Tajne nauczanie

• Tajne nauczanie w GG i w dystrykcie radomskim
• Co Niemcy wiedzieli o tajnym nauczaniu ?
• Tajne nauczanie w powiecie buskim
• Wybrani nauczyciele tajnego nauczania w powiecie buskim
• Warto było
• Komisje weryfikacyjne

Tajne nauczanie w GG i w dystrykcie radomskim

Nigdzie indziej w Europie okupant niemiecki nie niszczył z taką zajadłością szkolnictwa podbitego narodu, jak miało to miejsce w Polsce: poprzez niemal całkowitą likwidacjwę na ziemiach inkorporowanych do III Rzeszy i poprzez dewastację  i pozostawienie tylko małych części szkolnictwa na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Jedyną odpowiedzią na niemieckie próby skarłowacenia i partiami likwidacji oświaty polskiej było jej przeniesienie do podziemia. Powszechnie i spontanicznie nauczyciele, rodzice i dzieci zjednoczyli się w woli kontynuowania nauki w duchu patriotyzmu i zgodnie z wymogami szkolnymi. Była to walka z okupantem o zachowanie tożsamości narodowej, walka utwierdzona w wierze polskich pedagogów w odzyskanie niepodległości i inną przyszłość, dla której potrzebni będą dobrze wyedukowani młodzi ludzie¹. 

Zamknięcie gimnazjów i liceów określało jednoznacznie stosunek okupanta do tego typu szkół. Rodzice i nauczyciele stanęli przed problemem, co robić dalej, aby młodzież nie straciła rozpoczętych lat nauki, oraz by uchronić ją przed demoralizacją, którą niosła ze sobą wojna i okupacja. “Należało … – wspomina Maksymilian Opara, nauczyciel z Pińczowa – otoczyć opieką młodzież gimnazjalną, uchronić ją od przymusowej bezczynności i podjąć walkę o jej przyszłość, o przyszłość inteligencji polskiej”². 

Zatroskanie o młodzież obecne było w Kościele. Biskup kielecki Czesław Kaczmarek w liście pasterskim do młodzieży kierował taki apel: “Ty, Młodzieży droga (…) musisz się ze szczególnym zamiłowaniem i sumiennością oddać swemu szkolnemu czy oświatowemu zadaniu (…) wyzyskajcie każde warunki i każdą sposobność stania się bardziej oświeconymi (…). Nie trwoń czasu. (…). Jeżeli twoja szkoła jeszcze jest zamknięta, albo praca w stowarzyszeniach utrudniona, to czytaj, ucz się i pracuj w domu, bo czas jak błyskawica szybko przemija”³. 

Zaczęto, więc organizować tajne nauczanie, którego najbardziej powszechną formą były kilkuosobowe komplety. Wkrótce powstały pierwsze struktury organizacyjne tej formy oporu cywilnego w ramach Polskiego Państwa Podziemnego⁴. Tajne nauczanie, obejmujące wszystkie trzy stopnie (elementarne, średnie i wyższe⁵) stało się jedną z najważniejszych form antyhitlerowskiej aktywności społecznej o charakterze edukacyjnym i – co niezwykle istotne – wychowawczym, kształtując patriotyczne postawy i podtrzymując ducha narodowego. 

Nigdzie indziej w Europie fenomen nielegalnego nauczania nie osiągnął tak masowej skali i tak wysokiego stopnia zorganizowania⁶. Kierownictwo organizacji tajnego nauczania podjął najwcześniej Związek Nauczycielstwa Polskiego (październik 1939 r.) przyjmując konspiracyjną nazwę Tajna Organizacja Nauczycielska (TON). Latem 1940 r., Delegatura Rządu na Kraj powołała Departament Oświaty i Kultury. Departamentowi podporządkowane były Okręgowe Biura Oświaty i Kultury⁷. Administrację terenową stanowiły ogniwa TON, później powiatowe i gminne komisje oświaty i kultury. Departament i TON ściśle ze sobą współpracowały, a właściwie przenikały się wzajemnie i uzupełniały – organizacyjnie i personalnie⁸.

Z końcem 1940 r. powstał podziemny, pokrywający się w zasadzie z granicami dystryktu radomskiego, Okręg Szkolny Radomsko-Kielecki, powszechnie nazywany Okręgowa Komisja Oświaty i Kultury (OKOiK). Kuratorem Okręgowym w Kielcach, lub inaczej – kierownikiem Okręgowej Komisji Oświaty i Kultury, lub jeszcze inaczej – kierownikiem Biura Oświaty i Kultury w Okręgowej Delegaturze Rządu Kielce, był działacz Stronnictwa Ludowego “ROCH” Stanisław Podrygałło⁹.

Wiosną 1941 r. przystąpiono do organizacji powiatowych, a następnie gminnych KOiK. Powiatowe KOiK w swojej działalności obejmowały szkolnictwo powszechne, szkoły średnie ogólnokształcące, oświatę dorosłych, walkę cywilną, opiekę nad nauczycielami oraz rodzinami nauczycieli aresztowanych, więzionych w obozach koncentracyjnych lub zamordowanych¹⁰.

Powstawanie i krzepnięcie centralnych struktur tajnej oświaty oraz bieżąca jej działalność, szczególnie we wczesnej fazie, nie były pozbawione pewnych napięć, wynikających ze zróżnicowanych poglądów poszczególnych ugrupowań politycznych co do tego, jakie treści edukacyjne i wychowawcze powinny być uwzględnione. Nie było to jednak na tyle ważące, by zakłócić powszechne przekonanie wśród reprezentantów wszystkich opcji politycznych, także w ich ugrupowaniach zbrojnych, jak ważne było – doraźnie i długofalowo – kształcenie młodzieży w trudnych warunkach okupacji¹¹.

Generalnie, związki tajnego nauczania z wojskowym ruchem oporu były ścisłe i wielopłaszczyznowe. Przejawem tego – w powiecie buskim również – był fakt, że członkowie AK i BCh oraz NSZ stanowili większość osób zaangażowanych w działalność i wspieranie wspólnej dla nich TON¹². Nauczyciele prowadzili lekcje także w oddziałach partyzanckich¹³, a te ostatnie ochraniały co ważniejsze zajęcia oświatowe z dziećmi i młodzieżą, np. egzaminy.

