Prześladowanie nauczycieli polskich

Nauczyciele polscy upatrywani byli przez hitlerowców jako niebezpieczni wrogowie III Rzeszy, szowiniści, nośnicy idei konspiracji i buntu¹. Po krwawej akcji AB z 1940 roku, podczas której zginęło na Kielecczyźnie² około 1200 osób, dalszymi ofiarami niemieckiego terroru prewencyjnego w latach 1941-1942 były elity wiejskie i małomiasteczkowe, w tym przede wszystkim nauczycielstwo. 

W pierwszej połowie czerwca 1941 r. buski inspektorat szkolny zorganizował zebrania nauczycieli szkół powszechnych, na które przybyli także urzędnicy z radomskiego wydziału kultury i oświaty. Wszyscy nauczyciele zobowiązani zostali do sporządzenia pisemnych opracowań na trzy tematy: 1) jaka była ich sytuacja materialna przed wojną i jak zaradzić, by obecnie nie ulegała nadal pogorszeniu, 2) jaki wpływ na moją sytuację materialną miał przed wojną i obecnie rolnik, kupiec (handlarz) i Żyd, 3) jakie są w moim okręgu służbowym nastroje ludności, co mówi się o ewentualności wojny z jednym z państw na wschodzie i jak oceniane są obecne ruchy wojsk. Po “egzaminie” pisemnym odbyła się “pogawędka” na osobności. Wypytywano o przedwojenną przynależność do organizacji polskich, władz powiatowych i pełnionych tam funkcji. Zagrożono, że składanie fałszywych informacji skutkować będzie utratą pracy i przekazaniem w ręce policji³.

Takie zebrania organizacyjne i “dyscyplinujące” przeprowadzane były co pewien czas. Ksiądz Henryk Peszko, podówczas wikariusz w parafii buskiej i nauczyciel religii, tak wspomina zebranie z początku 1943 r.: “… w czwartek … został na rozkaz [władz] dystryktu zorganizowany w sali zdrojowej zjazd nauczycieli z powiatu, wójtów, sekretarzy gmin i sołtysów. Na tym zebraniu niemieccy referenci wyjaśnili zebranym, że władze GG chcą zaprowadzić nowy porządek, ale przeszkadzają im w tym ludzie zakonspirowani, którzy są wszędzie w ukryciu i przygotowują zbrojne powstanie. Zgłoszono apel, by zebrani dekonspirowali tych mącicieli buntu przeciwko pokojowi i nowemu porządkowi”⁴.

Częstą przyczyną aresztowania, były donosy folksdojczów, rozeznanych w lokalnych społecznościach, znających osobiście nauczycieli polskich. Nadto, nauczyciele narażeni byli na represje, gdy stwierdzono rozbieżności między wypełnionymi przez nich ankietami a zawartością ich teczek osobowych, jeśli takie się zachowały. Radomski Wydział Nauki i Oświaty utyskiwał, że nie zastał żadnych przedwojennych akt szkolnych i personalnych i że trzeba było rozesłać 6 tys. ankiet⁵. 

W inspektoracie buskim teczki nauczycieli, niestety, zachowały się, co pozwoliło  komisarycznemu inspektorowi szkolnemu, folksdojczowi Rduchowi odnaleźć informacje o przedwojennej działalności społecznej lub politycznej nauczycieli, czy też o ich stosunku do służby wojskowej. O swoich odkryciach zawiadamiał zwierzchnie władze oświatowe i Gestapo⁶. Pierwszym rezultatem krzątaniny Rducha było przeprowadzone z jego udziałem śledztwo wobec 70 nauczycieli w czerwcu 1941 roku. Przybyły z Radomia niejaki Schmelzer, referent w Wydziale Nauki i Oświaty, przesłuchiwał w dniach 11-13 czerwca nauczycieli w Busku, w Strożyskach i w Chmielniku. Wkrótce potem zwolniono 18 nauczycieli. Pozostałych skierowano do pracy w innych miejscowościach.

Pięciu nauczycieli, badanych w tym śledztwie zostało później zamordowanych przez Niemców. Byli to Józef Cecherz z Woli Osowej, Tomasz Gromadzki ze Stopnicy, Michał Janas z Pacanowa, Wincenty Nowak ze Strożysk⁷ i Roman Stradowski z Chmielnika⁸.

Oto ich krótkie biogramy:

Tomasz Gromadzki, urodz. w 1902 roku, z wykształcenia polonista, był do września 1939 roku kierownikiem publicznej szkoły powszechnej w Stopnicy⁹ (na tym stanowisku zastąpił Franciszka Dziedzica¹⁰) oraz działaczem Związku Nauczycielstwa Polskiego. Żonaty, miał dwoje dzieci –  Elżbietę i Leszka. We wrześniu 1939 roku podczas ucieczki przed Niemcami stracił córkę w Janowie Lubelskim; zginęła od bomby niemieckiej. Gdy okupacyjne władze oświatowe nakazały w lutym 1940 r. zwalnianie nauczycieli, jeśli ich współmałżonkowie również pracowali w tym zawodzie, Tomasz Gromadzki zrezygnował ze stanowiska w szkole, zostawiając tam żonę Marię¹¹. Objął posadę kierownika Spółdzielczej Składnicy Materiałów Piśmiennych “Znicz” w Stopnicy¹². Włączył się w nurt pracy konspiracyjnej ludowców¹³. Uczestniczył w tajnym nauczaniu¹⁴, był wiceprzewodniczącym Powiatowej Komisji Oświaty i Kultury w Busku Zdroju i pełnił tam funkcję referenta ds. szkolnictwa średniego. Nauczał historii wychowania w tajnym Liceum Pedagogicznym w Stopnicy i prowadził dokumentację tej szkoły¹⁵. Odpowiadał za zaopatrzenie punktów tajnego nauczania w podręczniki i artykuły piśmienne¹⁶. Zastrzelony 31 marca 1944 roku¹⁷ w Stopnicy na ulicy Buskiej¹⁸ podczas próby ucieczki przed policją niemiecką. Ten mord przypisuje się funkcjonariuszowi Gestapo z Buska, Bronisławowi Kühn¹⁹.

Zdał egzamin dyplomowy na nauczyciela szkół powszechnych. Pracował jako nauczyciel najpierw w rodzinnej wiosce, potem w Kazimierzy Wielkiej. Uczył języka polskiego. W 1934 roku został mianowany tymczasowym nauczycielem w Publicznej Szkole Powszechnej męskiej w Działoszycach.
Michał Janas był aktywny społecznie. Podczas pobytu w Kazimierzy Wielkiej uczestniczył w szkoleniach straży pożarnej, angażował się w działalność w Lidze Obrony Powietrznej i Przeciwlotniczej. Został wyróżniony za udział w ratowaniu ofiar powodzi w Działoszycach²⁰.

We wrześniu 1939 roku jako żołnierz Wojska Polskiego trafił do sowieckiej niewoli. Udało mu się zbiec. Po powrocie objął funkcję kierownika szkoły w Żabcu przydzieloną mu 22 sierpnia 1939 roku przez Kuratorium Krakowskiego Okręgu Szkolnego. W czerwcu 1941 roku otrzymał nominację na kierownika szkoły powszechnej w Pacanowie. Uczył między innymi języka polskiego. W 1943 roku rozpoczął tajne nauczanie. Prowadził z młodzieżą zajęcia z geografii i historii, wykorzystując do tego zajęcia przy hodowli jedwabników i zbiorze ziół²¹. Jako oficer rezerwy Wojska Polskiego został komendantem (w stopniu porucznika) placówki ZWZ AK w Pacanowie. W październiku 1943 roku został aresztowany przez buskie Gestapo. Niemcy w zemście za wyrok śmierci wykonany przez AK na konfidencie z Nowego Korczyna, rozstrzelali czterech zakładników, w tym Michała Janasa. Egzekucji dokonali 27 października 1943 r. w rejonie wsi Dobrowoda, tam, gdzie został zabity konfident. Po dwóch dniach partyzanci odkopali zwłoki Michała Janasa i przewieźli na cmentarz w Pacanowie²². Michał Janas żył 38 lat. Osierocił dwoje dzieci²³. Od września 2004 roku Gimnazjum nr 1 w Pacanowie nosi imię Michała Janasa²⁴.

