbka i zbyt płodów rolnych …”.
- Przed wojną, na terenie obejmującym powiat buski w granicach ustanowionych przez niemieckie władze okupacyjne, funkcjonowały także spółdzielnie rolniczo-handlowe w Pińczowie i Stopnicy.
- Juliusz Jamroz był członkiem zarządu powiatowego Stronnictwa Chłopskiego. W 1930 roku przeszedł do BBWR. Mieczysław B. Markowski, Życie polityczne w Busku i okolicy w okresie międzywojennym, [w:] Tradycje walk o wyzwolenie narodowe i społeczne na ziemi buskiej. Materiały sesji popularnonaukowej 11 IV 1987 r. Kieleckiego Towarzystwa Naukowego, Kielce 1988, s. 78.
- W 1920 roku bank zmienił nazwę na Bank Ziemian SA. Wojciech Morawski, Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku. Warszawa 1998, s. 146.
- APKi 146/9151 – Sąd Okręgowy w Kielcach / Akta firmy: Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa w Busku.