Silne i poparte skutecznym działaniem było zainteresowanie ruchu ludowego oświatą i wychowaniem młodzieży w warunkach konspiracyjnych¹⁴. Zaangażowanie wielkiej rzeszy nauczycieli i działaczy konspiracyjnych zaowocowało masowym uczestnictwem ludności wiejskiej w nauce na poziomach powszechnym i szkoły średniej, także w miejscach, gdzie nie było wcześniej szkół średnich¹⁵. Nauczyciel Maksymilian Opara z Pińczowa pisał: “Rada Pedagogiczna zwracała baczną uwagę na młodzież z okolicznych wsi, biorąc pod swą opiekę tworzone tam liczne komplety. Naukę na tych kompletach prowadzili zarówno nauczyciele szkół średnich, jak i nauczyciele szkół podstawowych”¹⁶. Zaistniałe powszechne i – co paradoksalne, w trudnych warunkach konspiracji – demokratyczne w swoim charakterze nauczanie rozbudziło intelektualnie młodzież chłopską i robotniczą¹⁷.

Co Niemcy wiedzieli o tajnym nauczaniu ?

Rozkwit polskiego tajnego nauczania był nie do pogodzenia ani z niemieckimi koncepcjami unicestwienia narodu polskiego we wszystkich aspektach, ani z doraźnymi interesami III Rzeszy. Tymczasem na tropienie i zwalczanie polskiej oświaty konspiracyjnej jakby zabrakło Niemcom sił i środków. Utyskiwano na słaby nadzór ze strony niemieckiej administracji oświatowej, źle wyposażonej materialnie i przenikniętej zatrudnionym z konieczności elementem polskim. Ponadto, Niemcy zaabsorbowani byli walką z polskim zbrojnym ruchem oporu i dokuczliwym sabotażem gospodarczym¹⁸. A jednak. Wraz z narastającą falą terroru niemieckiego od wiosny 1943 r. rozpoczęło się także intensywne tropienie tajnego nauczania¹⁹.

Niemcy mieli dość dokładnie rozpoznane tajne nauczanie w polskich szkołach powszechnych. Wiedzieli, co było nauczane i w jakim duchu oraz których przedmiotów “jawnych“ używano jako “płaszczyka” dla “tajnych”²⁰. Zdawali sobie też sprawę, że narzucony uczniom w szkołach powszechnych oficjalny, płytki i prymitywny program nauczania faworyzuje tajne nauczanie. Łatwizna obowiązkowego w szkołach materiału pozwalała nauczycielom na wygospodarowanie czasu i wykorzystanie go z należytym pożytkiem dla uczniów²¹. 

O tajnym nauczaniu na poziomie szkoły średniej, w kompletach, albo – jak Niemcy to określali – w “nauczaniu domowym”, wiedza okupanta była mniejsza. Tym niemniej nie robił on sobie żadnych iluzji: rodziny polskie czyniły wszystko, by kształcić i wychowywać młodzież w duchu narodowym i wpoić jej przekonanie, iż Polska utraciła swoją państwowość chwilowo i że ją odzyska. 

Informacje docierające do niemieckich władz policyjnych o tajnym nauczaniu miały 3 zasadnicze źródła: błędy polskich działaczy konspiracyjnych, prowadzące do niezamierzonego “obdarowania” policji niemieckiej informacjami o strukturach i osobach zaangażowanych w tajne nauczanie, wizytacje niemieckich urzędników w polskich szkołach powszechnych i zawodowych, doniesienia konfidentów²².

Mimo że tajne nauczanie osiągnęło wielkie rozmiary i angażowało olbrzymie rzesze ludzkie, dużych i groźnych w skutkach “wsyp” zasadniczo nie było. Tym niemniej, lokalnie, tu i ówdzie, uderzenia niemieckich sił policyjnych w polską oświatę były dotkliwe i tragiczne w skutkach. Tak było w Miernowie (gmina Złota) 22 kwietnia 1944 r., gdy miał miejsce egzamin dla dorosłych z zakresu szkoły powszechnej. Żandarmi zagarnęli 4 nauczycieli. Byli to Jan Jasiński z Jurkowa, którego zakatowali na śmierć, Stanisław Smak i Władysław Domagała z Miernowa, których  wywieziono do obozu koncentracyjnego (Domagale udało się uciec z transportu) oraz Lech Wójcicki z Sokolicy – wrócił z Gestapo po blisko miesiącu z poważnymi uszkodzeniami ciała²³.

Wymierzano także kary pieniężne. Mieszkańcy Niegosławic (gmina Złota) obłożeni zostali kontrybucją w wysokości 61 tysięcy złotych za prowadzenie tajnej szkoły²⁴.

Tajne nauczanie w powiecie buskim²⁵

Wkrótce po zamknięciu przez Niemców gimnazjum i liceum w Busku, dyrektor tej szkoły, Józef Lisak, zainicjował utajnioną kontynuację nauki na poziomie szkoły średniej. Poparli go Zofia Bogoniowa, Irena Turzańska, ks. Stanisław Śliwiński i Maria Tylusińska oraz wysiedlona z Wielkopolski Janina Bykowska²⁶. J. Lisak zdołał w krótkim czasie przełamać panującą wśród części rodziców apatię i strach, spowodowane wzmagającym się terrorem okupanta. Konspiracyjne gimnazjum i liceum rozpoczęło swoją działalność w 1940 roku²⁷. Szybko rosła liczba chętnych do podjęcia nauki; nie tylko z Buska, lecz z całego powiatu. Znaczącą część uczniów stanowiły dzieci uchodźców i przesiedlonych do Buska z innych części kraju.

Aktywność J. Lisaka i osób go wspierających, a poprzedzającą stworzenie formalnych struktur tajnego nauczania w powiecie buskim, można by określić jako działanie spontaniczne, bez odgórnego zwierzchnictwa, prowadzone jednak z rozważnym zastosowaniem środków ostrożności. 

Dla dopełnienia obrazu pierwszego roku okupacji warto wspomnieć o Edwardzie Dębskim (ur. 1893), kierowniku od 1930 r. szkoły powszechnej w Busku. Zanim został aresztowany dnia 1.11.1940 r. i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie²⁸, działał on w strukturach Służby Zwycięstwu Polski, następnie w Związku Walki Zbrojnej, wchodził w skład kolegium redakcyjnego tajnej gazetki “Wolna Polska”, wydawanej przez harcerską organizację “Cel”²⁹. Zaangażował się także w prowadzenie tajnej oświaty³⁰. 