Wincenty Nowak, urodz. 6 października 1907 r. we Wroczkowie, był kierownikiem szkoły powszechnej w Strożyskach, gm. Grotniki. Zgubne było dla niego ujawnienie Niemcom, że był oficerem rezerwy Wojska Polskiego. Aresztowany 4 czerwca 1942 r., dwa dni później trafił do obozu koncentracyjnego Auschwitz, otrzymał numer obozowy 37692. Został przeniesiony do KL Mauthausen i tam zginął 13 września 1942 r. Nieznany z nazwiska Untersturmführer z komendantury obozowej zawiadomił żonę Józefę, posługując się druczkiem do ręcznego wypełnienia, że Wincenty zmarł na zapalenie otrzewnej i że może ona za opłatą 70 fenigów otrzymać metrykę zgonu w urzędzie stanu cywilnego Mauthausen II²⁵.

Roman Stradowski był kierownikiem szkoły powszechnej w Chmielniku. Wg wspomnień Amelii B. Sołtysiak, zabiegał we wrześniu 1939 roku u inspektora szkolnego w Busku o zgodę na rozpoczęcie zajęć lekcyjnych. Za namową Tomasza Gromadzkiego, nauczyciela ze Stopnicy, zorganizował pospołu z nauczycielem Bolesławem Iwańskim tajne nauczanie w Chmielniku w zakresie gimnazjum i liceum. Nauka odbywała się w małych, kilkuosobowych kompletach²⁶.

W powołanym w Busku-Zdroju Zarządzie Powiatowym Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON) Roman Stradowski był odpowiedzialny za opiekę nad nauczycielami. Został rozstrzelany 27 listopada 1943 roku przez buskie Gestapo, a wraz z nim jego najstarszy syn Jerzy, l. 18²⁷. Na mogile ofiar wojny z lat 1941 i 1943 na cmentarzu katolickim przy ulicy Szydłowskiej w Chmielniku umieszczony jest napis: “A jeśli komu droga otwarta do nieba ㇑Tym co służą ojczyźnie ㇑Ś.P. ㇑Jerzy  Stradowski㇑1925-1943㇑Rozstrzelany przez Niemców. ㇑ Roman Stradowski ㇑Kier. szk. 1901-1943 ㇑Rozstrzelany przez Niemców²⁸.

Lehreraktion

W tzw. Lehreraktion²⁹, przeprowadzonej w dystrykcie radomskim w czerwcu 1942 roku, a skierowanej przeciwko nauczycielom-oficerom rezerwy, aresztowano 247 osób³⁰. Większość z nich wysłano do obozu koncentracyjnego Auschwitz³¹.

W powiecie buskim, w okresie poprzedzającym tę akcję, komisaryczny inspektor szkolny Rduch przyczynił się do aresztowania w dniu 4 czerwca 1942 roku i wysłania do obozu koncentracyjnego trzynastu kierowników szkół i nauczycieli – oficerów rezerwy:
1. Edward Bijak, ur. 12.3.1914 r. Parnięcice – kierownik szkoły powszechnej w Smykowie, gm. Potok. Przybył do obozu Auschwitz 6.6.1942 r., numer więźniarski: 37670, zginął 17.9.1942 r. w KL Mauthausen.
2. Stanisław Błasiński, ur. 14.11.1902 Porąbka – kierownik szkoły powszechnej w Beszowej, gm. Oleśnica. Przybył do obozu Auschwitz 6.6.1942 r., numer więźniarski: 37671.
3. Józef Cecherz, ur. 12.5.1911 r. Nieprowice – kierownik szkoły powszechnej w Woli Osowskiej, gm. Kurozwęki. Przybył do obozu Auschwitz 6.6.1942 r., numer więźniarski: 37673, zginął w KL Auschwitz 27.4.1943 r.
4. Piotr Cyga, ur. 28.12.1906 Jadowniki – nauczyciel szkoły powszechnej w Busku-Zdroju. Przybył do obozu Auschwitz 6.6.1942 r., numer więźniarski: 37675, zginął 8.9.1942 r. w KL Auschwitz.
5. Stanisław Freljan, ur. 11.2.1912 Grzybów – kierownik szkoły powszechnej w Bilczowie, gm. Radzanów. Przybył do obozu Auschwitz 6.6.1942 r., numer więźniarski: 37677, zginął 14.8.1942 r. w KL Auschwitz.
6. Józef Gałka, ur. 17.4.1910 r. Boszczynek – kierownik szkoły powszechnej w Górach, gm. Góry. Przybył do obozu Auschwitz 6.6.1942 r., numer więźniarski: 37679, zginął 6.9.1942 r. w KL Auschwitz³².
7. Dobrosław Markiewicz, ur. 6.2.1909 Działoszyce – kierownik szkoły powszechnej w Woli Bokrzyckiej, gm. Gnojno. Przybył do obozu Auschwitz 6.6.1942 r., numer więźniarski: 37690, przeniesiony w 1944 r. do Mauthausen.
8. Wincenty Nowak, ur. 6.10.1907 r. Wroczków – kierownik szkoły powszechnej w Strożyskach, gm. Grotniki. Przybył do obozu Auschwitz 6.6.1942 r., numer więźniarski: 37692, zginął 13.9.1942 r. w KL Mauthausen.
9. Aleksander Pabian – kierownik szkoły powszechnej w Rudkach, gm. Potok.
10. Eugeniusz Sowiński – kierownik szkoły powszechnej w Oblekoniu, gm. Wójcza.
11. Wawrzyniec Tomal, ur. 19.8.1905 Kawęczyn  – kierownik szkoły powszechnej w Chotlu, gm. Chotel. Przybył do obozu Auschwitz 6.6.1942 r., numer więźniarski: 37704, zginął 10.7.1942 r. w KL Auschwitz.

12. Czesław Stachurski, ur. 6.7.1906 – kierownik szkoły powszechnej w Chmielniku. Przybył do obozu Auschwitz 6.6.1942 r., numer więźniarski: 37700.
13. Wincenty Wójcik – nauczyciel szkoły powszechnej w Kliszowie³³.

Dwóch tylko przeżyło pobyt w obozach koncentracyjnych: Stachurski i Markiewicz³⁴ 

Oprócz wymienionych powyżej nauczycieli ofiarami terroru niemieckiego byli także następujący nauczyciele³⁵:
1. Stanisław Barłóg, kierownik szkoły powszechnej w Piotrkowicach, gm Maleszowa, aresztowany i rozstrzelany jesienią 1940 r.³⁶,
2. Jadwiga Bień, nauczycielka szkoły powszechnej w Budziskach, gm. Łubnice, aresztowana 19.6.1943 r. i wywieziona do obozu koncentracyjnego Auschwitz (nr więzienny 46472)³⁷,
3. Kazimierz Drozdowski, nauczyciel szkoły powszechnej w Chmielniku, aresztowany jesienią 1943 r., rozstrzelany przez Gestapo w Lesie Mikułowickim dnia 3.12.1943 r.,
4. Edward Dębski, kierownik szkoły powszechnej w Busku, aresztowany w sierpniu 1940 r. i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, gdzie przebył całą wojnę³⁸,
5. Zygmunt Gryga, nauczyciel szkoły rolniczej w Złotej, gm. Złota, rozstrzelany przez Niemców jesienią 1943 r. w Złotej³⁹,
6. Stanisław Jankowiak, ur. 9.11.1912 r., kierownik szkoły powszechnej w Budziskach, gm. Łubnice, aresztowany 19.6.1943 r. Chotel. Przybył do obozu Auschwitz 24.6.1943 r., numer więźniarski: 125564⁴⁰, powrócił po wojnie,
7. Stanisław Kaczmarczyk, kierownik szkoły powszechnej w Nowym Korczynie, aresztowany przez Gestapo 1.8.1940 r., wrócił z obozu koncentracyjnego,
8. Jan Kaczorowski, kierownik szkoły powszechnej i rolniczej w Szydłowie, spalony żywcem przez Gestapo wraz z żoną,
9. Stanisław Kulczycki, nauczyciel szkoły powszechnej w Chmielniku, zamordowany w obozie koncentracyjnym⁴¹,
10. Stanisław Kwiatkowski, kierownik szkoły powszechnej w Woli Bokrzyckiej, gm. Gnojno, aresztowany 1.11.1940 r., wrócił z obozu koncentracyjnego,
11. Jan Łukasik, kierownik szkoły powszechnej w Życinach, gm. Potok, aresztowany 12.11.1943 r., zginął w obozie koncentracyjnym,
12. Stanisław Macek, kierownik szkoły powszechnej w Łubnicach, gm. Łubnice, aresztowany 1.11.1940 r., przebył całą wojnę w obozie koncentracyjnym, wrócił do domu schorowany i niezdolny do pracy⁴²,
13. Roman Mieczysław Maleszko, nauczyciel szkoły powszechnej w Raczycach, gm. Grabki, aresztowany przez Gestapo, zginął w obozie koncentracyjnym,
14. Franciszek Nikiel, nauczyciel szkoły powszechnej w Raczycach, gm. Grabki, aresztowany 12.6.1940 r., zginął w obozie koncentracyjnym Auschwitz,
15. Jan Prokop, dyrektor gimnazjum w Pińczowie, aresztowany w lipcu 1940 r.⁴³,
16. Bolesław Skrobisz, kierownik szkoły powszechnej w Włoszczowicach, gm. Maleszowa, aresztowany 1.11.1940 r., zginął w obozie koncentracyjnym,
17. Stefan Smak, kierownik szkoły powszechnej w Miernowie, gm. Złota, aresztowany 17.5.1944 r., wywieziony do obozu koncentracyjnego – wrócił po wojnie,
18. Anna Świtkowska, nauczycielka szkoły powszechnej w Zbrodzicach, gm. Busko, aresztowana 20.11.1943 r., wywieziona do obozu koncentracyjnego – zaginęła⁴⁴,
19. Stanisław Szwaja, nauczyciel szkoły powszechnej w Sędziejowicach, gm. Chmielnik, aresztowany 23.6.1942 r., zginął w obozie koncentracyjnym Auschwitz,
20. Feliks Szybka, kierownik szkoły powszechnej w Skrobaczowie, gm. Szczytniki, wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oranienburgu – wrócił z nadwątlonym zdrowiem,
21. Juliusz Topolnicki, przed wojną nauczyciel kontraktowy szkoły powszechnej męskiej w Pińczowie⁴⁵,
22. Władysław Wesołowski, kierownik szkoły powszechnej w Korytnicy, gm. Kurozwęki, aresztowany w sierpniu 1940 r. i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, wrócił po wojnie⁴⁶,
23. Andrzej Wróbel, nauczyciel szkoły powszechnej w Pińczowie, aresztowany 1.9.1940, zginął w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie,
24. Marian Wojnowski, nauczyciel szkoły powszechnej w Raczycach, gm. Grabki, zginął w obozie koncentracyjnym,
25. Władysław Żarnowiecki, kierownik szkoły powszechnej w Lisowie, gm. Maleszowa, aresztowany 1.11.1940 r., zginął w obozie koncentracyjnym⁴⁷.

Liczba aresztowanych nauczycieli, uznawanych przez policję niemiecką jako faktycznych lub potencjalnych członków ruchu oporu, wzrosła ponownie tuż przed końcem okupacji⁴⁸.

Sytuacja nauczycieli w powiecie buskim

Nauczyciele, których szczęśliwie nie dotknął bezpośrednio szalejący terror okupanta, byli – jako grupa społeczna i zawodowa – stale narażeni na inwigilację przez służby policyjne i radców szkolnych⁴⁹. Terror Gestapo i władz oświatowych, skierowany przeciwko nauczycielom wspierany był efektywnie przez starostów⁵⁰. 

Pierwszym ciosem były zwolnienia lub udaremnienie wznowienia pracy w zawodzie⁵¹. Najliczniejsze były zwolnienia nauczycieli “niepewnych politycznie”. Niemcy nie mieli złudzeń co do patriotycznej postawy nauczycielstwa polskiego. Nie mogli zatem oczekiwać posłuszeństwa i lojalności⁵². W dystrykcie radomskim w roku szkolnym 1940/1941 zwolniono (liczby w nawiasach dotyczą powiatu buskiego) 622 (28) nauczycieli, w tym z powodów: politycznych 74 (5), zaangażowania w tajne nauczanie 67 (12), ukrycia prawdziwych danych osobowych 132 (10), pozostawania w związku małżeńskim z nauczycielem lub urzędnikiem 119 (-), zarobkowania przez 2 osoby w małżeństwie 53 (-), na własne życzenie 36 (1), innych 141 (-). Była to pochodna I-szej urzędowej narady niemieckich radców szkolnych i polskich inspektorów szkolnych w Radomiu 1 lutego 1940 roku, gdzie postanowiono zwolnić jedną trzecią nauczycieli szkół powszechnych. Według przyjętych wytycznych należało zwolnić wszystkich duchownych, zwolnić “podwójnie zarabiających” (gdy np. oboje współmałżonkowie pracują jako nauczyciele, albo gdy małżonkowie zatrudnionych nauczycielek są urzędnikami, itp.), zwolnić przyjętych do pracy po 1 września 1939 r., łączyć szkoły i klasy likwidując jednocześnie nowo powstałe polskie szkoły powszechne, zwolnić wszystkich “niepewnych i niezadowolonych” oraz “potomków żydowskich” (Judenstämmlige) i wszystkich ochrzczonych Żydów⁵³. Rok później, władza radomska dopracowała się bardziej subtelnej, wyrafinowanej praktyki zwalniania nauczycieli niepewnych politycznie: aby nie kreować ich na męczenników i nie umacniać ich autorytetu przywódczego w ruchu oporu, powodami zwolnień miały być przede wszystkim błędy i zaniedbania w zawodzie nauczycielskim⁵⁴. W 1944 roku, gdy pogarszało się bezpieczeństwo Niemców, gubernator Frank oceniając bez złudzeń postawę nauczycieli jako “śmiertelnych wrogów”, miał stwierdzić, że lepiej  będzie trzymać ich w pracy aniżeli oddalić⁵⁵.

Drastycznemu pogorszeniu uległa sytuacja materialna nauczycieli. Dla wielu był to szok, szczególnie dla tych mniej zaradnych życiowo. Przedwojenne zarobki gwarantowały godny poziom życia i utrzymanie rodziny, a wykonywany zawód cieszył się prestiżem społecznym⁵⁶.

Radomskie władze oświatowe dobrze wiedziały, jakie były niedostatki i codzienne uciążliwości w życiu nauczycieli. Pogarszał się stan ich zdrowia i fizyczna wydolność. Dokuczał im brak odzieży, opału i żywności, niemożność zdobycia potrzebnej na zimę nafty i złe warunki mieszkaniowe. Niezwyczajna, zdawałoby się, wręcz zadziwiająca powściągliwość nauczycieli od uskarżania się na swoją sytuację irytowała Niemców, bo dopatrywali się w niej przejawów nie złamanej dumy i godności narodowej⁵⁷. 

W szczególnie trudnej sytuacji znaleźli się nauczyciele wysiedleńcy z terenów włączonych do III Rzeszy. Przybyli tylko z niewielkim bagażem, wywłaszczeni ze wszystkiego, co posiadali, nawet z bielizny, ubrań, pościeli. Nie mieli pracy i żadnych innych możliwości zarobkowania. Ich podania o zatrudnienie z reguły były załatwiane odmownie przez radców szkolnych⁵⁸. Ale i ci nauczyciele, którzy byli zatrudnieni, wielokrotnie, ze względu na brak środków do przetrwania, zmuszeni byli rezygnować z pracy w szkole i szukać innych zajęć⁵⁹. W ubóstwie żyły nauczycielki, których małżonkowie byli zwolnieni z pracy przez władze okupacyjne, zginęli albo przebywali w obozach jenieckich, koncentracyjnych, bądź się ukrywali⁶⁰.