W Pińczowie, Wiślicy i innych miejscowościach przedwojennego powiatu pińczowskiego tajne nauczanie rozpoczęło się spontanicznie już w grudniu 1939 r. Realizowano pełny program szkoły powszechnej³¹. Tajne nauczanie w zakresie szkoły średniej zainicjowane było zasadniczo przez samą młodzież w styczniu 1940 r., gdy uczniowie Feliks Białkiewicz, Czesław Lech i Zbigniew Sobczyk po samodzielnym opanowaniu pewnej partii materiału uprosili u polonisty Maksymiliana Opary poddanie ich egzaminowi. Do nauczania na szczeblu średnim w Pińczowie przystąpili obok nauczycieli członkowie Szarych Szeregów³². 

Fot. Jan Kupiec³⁴.

Wiosną 1941 r. Jan Kupiec, prezes kieleckiego okręgu TON, powołał powiatowe ogniwa TON w Busku i Pińczowie. W skład powiatowego ogniwa TON w Busku weszli:

• Marcin Kurzeja – przewodniczący, referent ds. szkolnictwa powszechnego,
• Adam Kwiecień – referent ds. kształcenia nauczycieli,
• Józef Lisak – referent ds. szkolnictwa powszechnego,
• Bolesław Nosal – łącznik między TON a inspektoratem szkolnym, opiekun społeczny nad rodzinami nauczycielskimi.

W Pińczowie zaś zarząd powiatowego ogniwa TON stanowili:

• Stanisław Kwiecień – przewodniczący, opieka nad całokształtem tajnego nauczania,
• Daniel Olech – opieka nad szkolnictwem ogólnokształcącym,
• Stanisław Sobczyk – opieka nad szkolnictwem powszechnym,
• Jan Jamroży z Działoszyc – opieka nad kształceniem zawodowym,
• Franciszek Parlak z Senisławic – kształcenie nauczycieli,
• Stanisław Przondo³⁵ – opieka nad kształceniem dorosłych.

Fot. Stanisław Kwiecień z Pińczowa³⁶.

Na przełomie lat 1942-1943 Jan Kupiec powołał w Busku Powiatową Komisję Oświaty i Kultury. Najprawdopodobniej w tym samym czasie powołana została także w Pińczowie Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury³⁷.

Kierowanie powiatową KOiK w Busku powierzono Stefanowi Wojciechowskiemu, nauczycielowi w Nizinach, byłemu inspektorowi szkolnemu Obwodu Buskiego. Zastępcą został Tomasz Gromadzki, były nauczyciel ze Stopnicy, działacz ZNP. W skład powiatowej KOiK weszli także Franciszek Smoliński (kierownik szkoły w Oleśnicy) i Jan Wojtasik. Wojciechowski odpowiadał za opiekę nad nauczycielami i pomoc materialną³⁸. Gromadzki zaopatrywał punkty tajnego nauczania w podręczniki i artykuły piśmienne; był również referentem ds. szkolnictwa średniego. Smoliński był referentem ds. szkolnictwa powszechnego, jego obowiązkiem było utrzymywanie łączności z organizacjami podziemnymi.

Fot. Stefan Wojciechowski z Nizin⁴³.

• Pierzchnica – Marian Kędzierski
• Piotrkowice – Jan Szwarnowiecki
• Raczyce – Alfred Kletowski
• Radzanów – Kazimierz Rzędowski, Wincenty Leśniak
• Sędziejowice – Jan Panas
• Stopnica – Tomasz Gromadzki, Lucjan Jasiński
• Strożyska – Marcin Olszowy, Wincenty Nowak, Jan Żurek
• Szaniec – Franciszek Styrcz⁴⁴
• Szydłów – Jan Stawecki
• Zborów – Józefa Kurzeja
• Kije – Władysław Ciurlik⁴⁵
• Bogucice – Adam Kozłowski
• Brzeście – Piotr Lech
• Chroberz – Jan Kocieliński
• Pińczów (m.) – Stanisław Sobczyk
• Sokolina – Leon Wójcicki
• Wiślica – Stanisław Włoczewski
• Zagajów (gm. Góry) – Edward Wyrozumski
• Złota – Stanisław Rak.

Z racji administracyjnej podległości powiatu buskiego tajnemu Kuratorium Kielecko- Radomskiemu (od października 1941 r.), stamtąd przychodziły zarządzenia, instrukcje i polecenia. Konferencje, odprawy i spotkania działaczy TON i PKOiK odbywały się w Radomiu, Kielcach i w innych miejscowościach regionu⁴⁶. Zajęcia lekcyjne wizytowane były przez wizytatorów Bronisława Czerwińskiego i Jana Śpiewaka⁴⁷.

O zasięgu tajnego nauczania w powiatach buskim i byłym (całym) pińczowskim dają pewne wyobrażenie następujące dane liczbowe z roku szkolnego 1943/44⁴⁸. 

powiat	nauczanie na poziomie powszechnym		nauczanie na poziomie średnim ogólnokształcącym
	liczba nauczycieli	liczba uczniów	liczba nauczycieli	liczba uczniów
buski	38	343	16	403
pińczowski	143	1808	25	422

W nieco innym ujęciu podaje B. Orłowski liczbę uczniów Tajnego Gimnazjum i Liceum w Busku – na podstawie zeszytów-katalogów ocen, prowadzonych przez Józefa Lisaka.

rok szkolny	klasy gimnazjalne				razem
	I	II	III	IV
1940/41	17	17	20	20	74
1941/42	81	33	31	30	175
1942/43	172	112	79	58	421
1943/44	201	137	120	82	540

rok szkolny	klasy I licealne		klasy II licealne		razem
	hum.	mat.-fiz.	hum.	mat.-fiz.
1940/41	7	1	5	–	13
1941/42	6	9	16	5	36
1942/43	16	17	7	5	45
1943/44	23	53	21	15	112

Według H. Smarzyńskiego, w tajnym nauczaniu w tej szkole uczestniczyli (rok szkolny / nauczyciele / uczniowie): 1939-40/3/13, 1940-41/9/86, 1941-42/20/211, 1942-43/24/461, 1943-44/27/585. Przez szkołę przeszło w czasie okupacji 1356 uczniów⁴⁹. 

Rosnąca z roku na rok i w konsekwencji olbrzymia, jak na warunki wojny i konspiracji, liczba uczniów i zaangażowanych nauczycieli, związane z tym zagrożenia i troski oraz dążenie do zapewnienia bezpiecznych zbiórek tajnych kompletów i bezpiecznej organizacji egzaminów spowodowały, że dyrektor J. Lisak opracował wraz z nauczycielami sieć punktów tajnego nauczania z pięcioma ośrodkami. Każdy z nich miał wyznaczonego opiekuna: w Busku – Józef Lisak, w Chmielniku –  Bolesław Iwański, w Stopnicy – Feliks Stelmaszyński, w Janinie⁵⁰ – Jerzy Górczyński, w Wiślicy – Stanisław Przondo. Utworzona została także sieć punktów Tajnego Gimnazjum i Liceum w pięciu miejscach i z opiekunami, jak wyżej oraz w miejscowościach (nazwisko opiekuna w nawiasie): Chroberz (Adam Skałkowski), Czarkowy (Jerzy Filipowski, Józef Grenda), Dobrowoda (Leon Solarski), Jurków (Stanisław Knap, Tadeusz Bróg), Kocina (Jan Wojtasik), Pacanów (Stanisław Wołoszyński), Sokolina (Jerzy Wójcicki), Szczaworyż (Adam Kwiecień), Tuczępy⁵¹ (Władysław Chłapowski).

Radzie pedagogicznej Tajnego Gimnazjum i Liceum przewodniczył Józef Lisak. W skład rady wchodzili Irena Turzańska, Zofia Bogoniowa, Maria Tylusińska, Jakub Zaremba (zmarł śmiercią naturalną w 1943 r.⁵³), ks. Stanisław Śliwiński. W roku 1941 i w latach następnych dołączyli do rady pedagogicznej przybyli do Buska uchodźcy oraz wysiedleni z terenów włączonych do III Rzeszy: Kazimiera Józefowicz, Janina Bykowska, Janusz Daniewski (przybył z Warszawy, ukrywał się w Łatanicach, zastąpił Stanisława Borowca dojeżdżającego rowerem z Pińczowa na zajęcia i egzaminy z łaciny),  Józef Poleski (oficer WP, od 1939 r. ukrywał się w Busku i w pobliskich miejscowościach⁵⁴), Leon Starkiewicz (dyrektor przedwojennego Gimnazjum Męskiego w Łodzi, zamieszkał u brata Szymona Starkiewicza w sanatorium “Górka”), Alicja Sznajdrowa (przybyła do Buska w 1943 r.), Janina Czarnecka (przybyła z Włocławka), Janina Cisowska (przybyła do Buska w 1940 r.).

W Pińczowie funkcję nadzorczą i koordynacyjną dla całokształtu tajnego nauczania spełniała Tajna Rada Pedagogiczna. Po aresztowaniu i wywiezieniu do obozu koncentracyjnego dyrektora Jana Prokopka, przewodniczącym Rady został w sierpniu 1940 r. Stanisław Borowiec, a na początku 1941 r. zmienił go Daniel Olech, którego zastępcą był Maksymilian Opara.     

Duża liczba uczniów chętnych do nauki sprawiła, że angażowano do nauczania w tajnych kompletach także osoby bez pełnych kwalifikacji pedagogicznych; najpierw tylko z wykształceniem wyższym, profesorowie szkół wyższych, szukający schronienia pod strzechą chłopską⁵⁵, z czasem także studenci i uczniowie starszych klas gimnazjalnych⁵⁶.

Nauka na poziomie szkoły średniej odbywała się w kompletach 3-5-osobowych, niekiedy w liczniejszych. Dobór uczniów był bardzo staranny i ostrożny, przede wszystkim pod kątem bezpieczeństwa. Zajęcia lekcyjne odbywały się w umówionych miejscach i czasie pod pretekstem spotkań towarzyskich lub nauki gry na instrumencie.

W Chmielniku z tajnego nauczania korzystało około 30 osób. Młodzież ucząca się, jak również i rodziny prześladowań nie doznały. Nauczali: Bolesław Iwański, Stanisław Pucułek , Roman Stradowski , Aleksander Kuczyński , Szybajło, Alfred Zychowicz, Bogdan Zychowicz, , Dolnata, Nowak, Marian Szłapiński, Krystyna i Barbara Pfont, przesiedlone z Wielkopolski, Zbrojowa. Z wykładowców ukrywali się Iwański Bolesław, Pucułek Stanisław, Dolnata i Nowak. Lekcje tajnych kompletów odbywały się w małych, kilkuosobowych grupkach w mieszkaniach rodzin Marków, Tyrakowskich, Zychowiczów, Pfontów, Gryszków, Makówków, Pisarskich, na plebanii i u Romana Stradowskiego.
Amelia Sołtysiak wspomina: “Na lekcje zabierane były rozmaite ręczne robótki, włóczki, szydełka, druty, by pozorować naukę dziergania. Przygotowywany był patefon i płyty, aby w razie wpadki spotkanie wyglądało na imieninowe lub urodzinowe przyjęcie⁵⁷.

W Busku najczęściej miejscami spotkań były mieszkania nauczycieli oraz domy wybranych przez radę pedagogiczną obywateli miasta – w miejscach ustronnych, gdzie Niemcy rzadziej bywali. Spotykano się w mieszkaniach Techmanów (Kościuszki 18), Budzyńskich i Foltańskich (Polna), Bąkowskich (Stopnicka 32), Czarneckich i Michalskich (Batorego, przemianowana przez Niemców na Oststrasse), Chruślińskich i Hiżyckich (Nadole), Liberów (Żwirki i Wigury), u Bolesława Nosala oraz w mieszkaniu Szymona Starkiewicza w Sanatorium Dziecięcym “Górka”. Nauczycielka Janina Cisowska-Graczyk prowadziła komplety we własnym domu przy ulicy Chmielnickiej⁵⁸.

Lekcje prowadzone były najczęściej przed południem lub późnym wieczorem. Zgodnie ze specjalizacją przypisaną nauczycielom przez radę pedagogiczną, zmieniali się oni w ściśle określonych godzinach. Specjalizacja i zaangażowanie jednocześnie kilku nauczycieli możliwe było w Busku, Stopnicy, Chmielniku i Wiślicy. W punktach tajnego nauczania, gdzie przebywał jeden tylko nauczyciel, był on zmuszony uczyć wszystkich przedmiotów. Czas pracy ucznia 2-4 godzin zegarowych podzielony był na lekcje 45-minutowe z przerwami. Dla bezpieczeństwa uczniów wystawiane były czujki i uzgadniane sposoby alarmowania w razie niebezpieczeństwa. Według wspomnień J. Lisaka, nawet granatowi policjanci ostrzegali przed grożącym niebezpieczeństwem i radzili wstrzymać pracę w kompletach.