W powiecie buskim, skrajna bieda dopadła 15 rodzin nauczycieli, którzy nie wrócili do domu po działaniach wojennych września 1939 r. Aby pomóc tym rodzinom, grupa nauczycieli szkół powszechnych zwróciła się w grudniu 1940 r. poprzez Komitet Powiatowy do starosty o zgodę na przeprowadzenie zbiórki pieniężnej wśród nauczycielstwa. Wymieniono nazwiska nauczycieli, gotowych przeprowadzić tę zbiórkę. Według identycznego schematu zamierzali przeprowadzić zbiórkę również funkcjonariusze Policji Polskiej w Busku w zamiarze udzielenia pomocy 32 rodzinom policjantów, którzy nie wrócili po ewakuacji 4 września 1939 r. Tu również skierowano prośbę do starosty o zgodę. Starosta, ostrożny i niewyrywny w podejmowaniu decyzji, zwrócił się z początkiem lutego 1941 r. o opinię Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Radomiu. Ten zaś, a był nie kto inny, jak osławiony Fritz Liphardt, zapytał o to samo swojego przełożonego w Krakowie. Po naleganiach, starosta Schäfer otrzymał w lipcu 1941 r. informację, że zasadniczo policja ma zastrzeżenia względem zbiórek pieniężnych, wspierających polskich urzędników i pracowników. Uzasadniano, że zbiórki organizowane w regularnych odstępach byłyby w praktyce zjednoczeniem się grupy osób, a to równałoby się założeniu stowarzyszenia, wymagającego uzyskania zezwolenia zgodnie z obowiązującymi przepisami. Liphardt zalecał staroście odstąpienie od zamierzonego udzielenia zgody. Tak też postąpił Schäfer: poinformował Polski Komitet Pomocy w Busku, że “zgodnie z poleceniem władz zwierzchnich” nie można wyrazić zgody na przeprowadzenie przez polskich nauczycieli i policjantów zbiórek pieniężnych w drodze dobrowolnych potrąceń z wynagrodzenia⁶¹. Ten brak zgody okupanta na organizację wzajemnej pomocy i integracji środowiskowej nawet w niewielkich społecznościach ilustruje, że w sprawowaniu władzy i utrzymywaniu “porządku” preferował on terror i ucisk.  

W powiecie buskim nauczyciele byli pominięci w przydziale kartek żywnościowych. Było to szczególnie dotkliwe dla tych, którzy nie posiadali działek przyszkolnych. Radca szkolny Hans Pfitzner nie był obojętny wobec ich nędzy i poufnie apelował w marcu 1943 roku do starosty buskiego Schäfera o przyznanie kartek. Wskazywał, że nauczyciele, podobnie jak polscy pracownicy administracji, włączeni są w dzieło budowy Generalnego Gubernatorstwa. Powoływani są na członków komisji kontyngentowych, zatrudniani w akcjach żniwnych, wnoszą cenny wkład do gospodarki wojennej poprzez zbieranie ziół, starzyzny, hodowlę pszczół i zwierząt futerkowych, uprawę jedwabnika. “Jakże mogę oczekiwać wydajnej pracy od nauczyciela polskiego”, zapytuje w liście, “gdy przy poborach pozostających niezmiennie na poziomie przedwojennym, tj. od 170 zł wzwyż, i cenie chleba wypiekanego z fasoli 24 złote nie ma on urzędowego, minimalnego przydziału żywności?”. “Podczas hospitacji”, pisał Pfitzner, “często trafiam na nauczycieli przywdzianych w marne gałgany, wygłodniałych i zmarzniętych, którzy, nie bacząc na to, próbują nadążyć w swoich obowiązkach”⁶².

Interwencja Pfitznera poskutkowała. Już w połowie marca 1943 r. pisał do nauczycieli polskich w rozesłanym do nich okólniku: ”Zawiadamiam, że po długich moich staraniach Nauczycielstwu bezrolnemu zostały przyznane od miesiąca marca 1943 r. karty żywnościowe podstawowe czerwone na wszystkich członków rodziny oraz dodatkowe żółte na osoby pracujące”⁶³.

Utrapieniem dla nauczycieli było kierowanie ich do pracy w innych, odległych miejscowościach – według widzimisię urzędników okupacyjnych. Owo widzimisię było wypełnieniem zaleceń krakowskiej narady powiatowych pełnomocników szkolnych w grudniu 1939 roku. Przenoszenie nauczycieli i kierowników szkół do innych placówek, miało spełniać funkcję dezintegracyjną i udaremniać ściślejsze więzi nauczyciela z lokalną społecznością⁶⁴.

W roku 1941 wakacje letnie wiejskich szkół powszechnych rozpoczynały się 1 lipca i kończyły 16 sierpnia, w szkołach miejskich w Busku, Chmielniku, Pińczowie i Stopnicy trwały 2 tygodnie dłużej, do końca sierpnia. Jednak dla nauczycieli polskich szkół powszechnych wakacje trwały zaledwie 2 tygodnie⁶⁵. Na resztę czasu, do rozpoczęcia kolejnego roku szkolnego, byli zobowiązani do podejmowania prac wyznaczonych przez urząd pracy. Powiatowy inspektor szkolny, Viktor Rduch, powiadomił 1 lipca urząd pracy w Busku, że na czas wakacji oddaje temu urzędowi do dyspozycji wszystkich polskich nauczycieli powiatu w liczbie 386 – do pomocy przy żniwach lub do innych pilnych prac⁶⁶. 

Zaangażowanie społeczne nauczycieli

Nękani niemieckimi prześladowaniami, skazani na postępującą pauperyzację, usiłowali nauczyciele na różny sposób przetrwać mroczny czas okupacji. Dominowały wśród nich postawy patriotyczne, postawy nakazujące walkę z okupantem i ochronę własnej tożsamości narodowej. Najdobitniej objawiło się to w zaangażowaniu w tajne nauczanie. Posiadane wykształcenie i związane z tym predyspozycje, ale przede wszystkim empatia i poczucie solidarności społecznej popchnęły wielu nauczycieli do niesienia pomocy najbardziej poszkodowanym przez wojnę, najuboższym i niezdolnym samodzielnie podołać przeciwnościom losu.

Oficjalnie było to możliwe poprzez włączenie się do pracy Polskiego Czerwonego Krzyża⁶⁷, a po ograniczeniu jego działalności – w Polskim Komitecie Opiekuńczym Rady Głównej Opiekuńczej.

Do działalności w delegaturach Polskiego Komitetu Opiekuńczego w Busku⁶⁸włączyli się następujący nauczyciele⁶⁹:

	kierownik szkoły / nauczyciel w:	delegatura Pol.K.O.	funkcja w delegaturze
Jan Cecherz	Lipnik	gmina Kliszów, siedziba Kije	przewodniczący
Halina Ciurlik	Kije		skarbnik
Józef Sładek	Pińczów	rejon pińczowsko-wiślicki	instruktor organizacyjny
Stanisław Rak	Złota	gmina Złota	magazynier i skarbnik
Jan Kaczorowski	Szydłów	Szydłów	skarbnik
Jan Stawecki			sekretarz
Jan Kowalik (emeryt. naucz.)			wiceprzewodniczący
Jan Massajada	Kurozwęki	gmina Kurozwęki	sekretarz (do 4.1942)
Władysław Szewczyk			sekretarz (od 4.1942)
Władysław Zgryz	Wełecz70	gmina Busko	sekretarz
Kazimierz Rzędowski	Dobrowoda	gmina Radzanów	sekretarz i skarbnik
Stefan Wojciechowski	Niziny	Pol.K.O. w Busku	czł. 5-osobowej Komisji Rewizyjnej (5.1943 r.)71
Stefan Myśliwiec	Szyszczyce	gmina Chmielnik, siedziba Przededworze	wiceprzewodniczący
Julia Różycka	Strożyska	gmina Grotniki, siedziba Strożyska	sekretarz i skarbnik
Bogdan Zychowicz	Raczyce	gmina Grabki, siedziba Raczyce	sekretarz
Helena Pikulska	Zborów	gmina Zborów	skarbnik
Franciszek Smoliński	Oleśnica	Oleśnica	skarbnik
Marian Kędzierski	Pierzchnica	gmina Drugnia, siedziba Pierzchnica	wiceprzewodniczący
Antoni Trędowicz	Pawłów	gmina Pawłów, siedziba Błotnowola	przewodniczący (wyjechał w nieznanym kierunku w 6.1942 r.)
Eugeniusz Vogtman72	b. kier. szkoły w Świniarach (później był kierownikiem szkoły w Ostrowcach)	gmina Pawłów, siedziba Błotnowola	przewodniczący
Maria Żelawska	Pacanów	Pacanów	skarbnik
Leon Pytko			magazynier
Brunon Skopowski	b. nauczyciel w Górnowoli, gm. Grotniki73	Nowy Korczyn	zatrudniony za 150 zł miesięcznie do prowadzenia kancelarii, księgowości i sprawowania nadzoru nad kuchnią
Marian Szłapiński	Chmielnik (od 2.1943 burmistrz miasta)	Chmielnik	magazynier
Jan Żandarowski	adwokat, udzielał lekcji na tajnych kompletach	Busko	przewodniczący
Leon Czajęcki74	Grzymała	Tuczępy	sekretarz