Przerabiano program przedwojennego gimnazjum i liceum z wyłączeniem śpiewu, gimnastyki, zajęć praktycznych i rysunku. Nauczyciele nie tylko uczyli danego przedmiotu, ale też wdrażali młodzież do samokształcenia i przygotowywali ją do egzaminów.

Trafnie dobrane metody nauczania, praca z nauczycielem w kilkuosobowych grupkach po naturalnej selekcji, atmosfera konspiracji, przeświadczenie wśród uczniów, że dobra nauka jest wyrazem patriotyzmu, formą walki z okupantem, wszystko to sprawiało, że poziom przekazywanej wiedzy i wyniki osiągane przez uczniów były bardzo dobre, częstokroć lepsze niż w “normalnych” warunkach przedwojennych. I to wszystko przy niedostatku podręczników, literatury uzupełniającej i pomocy naukowych. Młodzież uczyła się z pełnym zapałem, a powtarzanie egzaminów zdarzało się rzadko⁵⁹. 

Maksymilian Opara z Pińczowa wspomina: “Z kolegami i koleżankami organizujemy komplety, a później normalne gimnazjum i liceum z klasami. Uczymy, egzaminujemy, promujemy; wyjeżdżamy do wsi i miasteczek, wciągamy coraz więcej nauczycieli i młodzieży do pracy. O niebezpieczeństwie nie mamy czasu myśleć. Piękna praca, owocna, młodzież wspaniała, pracowita, patriotyczna. Można od niej dużo wymagać, więcej niż przed wojną w normalnej szkole”⁶⁰.

Znamienna była wielka dbałość nauczycieli i podziemnej administracji tajnego nauczania o jakość i poziom przekazywanej uczniom i wymaganej od nich wiedzy. A przecież trudne warunki do prowadzenia zajęć, rozliczne deficyty, przede wszystkim śmiertelne wręcz zagrożenie ze strony Niemców, mogłyby – zdawało by się – usprawiedliwiać zastosowanie taryfy ulgowej w podejściu do programu nauczania, dyscypliny zajęć i sprawdzania wiedzy u uczniów. W Pińczowie przejęto częściowo od nauczycieli szkół powszechnych trud prowadzenia egzaminów poprzez powołanie Tajnej Komisji Egzaminacyjnej, złożonej z wykwalifikowanych nauczycieli szkół średnich, aby należycie kontrolować i legalizować wyniki nauki⁶¹. Przyzwolona przez Radę Pedagogiczną samodzielna klasyfikacja uczniów przez nauczycieli szkół średnich z pełnymi kwalifikacjami, uczących w kompletach jednocześnie kilku przedmiotów podlegała kontroli, legalizacji i zaprotokołowaniu przez Komisję Egzaminacyjną. W Busku egzaminy składane były przed nauczycielem kwalifikowanym lub przed 3-osobową komisją. Wyniki egzaminów trafiały do dyrektora J. Lisaka celem wpisania do zeszytów-katalogów ocen⁶². 

Nauka była w zasadzie bezpłatna. Tylko nieliczni rodzice wynagradzali nauczycieli drobnymi kwotami lub w naturze. TON przekazywała co pewien czas pewne kwoty do podziału wśród nauczycieli. Amelia Sołtysiak wspomina: “Nauczyciele przekazywali nam swą wiedzę bez żadnego wynagrodzenia, po prostu za talerz wspólnie zjedzonej zalewajki lub kartoflanki”⁶³. 

W Stopnicy działało tajne Liceum Pedagogiczne. Inicjatorami jego powołania byli S. Wojciechowski, T. Gromadzki, M. Kurzeja, J. Lisak i A. Kwiecień. Pomysł zyskał poparcie ukrywającego się w Stopnicy asystenta Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego, Tadeusza Nowackiego. Dzięki jego staraniom rozpoczęto naukę w szkole w 1942 r. Jemu powierzono kierownictwo pedagogiczne oraz nauczanie filozofii i pedagogiki. W Liceum Pedagogicznym uczyli: A. Kwiecień – przedmiotów przyrodniczych, T. Gromadzki – historii wychowania, a po jego śmierci Julian Ludwikowski. Z Buska dojeżdżali Bronisław Bogoń (uczył geografii) i Marcin Kurzeja (uczył rysunku i prac ręcznych). Przeciętnie na zajęcia uczęszczało 8 dziewcząt ze Stopnicy i okolic. W 1943 r. zorganizowano filię w Busku. Działała do stycznia 1945 r. Nauczycielami byli: dojeżdżający ze Stopnicy Tadeusz Nowacki oraz Bolesław Nosal i Bronisław Bogoń. Lekcje prowadzono 3 razy w tygodniu w domach Liberów, Michalskich i Stradowskich. Uczęszczało na nie 6 słuchaczek. Tajne Liceum Pedagogiczne było zalążkiem powojennego Liceum Pedagogicznego w Busku.

W Sichowie Dużym tajne nauczanie z zakresu szkoły powszechnej prowadzili Stanisław Mazur, Maria Herman, Gęciarzówna, Golcówna, Jezierska i nauczyciel Czecherz. Nauka odbywała się w domach prywatnych w Sichowie Małym u Głowackiego i Balickiego, a w  Sichowie Dużym u Drożdża⁶⁴.

W Koniemłotach, gm. Oględów, wykładowcami na tajnych kompletach byli: kierownik szkoły Kazimierz Olejarczyk, jego żona Irena Olejarczyk i nauczycielka Maria Latalska. Z tajnych kursów skorzystało 39 uczniów, którzy pomyślnie ukończyli szkołę. W roku szkolnym 1942/43 prowadzono tajne nauczanie w zakresie VI i VII klasy szkoły powszechnej. Na komplety uczęszczało 31 uczniów, a ukończyło je 28. W roku szkolnym 1943/44 na tajne komplety uczęszczało 30 uczniów, a ukończyło je 6⁶⁵.