1. Obok kreowanego przez propagandę niemiecką nienawistnego wizerunku nauczycielstwa polskiego, istniała fachowa, równie niebezpieczna ocena Służby Bezpieczeństwa SD: “Wykształcenie nauczycieli szkół powszechnych było w ostatnim dziesięcioleciu polskiego panowania bardzo dobre. Ażeby się dostać do wielkiego miasta, musiał taki nauczyciel po ukończeniu seminarium co najmniej przejść przez wyższy kurs pedagogiczny, albo nawet kształcić się w szkole akademickiej. Jest rzeczą godną uwagi, że polscy nauczyciele szkół powszechnych w znacznie wyższym procencie, niż niemieccy, mogą się wykazać studiami uniwersyteckimi. (…) Nikt w Polsce nie był większym patriotą, niż profesor gimnazjalny, a po części także nauczyciel szkół powszechnych. Nikogo nie da się zapalić do sprawy narodowej bardziej, niż młodzież, która posiada takich wychowawców”. Aleksander Birkenmajer, Co władze okupacyjne wiedziały o polskim tajnym nauczaniu w tzw. Generalnej Guberni?, Przegląd Historyczno-Oświatowy, Kwartalnik Poświęcony Badaniom Dziejów Oświaty i Wychowania w Polsce, 1947, s. 159.
2. Dla ukazania szerszego kontekstu wielokrotnie w niniejszej pracy konieczne jest wyjście w sensie geograficznym lub administracyjnym poza powiat buski: albo do ustanowionego przez Niemców dystryktu radomskiego, albo do regionu Kielecczyzny. Bez trudu można określić obszar dystryktu radomskiego, gorzej natomiast Kielecczyznę. A. Massalski twierdził (Szkolnictwo na Kielecczyźnie …, s. 8), że pojęcie “Kielecczyzna” dotychczas nigdzie nie zostało dokładnie sprecyzowane. Odrzucił też możliwość użycia jako podstawy terytorialnej dystryktu radomskiego, który był sztucznym tworem władz okupacyjnych, do którego dołączone zostały obszary nigdy wcześniej do Kielecczyzny nieprzynależne (powiaty piotrkowski, radomszczański, tomaszowski) i pozbawione części powiatu pińczowskiego. W swojej pracy skupił się terenie powojennego województwa kieleckiego. St. Meducki zaś (Stanisław Meducki, Stan badań nad regionem świętokrzyskim w czasach II wojny światowej, Między Wisłą a Pilicą, Studia i Materiały Historyczne, tom 5, Kielce 2004, s. 22) postuluje wybór obszaru dystryktu radomskiego jako odniesienia do badań nad II wojną światową – ze względu na (zachowaną w archiwach) dokumentację niemiecką, odpowiadającą tamtemu podziałowi administracyjnemu. Uznałem podejście St. Meduckiego za bardziej odpowiadające moim potrzebom. Głównie dlatego właśnie, że większość materiałów archiwalnych, do których się odwołuję, to dokumenty niemieckie.
3. Wiadomości ogólne A nr 554 z dnia 4.7.1941 r. z Kroniki Andrzeja, żołnierza ZWZ-AK, autora i kolportera prasy podziemnej, uczestnika m.in.propagandy dywersyjnej “N”. Kazimierz Gorzkowski, Kroniki Andrzeja. Zapiski z podziemia 1939-1941 (Do druku przygotował i wstępem opatrzył Tomasz Szarota), Warszawa 1989, s. 332 i nast.
4. Ks. Henryk Peszko, Sprawy i ludzie na tle jednego mojego życia. Wspomnienia kieleckiego duchownego z lat 1910-1946. Kielce 2016, s.  41.
5. Ważny był dla okupanta dostęp do przedwojennych akt polskiej administracji szkolnej, a szczególnie do teczek personalnych nauczycieli. Szef Zarządu Cywilnego okręgu łódzkiego napominał w październiku 1939 r.: “Należy dbać, aby akta personalne nauczycieli nie zostały usunięte…”.  Adam Massalski, Szkolnictwo … , s. 31.
6. Sylwetkę Viktora Rducha i jego działalność omawiam w innym miejscu. Agnieszka Barłóg w swojej książce “Przystanek Agaty” na stronie 237 tak odnosi się ustami folksdojczki Elżbiety Woźnickiej do faktu pozostawienia nauczycielskich teczek na pastwę niemieckich urzędników i policji: “Nim Rduch przyszedł, inspektorzy rządzili się własnym rozumem. Nie przyszło im do głowy, żeby zniszczyć akta. Normalna rzecz, wojna, bomba … Kiedy się zjawił Rduch, w godzinę opieczętował szafy i za trzy dni przyjechali z Kielc gestapowcy, sporządzili wykaz nauczycieli, na których władza powinna zwrócić uwagę.”  E. Woźnicka była nauczycielką w szkołach powszechnych w Piotrkowicach i Busku, a od 1.4.1941 r. w niemieckiej szkole z internatem w Busku. AIPN GK 639/20, k. 57.
7. J. Cecherz i W. Nowak aresztowani w ramach Lehreraktion i zamordowani w obozach koncentracyjnych – patrz poniżej.
8. Smarzyński, s. 265.
9. Szkoła mieściła się w nowym gmachu, wybudowanym staraniem Towarzystwa Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych.
10. Bogumił Hetnarski, Ze Stopnicy do Itaki. Pamiętniki chemika. Krosno 2009, s. 56.
11. Marcin Kurzeja ps. “Budos”. Z tajnego nauczania w obwodzie Busko. [w:] Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 13, Warszawa 1995, s. 45.
12. Kierownictwo stopnickiego oddziału spółdzielni “Społem” zorganizowało i wspierało gospodarczo składnicę. Tu odbywały się spotkania działaczy konspiracyjnych i nauczycieli prowadzących tajne nauczanie. W składnicy pracowali Zofia Podkowa ze wsi Łęka, łączniczka Komendy Głównej BCh, Stanisław Gwóźdź ze wsi Zborów i Eugeniusz Trzeszyn ze wsi Łęka – żołnierze BCh. Po śmierci T. Gromadzkiego kierownikiem składnicy został Stefan Wojtaś z Oględowa, członek trójki powiatowej “Rocha”. Franciszek Faliszewski – Kartki z przeszłości ruchu ludowego w byłym powiecie stopnickim. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1965, s. 70.
13. Leszek Marciniec, Tomasz Gromadzki por. “Struna”, Więzi i korzenie. T.1., Busko-Zdrój 1997, s. 79-81.
14. APKi – Zesp. 321 – Weryfikacja nauczycieli TN, sygn. 187, k.9.
15. Leszek Marciniec, Antyhitlerowski opór nauczycieli i uczniów na terenie powiatu buskiego. Tajne Nauczanie jako jedna z form działania AK. „Buski Kwartalnik Edukacyjny” .- 2008, nr 24, s. 18-21.
16. Przewodniczącym był Stefan Wojciechowski. Bogdan Orłowski – Tajne nauczanie w zakresie szkoły średniej w Busku-Zdroju i powiecie buskim w latach okupacji (1939-1944) [w:] Tradycje walk o wyzwolenie narodowe i społeczne na Ziemi Buskiej. Materiały sesji popularnonaukowej 11.IV.1987 r. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce 1988, s. 109-128.
17. Ministerstwo Sprawiedliwości. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939 – 1945. Województwo Kieleckie. Warszawa 1980, s. 260.
18. Aleksandra Salomon – Rys historyczny dziejów Stopnicy. Kielce 1999, s. 72.
19. Akta sprawy karnej Kühna Bronisława przed Sądem Okręgowym w Kielcach. AIPN Ki 127/129; Notatka w aktach nr II 206 AR 2052/66 Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu (Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen zur Aufklärung nationalsozialistischer Verbrechen). Staatsarchiv Ludwigsburg, sygn.  EL 317 III Bü 904, k. 12.
20. Express Lubelski i Wołyński, 27 maja 1937 r. (korespondencja z Kielc, 26.5.37): “Według relacji naocznych świadków z pow. pińczowskiego, przyczyną straszliwej klęski [RS: 22.5.1937], jaka nawiedziła woj. kieleckie, miało być zderzenie się dwóch chmur, z których jedna szła z zachodu, a  druga ze wschodu. Moment zderzenia nastąpił nad powiatem pińczowskim w okolicach Działoszyc, które w jednej trzeciej legły w gruzach. Potoki wód stworzyły tak gwałtowną powódź, że nie było mowy o jakimkolwiek ratunku, gdyż poziom wody w kilka minut  po zderzeniu chmur wynosił już kilka metrów ponad ziemią. Ogólne zniszczenie jest tak wielkie, że ludzie zwiedzający teren dotknięty katastrofą, wprost nie mogą uwierzyć, aby coś podobnego mogło się wydarzyć. Ludność miejscową, która po klęsce pozostała bez dachu nad głową, umieszczono w budynkach szkolnych i w ocalałych domach. Polski Czerwony Krzyż prowadzi akcję zaopatrywania ludności w żywność oraz odkaża studnie.”
21. Stanisław Pytko, Wspomnienie o Michale Janasie, kierowniku Szkoły Powszechnej w Pacanowie w latach okupacji niemieckiej. Z Życia Gminy, nr 10/1996, ss. 15-16.
22. Marian Walczak, Straty osobowe polskiego środowiska nauczycielskiego w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej 1939-1945. Warszawa 1984, s. 413.
23. Danuta Olejarska-Glaser, Moje wspomnienie o Michale Janasie. Z Życia Gminy, nr 7-8/2005, s. 10.
24. Stanisław Pytko, Michał Janas – patronem gimnazjum w Pacanowie. Z Życia Gminy, nr 12/2004, s. 9.
25. Księga Pamięci. Transporty Polaków do KL Auschwitz z Radomia i innych miejscowości Kielecczyzny 1940-1944,  Warszawa, Oświęcim 2006, T. II, ss. 672 i 678. Stąd pochodzą także obie fotografie.

26. Amelia Barbara Sołtysiak, Chmielnik i ja, Kielce 2007, s. 106. A.B. Sołtysiak tak wspomina B. Iwańskiego na tronie 107 tej książki: “Profesor Bolesław Iwański ukrywał się na Blichu u państwa Boksów, ich syn Mietek także uczęszczał na komplety. Mieszkanie państwa Iwańskich w budynku Odrobińskich było obserwowane przez konfidentów, których w tym czasie w Chmielniku nie brakowało, dlatego pani Iwańska wraz z dwójką małych dzieci Grażynką i Jurkiem, również zamieszkała na Blichu*) u Państwa Boksów. Kiedy pan Iwański przychodził do domu, dzieci wspinały się na drzewka i obserwowały, czy od strony drogi nie zbliża się ktoś obcy. Przechodzili tamtędy również mieszkańcy Zrecza Chałupczańskiego. Mimo stosowania zasad konspiracji pan prof. Iwański był dwukrotnie aresztowany i przesłuchiwany, ale szczęśliwie za każdym razem zwalniany. Represje w stosunku do jego osoby nasiliły się po przeprowadzeniu egzaminów maturalnych w Busku”. *) Rada Ministrów rozporządzeniem z dnia 25 lutego 1924 r. postanowiła o rozszerzeniu granic miasta Chmielnik o przylegający obszar pod nazwą Blich o powierzchni 41 morgów i 165 prętów. Dz.U.1924.22.237.