Wybrani nauczyciele tajnego nauczania w powiecie buskim

Tadeusz Bróg, posługujący się też drugim członem nazwiska “Leszczyc” nie z formalnej, lecz wydumanej w żartach przyczyny, urodził się w 1876 r. w Chrobrzu. Ojciec jego, Stanisław, kowal u Wielopolskich, uczestniczył jako żołnierz Żuawów Śmierci François Rochebrune´a w bitwach powstania styczniowego pod Chrobrzem i Grochowiskami. Tadeusz ukończył gimnazjum w Pińczowie i, za pieniądze wuja – Uniwersytet w Petersburgu. W czasie studiów działał w organizacjach niepodległościowych, następnie był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej POW, żołnierzem Pierwszej Brygady Legionów Józefa Piłsudskiego, a w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1921 jako kawalerzysta walczył z konnicą Budionnego. Był nauczycielem w gimnazjum w Stopnicy, od 1933 r. w Busku. Był postacią popularną i znaną z wielu anegdot. W okresie okupacji hitlerowskiej działał w ZWZ-AK oraz, mimo wieku emerytalnego, wykładał na kompletach tajnego nauczania w Jurkowie, w Topoli k. Pińczowa oraz w Janinie i okolicznych wsiach. Pracował przez pewien czas w melioracji niedaleko Jurkowa. Zmarł 6.3.1945 r. w Busku i został pochowany na miejscowym cmentarzu⁶⁶.

Fot. Janina Czarnecka

Straciła pracę, bo odmówiła podpisania deklaracji lojalności wobec Niemców.
Zamieszkała w domu rodzinnym w Busku, a właściwie w jednej izbie tego domu, ponieważ pozostałe pomieszczenia Niemcy zagarnęli na własne potrzeby mieszkaniowe. J. Czarnecka włączyła się w nurt pracy podziemnej. Jej mieszkanie w domu pełnym hitlerowców było “skrzynką kontaktową” do “przerzutów” prasy konspiracyjnej, a następnie zbierania materiałów wywiadowczych dla Komendy Obwodu AK⁶⁷. Była członkiem grupy wywiadowczo-operacyjnej, przygotowującej zamach na gestapowca Maxa Petera. Od początku okupacji prowadziła zajęcia na tajnych kompletach nauczania. Po wojnie uczyła do 1971 r. historii, języka polskiego i języka rosyjskiego w Liceum Ogólnokształcącym w Busku-Zdroju. Zmarła w 1980 r. i została pochowana na cmentarzu w Busku⁶⁸. 

Bronisław Czerwiński, ur. 20.7.1907 w Pińczowie, tam ukończył gimnazjum w 1926 r. Studiował matematykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Był nauczycielem matematyki w szkołach średnich w Krakowie i Radomiu. W Pińczowie wszedł do Tajnej Komisji Egzaminacyjnej na miejsce Z. Szczygłowskiego, poszukiwanego przez gestapo⁶⁹. W maju 1945 r. oddelegowany do pracy w kuratorium w Gdańsku, organizował szkolnictwo w Oliwie. Od września 1945 r. pracował na Politechnice Gdańskiej, kontynuował karierę naukową jako matematyk w Trójmieście. Uznawany był za znakomitego wykładowcę. Zmarł 27.6.1957 r. w Gdańsku, pochowany na cmentarzu. w Oliwie⁷⁰. 

W swojej pracy doktorskiej dowodził tezy, że Słowianie w Europie nie byli ludnością napływową, lecz autochtoniczną, skupioną pierwotnie nad Dunajem, a następnie rozprzestrzeniającą się w dorzecza Wisły i Dniepru oraz Łaby i Odry, skąd byli później wypierani przez plemiona germańskie. Od września 1939 r. do maja 1940 r. przebywał w niewoli niemieckiej. Pracował następnie jako wychowawca młodzieży w bursach na Żoliborzu w Warszawie. Tropiony przez Gestapo ze względu na głoszone przez niego teorie o Słowianach przybył w 1941 r. w okolice Buska, gdzie zamieszkiwał w różnych wsiach i uczył na kompletach tajnego nauczania. Po wojnie był nauczycielem łaciny, greki, filozofii, logiki, historii i matematyki w Liceum Ogólnokształcącym i w Liceum Pedagogicznym w Busku-Zdroju do 1972 r. Po przejściu na emeryturę wyjechał do Warszawy. Zmarł tam w 1973 r. i tam został pochowany⁷¹. Pozostał w pamięci buskiego liceum jako człowiek ogromnej erudycji, trochę dziwak i samotnik⁷². 

Jerzy Górczyński pochodził z Kocka. Przybył do Janiny jesienią 1940 r. i jako korepetytor siostrzenic tamtejszego proboszcza, ks. M. Pankowskiego, zamieszkał na plebanii i wkrótce został nauczycielem tajnych kompletów. Górczyński wyjechał po wojnie na studia do Poznania, tam pracował jako nauczyciel i tam zmarł w 2000 roku. Górczyński ściągnął do powiatu stopnickiego dwóch kolegów ze studiów na Uniwersytecie Warszawskim: Eugeniusza Poreckowskiego i Juliusza Płaskowickiego. Poreckowski zatrudnił się najpierw u Grzegorza Żala, gospodarza w Grzymale, jako korepetytor dwóch jego synów. W miarę rozrostu tajnego nauczania powierzono Poreckowskiemu, już jako zaprzysiężonemu członkowi ZWZ-AK, nauczanie w tamtym rejonie przedmiotów matematyczno- fizycznych (przedmiotów humanistycznych uczył Paweł Opałka). Ze względu na zagrożenia ze strony policji niemieckiej, Poreckowski zmieniał miejsce pobytu i uczył kolejno: w Bosowicach Eugeniusza Tarnowskiego, w Janowicach dzieci sekretarza gminy Gnojno Poniewierskiego, w Gnojnie u zarządcy majątku Łuniewskich, Sołtysiaka, jego córkę Krystynę (siostra “Barabasza”), również w Gnojnie siostrzenicę proboszcza, ks. Stanisława Skórczyńskiego (archeologa), Elżbietę Hatys. Po wojnie był nauczycielem matematyki w Busku kolejno w Liceum Ogólnokształcącym, Liceum Pedagogicznym i w Liceum Ekonomicznym. Płaskowicki zamieszkał u rodziny Siennickich w Kargowie i uczył tam Zofię Kletowską. Pod koniec wojny został wywieziony na roboty do Niemiec. Wrócił do Buska i również otrzymał posadę nauczycielską⁷³.

Fot. Marcin Kurzeja⁷⁴.