27. Tego dnia Niemcy rozstrzelali w Lisowie, gm. Maleszowa, 17 mężczyzn przywiezionych z Kielc. Wśród nich, obok Romana i Jerzego Stradowskich, był także Jerzy Gorgosz “Orkan”, żołnierz ZWZ i komendant Grup Szturmowych Szarych Szeregów Obwodu Buskiego oraz Jan Morycz “Sęk”, szef Komendy BCh Obwodu Stopnica. Zob. Michał Marusieński, Zygzakowate życie, Wspomnienia 1911-1949, Kraków 1991, s. 144; Leszek Marciniec, Tragiczne losy buskich harcerzy. Tygodnik Ponidzia nr 20/2000, s. 9; Amelia Sołtysiak, s. 109; Leszek Marciniec, Udział buskiego harcerstwa w walce o wyzwolenie narodowe w okresie I i II wojny światowej [w:] Tradycje walk o wyzwolenie narodowe i społeczne na ziemi buskiej. Materiały sesji popularnonaukowej 11 IV 1987 r., Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce 1988, s. 174.
28. Longin Kaczanowski, Bogusław Paprocki, Miejsca pamięci narodowej w województwie kieleckim 1939-1945, Kielce 1989; W dniu 18 grudnia 2013 roku w Szkole Podstawowej im. Stefana Żeromskiego w Chmielniku odbył się uroczysty apel poświęcony pamięci Romana Stradowskiego. Odsłonięto tablicę pamiątkową. Nowy Kurier Chmielnicki nr 11-12/2013, s. 17.
29. “Lehreraktion” w tłumaczeniu na język polski oznacza “akcja nauczycielska” lub “akcja przeciwko nauczycielom”.
30. Radomska Gestapo, wspierana przez Wydział Nauki i Oświaty Urzędu Gubernatora Dystryktu Radom tworzyła od jesieni 1941 roku listę nauczycieli-oficerów rezerwy. Włodzimierz Borodziej, Terror i polityka. Policja niemiecka a polski ruch oporu w GG 1939-1944, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1985, s. 100-101. Por także: Kuryer Kielecki – specjalna gazeta okolicznościowa nr 19, lipiec 2013 r., wydawcy: Echo Dnia i Kielecki Ochotniczy Szwadron Kawalerii im. 13. Pułku Ułanów Wileńskich, s. 2; Kielecczyzna pod okupacją niemiecką w latach 1939-1945: straty osobowe. Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Delegatura w Kielcach, Kielce 2017, s. 15.
31. W dniu 6 czerwca 1942 dotarł do KL Auschwitz transport z grupą 154 nauczycieli z Dystryktu Radomskiego. W transporcie tym, nazwanym “transportem nauczycieli”, a wysłanym przez SD i Sipo z Radomia, trafiły do obozu tego dnia 732 osoby, w tym pewna liczba Żydów. Por. Danuta Czech – Kalendarz Wydarzeń w KL Auschwitz, Wydawnictwo Państwowego Muzeum w Oświęcimiu 1992. Por. Księga bólu i pamięci : więźniowie hitlerowskich obozów koncentracyjnych z dystryktu radomskiego w latach 1939-1945. (Część 1), kol. red. Jan Franecki, Helena Kisiel, Jan Kosiec. Radom 1993, s. 22.
32. Rotmistrz Witold Pilecki w swoim raporcie “W” z 1943 roku wymienia członków założonego przez siebie Związku Organizacji Wojskowej w obozie koncentracyjnym Auschwitz “Zmarłych (zabitych na placu lub z powodu warunków i chorób panujących w obozie)”. Wśród wymienionych jest Józef Gałka. Jacek Pawłowicz, IPN Warszawa – Witold Pilecki – ochotnik do piekła. Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, nr 4 (99) kwiecień 2009, s. 90. Zob. też Stanisław Sobczyk, Tajne nauczanie w powiecie pińczowskim w latach okupacji 1939–1945, Przegląd Historyczno-Oświatowy, 1971, nr 3, s. 408–409.
33. O tragicznym losie nauczyciela W. Wójcika wspominał Z. Bieszczanin w książce: Zygmunt Bieszczanin “Adam”, Partyzancka “Republika Pińczowska” (24 lipiec – 15 sierpień 1944 rok). Warszawa 1996, s. 12
34. Smarzyński, s. 266; Informacje o transporcie z Radomia do Oświęcimia i o losach obozowych dziesięciu z wymienionych powyżej trzynastu nauczycieli (Bijak, Błasiński, Cecherz, Cyga, Freljan, Gałka, Markiewicz, Nowak, Tomal, Stachurski) pochodzą z (1) Księga Pamięci. Transporty Polaków do KL Auschwitz z Radomia i innych miejscowości Kielecczyzny 1940-1944 (tomy I do V), Warszawa, Oświęcim 2006 oraz z (2) “Informacja o Więźniach” Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.  http://www.auschwitz.org/muzeum/informacja-o-wiezniach/.
35. Wykaz ten bazuje głównie na informacjach zebranych przez Henryka Smarzyńskiego. Zob. Smarzyński, s. 267-271.
36. Stanisław Barłóg (1907-1940), ppor. rezerwy, kierownik szkoły powszechnej w Piotrkowicach,  redaktor gazetki “Chłopska Prawda”, działacz “Wici”, członek BCh, areszt. 31.3.1940 r., zamordowany 12.6.1940 r. pod Kielcami.  Słownik nauczycieli tajnego nauczania – uczestników ruchu oporu 1939-1945 (województwo kieleckie). Kielce 2010, s. 299. Bezskuteczne wysiłki wyciągnięcia swojego małżonka, Stanisława, z więzienia w Kielcach opisuje Agnieszka Barłóg w powieści autobiograficznej Przystanek Agaty, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1978.
37. J. Bień została wyzwolona. “Informacja o Więźniach” Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, Zeznania świadka, Józef Dach, złożone 27 marca 1947 roku w Pacanowie przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu, Ekspozytura w Stopnicy, sędziemu A. Stanula. AIPN GK 179/117, k. 79-80.
38. Według zeznań Jana Molisaka, fryzjera z Buska, również aresztowanego w sierpniu 1940 r., jednym  z powodów aresztowania Edwarda Dębskiego i zesłania go do obozu koncentracyjnego była aktywność inspektora szkolnego, Rducha. Z końcem czerwca 1940 r. Rduch przeprowadzał inspekcję w szkole i znalazł w biurze Dębskiego listę wspomaganych materialnie przez nauczycielstwo wdów po nauczycielach poległych na wojnie i aresztowanych. Rduch miał się wyrazić “nie zdajecie sobie sprawy co was za to czeka”. AIPN BU 2448/321, k. 587-589 (zbiór ankiet dot. zbrodni niemieckich w powiecie buskim).
39. Zestawienie 3 poniższych źródeł powoduje pewną konfuzję co do osoby nauczyciela Zygmunta Grygi i jego losów. (1) Henryk Smarzyński w swojej książce “Powiat Busko-Zdrój przed 1 IX 1939 i w okresie okupacji niemieckiej w latach 1939–1945”, Kraków 1960, na stronach 267-271 wymienia 36 nauczycieli z powiatu buskiego, zamordowanych przez Niemców w latach 1940-1944. O wymienionym wśród nich w pkt. 12 na str. 268 napisał: “Gryga Zygmunt, naucz. szkoły rolniczej w Złotej, rozstrzelany przez Niemców jesienią 1943 r. w Złotej”. (2) Edward Serwański (Poznań) i Marian Walczak (Warszawa) w artykule “Eksterminacja nauczycielstwa wielkopolskiego w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Przegląd Zachodni nr 5-6/1972, ss. 41-75 o Zygmuncie Gryga napisali: “W Chrobrzu, pow. Rawicz, rozstrzelany został przez Gestapo Zygmunt Gryga, nauczyciel w Ostojach. Po zakończeniu kampanii wrześniowej uciekł z transportu jeńców wojennych”. Następnie przytoczyli zapis z Zestawienia imiennego nauczycieli, którzy zginęli w okresie okupacji 1939 – 1945. Archiwum ZG ZNP, sygn. 24/436, tabl. 21, pow. Rawicz: “Pracuje w kilku miejscowościach, gdyż wciąż musi zmieniać miejsce pobytu, aby nie chwyciło go Gestapo. Dnia 31 stycznia 1944 r. zostaje aresztowany za działalność konspiracyjną i w krótkim czasie, po torturach, zostaje rozstrzelany w Kopszywnicy (Koprzywnicy ?, RS) pod Sandomierzem”. Sprawdziłem, poza nadnidziańskim Chroberz nie ma miejscowości o tej nazwie w powiecie Rawicz. Powyższe stwierdzenie o rozstrzelaniu Z. Grygi w Chrobrzu, a następnie zacytowane przez tych samych autorów stwierdzenie o rozstrzelaniu Z. Grygi w Koprzywnicy, pozwalają domniemywać, że zakradł się tu jakiś błąd. Albo… mamy do czynienia z dwoma różnymi nauczycielami o podobnym tragicznym wojennym losie. (3) W “Słowniku nauczycieli tajnego nauczania – uczestników ruchu oporu 1939-1945 (województwo kieleckie)”. Kielce 2010, zawarta jest na stronie 217 następująca informacja: “Gryga Zygmunt / 1904-1944/, naucz. PSP // naucz. PSP Złota Pińczowska, zamordowany przez żandarma w Chrobrzu 30.1.1944”.
40. “Informacja o Więźniach” Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. http://www.auschwitz.org/muzeum/informacja-o-wiezniach/.
41. M. Marusieński w książce autobiograficznej wspomina (bez podania daty; najprawdopodobniej było to jesienią 1940 roku) o przywołaniu do Chmielnika na zebranie “instruktażowe” wszystkich nauczycieli z regionu, w następstwie którego większość z nich została aresztowana i wysłana do obozów koncentracyjnych, wśród nich Stanisław Kulczycki. Michał Marusieński, Zygzakowate życie. Wspomnienia 1911-1949, Kraków 1991, s. 147. Por. “Słownik nauczycieli tajnego nauczania – uczestników ruchu oporu 1939-1945 (województwo kieleckie)”. Kielce 2010, s. 302.
42. AIPN BU 2448/321.
43. Stanisław Sobczyk, Tajne nauczanie …, s. 408.
44. W zbiorze “Informacja o Więźniach” Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. http://www.auschwitz.org/muzeum/informacja-o-wiezniach/ zawarta jest informacja o Annie Świtkowskiej, nr więźniarski 67336, która przybyła do KL Auschwitz 11.11.1943 r.