Po 1945 r. działał społecznie w Związku Nauczycielstwa Polskiego (był prezesem lokalnego oddziału). Uczył w szkole podstawowej w Busku, był jej kierownikiem w latach 1950-1953 i 1956-1972. Był artystą malarzem. Posługując się techniką akwareli malował krajobrazy Ponidzia. Zmarł 8.11.2002 r., pochowany na cmentarzu parafialnym w Busku-Zdroju⁷⁵.

Fot. Józef Lisak

Obok kierowania kompletami tajnego nauczania, a przede wszystkim sprawowania funkcji dyrektora Tajnego Gimnazjum i Liceum, był zaangażowany w działalność konspiracyjną w Komendzie Obwodu Busko ZWZ-AK. Był szefem referatu VI (Biura Informacji i Propagandy). Zajmował się szkoleniem wojskowym w Podobwodzie Busko “Bór” Obwodu AK Busko “Borsuk”⁷⁸. Kierował wydawaną gazetką Komendy “Komunikat Informacyjny”, który ukazywał się w latach 1942-1943, a następnie w latach 1944-1945. Wspólnie z Marcinem Kurzeją wydawał pismo “Reduta”, oparte na nasłuchach radiowych⁷⁹. Opiekował się młodzieżą, w tym Tajną Organizacją Harcerzy “Cel”.  Był zagrożony, ukrywał się kolejno w różnych domach w mieście. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Buska 13.1.1945 r. uczestniczył w wznowieniu działalności gimnazjum i liceum, ale już wiosną 1945 r. opuścił Busko⁸⁰. Był dyrektorem Liceum Ogólnokształcącego w Pionkach w latach 1946-1948, następnie, w latach 1948-1952, był dyrektorem II Liceum Ogólnokształcącego w Elblągu⁸¹. Tam był inwigilowany przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, zakwalifikowany jako przeciwnik nowej władzy i wykluczony z PZPR⁸². Po czterech latach przerwy wrócił do pracy w oświacie: w roku szkolnym 1956/1957 został dyrektorem Liceum Ogólnokształcącego w Chobrzanach, powiat sandomierski, a następnie przez 11 lat był dyrektorem II Liceum Ogólnokształcącego w Sandomierzu. W 1969 r. przeszedł na emeryturę. Zmarł w Sandomierzu 31.8.1972 r. i tam został pochowany⁸³.

Ukrywała się przed Gestapo. Od 1942 r prowadziła ogniwa TON w gminach Oleśnica i Łubnice. Była też przewodniczącą komisji oświaty i kultury w tych gminach. Od 1945 r. wraz z mężem uczyła w szkole powszechnej w Busku-Zdroju, później w Szkole Ćwiczeń Liceum Pedagogicznego i Studium Nauczycielskiego. Uratowała od śmierci Czesława Malca, nauczyciela z Oleśnicy, skazanego za działalność w Armii Krajowej, poświadczając, że był nauczycielem tajnego nauczania. W latach 70-tych była instruktorem powiatowym nauczania początkowego⁸⁴.

Fot. Julian Ludwikowski.

Po wojnie wraz z żoną, Zofią Ludwikowską, uczył w szkole powszechnej w Busku-Zdroju i był aktywnym działaczem ZNP.
Opracował dla Zarządu Głównego ZNP notki biograficzne nauczycieli powiatu buskiego i ich losy okupacyjne. Za swoje zasługi był wielokrotnie odznaczony. Zmarł  w 1991 r., pochowany na cmentarzu parafialnym w Busku-Zdroju⁸⁵.

Bolesław Nosal, ur. 1908, po ukończeniu seminarium nauczycielskiego uczył w szkołach powszechnych powiatu stopnickiego, od 1939 r. w Busku-Zdroju. Uczył języka polskiego i śpiewu. Po wybuchu wojny dołączył do grupy nauczycieli tajnego nauczania na poziomie szkoły średniej. Za zgodą TON pracował w buskim urzędzie szkolnym. Był prezesem ogniska TON. Po wypędzeniu Niemców z Buska w styczniu 1945 r., B. Nosal uczestniczył w reaktywowaniu gimnazjum i liceum. Następnie uczył tam oraz w szkole powszechnej. Po utworzeniu Liceum Pedagogicznego w Busku-Zdroju został zastępcą dyrektora tej szkoły. Od 1955 r. pracował w  Kuratorium Okręgu Szkolnego w Kielcach, a następnie jako dyrektor w jednym z kieleckich liceów. Zmarł w 1992 r. i został pochowany w Busku⁸⁶.

Fot. Irena Turzańska “Kopta”

I. Turzańska kierowała Wojskową Służbą Kobiet (WSK) w obwodzie Busko “Borsuk”, nadzorowała działalność i szkolenie sanitarne harcerek, które prowadzone było w sanatorium “Górka” i w majątku Marii Chrzanowskiej w Hołudzy. Obok działalności w WSK i pracy w Związku Gmin, I. Turzańska uczyła języka niemieckiego na kompletach tajnego nauczania w zakresie szkoły średniej⁸⁷. Po wojnie pracowała w Liceum Ogólnokształcącym w Busku i działała w PTTK aż do emerytury w 1966 r. Zmarła w Kielcach w 1974 r., została pochowana w Busku⁸⁸.