45. Stanisław Sobczyk, Tajne nauczanie …, s. 409; Zygmunt Bieszczanin w swojej książce “Partyzancka ‘Republika Pińczowska’ (24 lipiec – 15 sierpień 1944 rok)” napisał: “Juliusz Topolnicki nauczyciel z Młodzaw, Kozubowa i Pińczowa – działacz PPR i Gwardii Ludowej, zginął zastrzelony przez Niemców 22 kwietnia 1943 r. w Krakowie”.
46. Wojnakowski, Z dala od Wykusu, s. 133.
47. W budynku szkoły na Tarnoskale w Piotrkowicach (od czerwca 2019 r. w nowym budynku w Piotrkowicach), umieszczono tablicę pamiątkową o treści: “W hołdzie nauczycielom, ofiarom faszyzmu hitlerowskiego lat 1939 – 1945. Barłóg Stanisław lat 33, kierownik szkoły podstawowej w Piotrkowicach, działacz ruchu ludowego, organizator ruchu oporu, zamordowany w 1940 roku. Skrobisz Bolesław lat 50 nauczyciel szkoły we Włoszczowicach, zamordowany w 1940 roku. Żarnowiecki Władysław lat 58 nauczyciel szkoły w Lisowie, zamordowany w 1945 roku. Polegli za ojczyznę dla nas pozostaną żywi – społeczeństwo i wychowankowie, Piotrkowice 1.IX.1978 r.” Nowy Kurier Chmielnicki, czerwiec 2002, s. 15.
48. Według rozpoczętych zaraz po wojnie wyliczeń i oszacowań strat osobowych wśród nauczycieli, Ministerstwo Oświaty ogłosiło w 1948 roku, że w okresie wojny i okupacji ubyło w stosunku do stanu sprzed wojny 27,5 tys. nauczycieli (22,5 tys. ze szkół powszechnych i 5,0 tys ze szkół średnich), tj. 25-30%. Szczegółowe i wieloaspektowe wyliczenia i zestawienia statystyczne zbrodni popełnionych przez Niemców w polskim środowisku nauczycielskim przedstawił Marian Walczak w artykule “Obraz statystyczny strat i martyrologii nauczycieli polskich w okresie okupacji 1939-1945”. Przegląd Historyczno-Oświatowy. Kwartalnik Związku Nauczycielstwa Polskiego poświęcony dziejom wychowania i oświaty. Rok XXXI, nr 1 (119), Warszawa 1982.
49. Wydział Nauki i Oświaty Urzędu Szefa Dystryktu Radom pismem okólnym z 2 września 1941 roku napomina radców szkolnych w dystrykcie o traktowanie jako poufnej korespondencji zawierającej oceny postaw politycznych nauczycieli i ich stosunku do Niemców. APR 209/1040, k. 118-119. Patrz też: Eugeniusz C. Król, Polityka hitlerowska wobec szkolnictwa polskiego na terenie Generalnej Guberni (1939-1945), Warszawa 1979, s. 133.
50. Miesięczne sprawozdanie za maj 1941 r. Wydziału Nauka i Oświata w Urzędzie Szefa Dystryktu Radom, s. 19. Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akta Hauptabteilung Wissenschaft und Unterricht (Wydziału Głównego Nauka i Oświata) 1939-1944, sygn. HWU 80.
51. Według danych niemieckiej administracji oświatowej, z 6051 nauczycieli zatrudnionych w polskich szkołach powszechnych w Dystrykcie Radomskim na początku lutego 1940 r. pozostało na posadach 1 września 1941 r. 4647 – z tendencja spadkową w dalszych latach okupacji. Odpowiednio w powiecie buskim liczby te wynosiły 648 i 381. Sprawozdanie z dwuletniej działalności wydziałów Urzędu Gubernatora Dystryktu Radom (sierpień 1941), APR 209/38, k. 222-226.
52. Por. Król, Polityka hitlerowska …, s. 161.
53. Naradę prowadził przybyły z Krakowa kierownik Wydziału ds. Kultury w Urzędzie Gubernatora Generalnego, Weigt. Powiat stopnicki (buski) reprezentował Henryk Smarzyński. AIPN GK 639/20 k. 11-14.
54. Miesięczne sprawozdanie za maj 1941 r. Wydziału Nauka i Oświata w Urzędzie Szefa Dystryktu Radom, s. 20. Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akta Hauptabteilung Wissenschaft und Unterricht (Wydziału Głównego Nauka i Oświata) 1939-1944, sygn. HWU 80.
55. Czesław Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970,  T. II, s. 150.
56. Jacek Chrobaczyński, Władysław Kruczek, Nauczyciele małopolscy, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej – Kraków 2004, s. 31. Obszernie o sytuacji nauczycielstwa polskiego w:  Eugeniusz C. Król, Polityka hitlerowska wobec szkolnictwa polskiego na terenie Generalnej Guberni (1939-1945), Warszawa 1979, s. 152 i nast.
57. Sprawozdanie z dwuletniej działalności wydziałów Urzędu Gubernatora Dystryktu Radom (sierpień 1941), APR 209/38, k. 229.
58. Adam Massalski, Struktura i obsada …, s. 17.
59. Jak trudna była sytuacja tych osób, świadczyła treść ich ogłoszeń w prasie w poszukiwaniu jakiegokolwiek zatrudnienia i za minimalne choćby wynagrodzenie lub wręcz za dach nad głową i wyżywienie.  Sebastian Piątkowski, Codzienność początków okupacji niemieckiej w Generalnym Gubernatorstwie w świetle ogłoszeń drobnych “Gońca Krakowskiego” (październik 1939 – czerwiec 1940), Pamięć i Sprawiedliwość, 2013, T. 21, nr 1, s. 35.
60. Agnieszka Barłóg w powieści autobiograficznej ukazuje los takich nauczycielek w Piotrkowicach k. Chmielnika. Agnieszka Barłóg, Przystanek Agaty, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1978.
61. AIPN GK 639/40, k. 179-192.
62. AIPN GK 639/77 k. 13.
63. Okólnik nr 6/43 z 16.3.1943 r. do kierownictw publicznych szkół powszechnych i rolniczych. APKI 1134, k. 1.
64. W dystrykcie radomskim w roku szkolnym 1940/1941 przeniesiono do innego miejsca pracy 447 nauczycieli, w tym 249 z przyczyn politycznych (dla skuteczniejszego nadzoru “elementów niepewnych”), 42 na skutek ewakuacji, 36 z powodu zarzucanych nauczycielom zaniedbań obowiązków służbowych lub braku higieny, 33 w interesie niemieckim (osoby zaufane, hodowcy morwy i jedwabnika morwowego, pszczelarze), 81 z przyczyn gospodarczych (łączenie rozdzielonych rodzin, łagodzenie sytuacji losowych), 6 w uznaniu zasług na polu gospodarki lub “godnego pochwały zachowania”. Sprawozdanie z dwuletniej działalności wydziałów Urzędu Gubernatora Dystryktu Radom (sierpień 1941), APR 209/38, k. 227.
65. Niemieckim nauczycielom w GG przysługiwał 3-tygodniowy urlop letni. W pozostały czas wakacji zobowiązani byli pracować na potrzeby administracji. APR 209/1024, k. 166.
66. Działał zgodnie z dyspozycją Wydziału Nauka i Oświata Urzędu Gubernatora Dystryktu Radom z 13.6. 1941 r. AIPN GK 639/77 k. 21. W czerwcu 1943 r. radca szkolny Pfitzner przypominał nauczycielom o obowiązku przedłożenia po wakacjach (“tak, jak w latach ubiegłych”) zaświadczenia o odbytej pracy na roli. APKi 2168 sygn. 1, k. 67.
67. W lipcu 1941 r. członkami PCK byli: Jadwiga Litewka – kier. szkoły w Smogorzowie, gm. Szczaworyż,  Genowefa Sojska i Zofia Rogowska – nauczycielki w Smogorzowie, Jan Perczak – kier. szkoły w Szczaworyżu, Leon Czubernat i Jadwiga Robak – nauczyciele w Szczaworyżu, Marian Pytko – kier. szkoły w  Balicach, gm. Gnojno, Zygmunt Kędzierski – kier. szkoły w Baranowie, gm. Radzanów, Helena Kędzierska- kier. szkoły w Słabkowicach, gm. Szydłów, Janina Słowikowska – nauczycielka w Radzanowie, Jan Wnuk – kier. szkoły w Skotnikach Dużych, gm. Pęczelice, Maria Krówka – kier. szkoły w Sułkowicach, gm. Pęczelice, Ida Ignatjew – nauczycielka w Hołudzy, gm. Radzanów, Władysław Magiera – nauczyciel w Kawczycach, gm. Radzanów, Maria Ojrzanowska – nauczycielka w Broninie, Stanisława Sikorska – nauczycielka w Janowicach, gm. Gnojno, Stanisław Chabrowski – kier. szkoły w Sędziejowicach, gm. Chmielnik, Franciszek Jasiński –  kier. szkoły w Stopnicy, Franciszka Cech, Anna Kościółek i Edward Zakrzewski – nauczyciele w Stopnicy, Apolonia Stafińska – kier. szkoły w Podstole, gm. Drugnia. APR 209/1044, k. 9.
68. Rada Opiekuńcza Powiatowa w Busku (Polnisches Hilfskomitee in Busko) rozpoczęła swoją działalność 4 września 1940 r. W 1941 r. z polecenia niemieckiego Rada zmieniła nazwę na Polski Komitet Opiekuńczy w Busku (Pol.K.O. w Busku).
69. RGO Sprawozdania Pol.K.O. w Busku  – AAN sygn. 2_125_0_2.4_752, k. 5, 10-18, 53, 59, 74, 82, 83, 87, 92, 96, 105, 113, 116, 121, 124, 127, 132, 151, 188, 204.

70. Smarzyński, s. 261.

71. AAN sygn. 2_125_0_2.1_378.
72. Eugeniusz Vogtman zasłużył się wielce dla szkolnictwa powszechnego na wsi. Z jego inicjatywy i jego staraniem wybudowano szkoły w Szczerbakowie k. Wiślicy, w Świniarach k. Solca-Zdroju i w Ostrowcach. Henryk Leżoń, Siedmiomilowy krok biednego dziecka w oświatę. Głos z Gminy Nowy Korczyn (Biuletyn Informacyjny Gminy Nowy Korczyn), nr 8/2008, s. 30.
73. Henryk Smarzyński, s. 263.
74. Spis etatowych i honorowych członków Polskiego Komitetu Opiekuńczego w powiecie buskim (stan: 1943 r.), AIPN GK 639/42, k. 275; Leon Czajęcki, kierownik szkoły we wsi Grzymała, dołączył w 1943 r. do działaczy konspiracyjnych ZWZ w Rejonie Tuczępy. We wsi Grzymała komendantem placówki był Paweł Łukasik. Józef Mrożkiewicz “Brzoza”, W konspiracji i w walce. Z dziejów Podobwodu AK Szydłów. Wydanie II poprawione i uzupełnione, Kielce 1997, s. 73.