Jan Kupiec, wybitny działacz ZNP w okresie międzywojennym, w latach 1931-1939 r. kierownik szkoły w Herbach Kieleckich, był w czasie wojny najpierw kierownikiem szkoły powszechnej w Kielcach, a od maja 1940 r. w Snochowicach, pow. kielecki. W strukturach konspiracyjnych, był kierownikiem wydziału szkolnictwa powszechnego w Okręgowym Biurze Oświaty i Kultury Okręgowej Delegatury Rządu Kielce. Sprawując tę funkcję docierał do wszystkich powiatów Kielecczyzny i organizował ogniwa TON, a później powiatowe KOiK. Mimo trudności komunikacyjnych przywoził tajne instrukcje ZWZ, później AK. Marcin Kurzeja wspomina, że w Busku funkcjonowały dwie skrzynki kontaktowe: w sklepie żelaznym Franciszka Kozłowskiego i u dr. Jana Chuderskiego. J. Kupiec po wojnie kontynuował pracę nauczycielską. Był kierownikiem szkoły podstawowej w Gielniowie (1945-1947), pierwszym dyrektorem Szkoły Podstawowej Rozwojowej w Kielcach (1947-1948; przekształconej później w III Liceum Ogólnokształcące), dyrektorem Liceum Ogólnokształcące w Pińczowie (1951–1952), kierownikiem szkoły podstawowej w Białobrzegach (1952-1956). Przez wiele lat był prezesem ogniska, oddziału, okręgu kieleckiego i do końca życia członkiem Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego. Na frontowej ścianie Klubu Animacji Kultury Szkolnej przy ulicy Okrzei 9 w Kielcach wmurowana jest tablica o treści: “W 1989 roku nauczyciele kielecczyzny, w 50 rocznicę założenia Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, ufundowali tablicę pamiątkową o treści “Jan Kupiec – 1897-1985 – Zasłużony – Nauczyciel – Wybitny działacz – Związku – Nauczycielstwa – Polskiego – w 50 rocznicę Założenia – Tajnej Organizacji – Nauczycielskiej 14.X.1989 – Nauczyciele – Kielecczyzny”. Jemu zawdzięczali nauczyciele zorganizowanie wczasów leczniczych w Busku, ulokowanych najpierw w willi Winogór, następnie w szkole podstawowej, a na końcu w internatach Liceum Ogólnokształcącego w Busku. Zasługą J. Kupca było działające w Busku w latach 1959-1962 Związkowe Studium Nauczycielskie, które ukończyło 146 osób⁸⁹.

Warto było

Oświata konspiracyjna, jako ważne ogniwo Polskiego Państwa Podziemnego, wypełniło przyjęte na siebie zadania i dało skuteczny odpór niemieckim planom zniszczenia polskich warstw przywódczych. Tajne nauczanie w duchu polskim sprzyjało kontynuacji procesu wychowania dzieci i młodzieży, chroniąc je przed oczekiwaną przez okupanta demoralizacją, wzmacniało postawy patriotyczne, miało kolosalne znaczenie moralne, mobilizowało do pracy i walki, niosło wiarę w odzyskanie niepodległości⁹⁰.

Wielu młodych ludzi nie zmarnowało czasu za okupacji. Wyniki ich pracy, w znacznej części samodzielnej, zostały sprawdzone w egzaminach i uznane jako podstawa do kontynuacji nauki po wojnie. Na bazie tajnych kompletów szkoły średniej, działających w terenie, powstały wiejskie ogólnokształcące szkoły średnie⁹¹.

Obie tajne szkoły średnie w Busku i Pińczowie mogły bez zwłoki, już od 1 lutego 1945 r., tj. w dwa tygodnie po przepędzeniu Niemców, wrócić do normalnego trybu nauczania⁹².

Cenne i doceniane były, także po wielu latach, zasługi szerokich rzesz nauczycieli w tajnym nauczaniu na poziomie szkół powszechnych⁹³.

Komisje weryfikacyjne

Ważną powojenną instytucją w administracji szkolnej na Kielecczyźnie, podobnie zresztą jak na całym terytorium byłego Generalnego Gubernatorstwa, była Państwowa Komisja Weryfikacyjna.

W Busku i Pińczowie działały już w styczniu 1945 r. powiatowe inspektoraty oświatowe. Inspektorem w Busku został Jan Massajada⁹⁴, w Pińczowie – Stanisław Kwiecień. 

Wkrótce potem Kuratorium Okręgu Szkolnego w Kielcach powołało w oparciu o zarządzenie nr 67/II–Śr/44 Resortu Oświaty Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) z dnia 13.8.1944 r. komisje weryfikacyjne dla legalizacji wyników tajnego nauczania⁹⁵ –  w Busku w styczniu⁹⁶, w Pińczowie w lutym 1945 roku⁹⁷. 

Problemy, z jakimi borykała się Państwowa Komisja Weryfikacyjna dla legalizacji wyników tajnego nauczania w Busku-Zdroju ilustruje w pewnym zakresie pismo przewodniczącego tej Komisji, Józefa Lisaka, z 22.3.1945 r. do nadrzędnej Komisji Weryfikacyjnej przy Kuratorium Okręgu Szkolnego Kieleckiego. Informując, że pismo z Kielc powołujące do życia Komisję w Busku dotarło do niego dopiero w połowie lutego 1945 r., wnioskuje o przedłużenie istnienia miejscowej Komisji przynajmniej do 1 maja 1945 roku⁹⁸. Nadto, J. Lisak uprasza o umożliwienie uczniom nadrobienia w okresie wydłużonym przynajmniej o miesiąc zaległości przed przystąpieniem do egzaminu, zważywszy, że z powodu działań wojennych nauczanie ustało w sierpniu 1944 r. Autor pisma uskarża się na brak odzewu ze strony kierowników szkół powszechnych, których zobowiązano do odesłania ankiet z informacjami o konspiracyjnym szkolnictwie powszechnym⁹⁹. 

Rozporządzeniem Ministra Oświaty z 26.06.1945 r. w sprawie zaliczenia okresu wojennego do wymiaru uposażenia nauczycieli powołano powiatowe komisje weryfikacyjne przy inspektoratach szkolnych, okręgowe przy kuratoriach i ministerialne przy Ministerstwie Oświaty (Dz.U.1945.24.140). Zgodnie z tym rozporządzeniem, przedmiotem weryfikacji, była praca nauczycielska w jawnym szkolnictwie polskim na terenach okupowanych, za granicą oraz w zorganizowanym tajnym nauczaniu¹⁰⁰.

Nie bacząc już na to, jaką oficjalną nazwę nosiła dana komisja weryfikacyjna i jaka była podstawa prawna jej powołania (czy Zarządzenie Resortu Oświaty PKWN z 13.8.1944 r., czy Rozporządzenie Ministra Oświaty z 26.6.1945 r.), stwierdzić można, że jej działalność, jako jedynej w powiecie, sprowadzała się do dwóch zasadniczych czynności:

1. wydawanie na wniosek zainteresowanych uczniów zaświadczeń i świadectw z wynikami nauki w czasie okupacji – do ostatecznej legalizacji przez nadrzędną (wojewódzką) komisję weryfikacyjną przy kuratorze okręgu szkolnego. Zaświadczenia i świadectwa wydawane były w Busku i Pińczowie przez dyrektorów tamtejszych szkół, którzy pełnili jednocześnie funkcje przewodniczących lokalnych komisji weryfikacyjnych¹⁰¹.
2. wydawanie nauczycielom zaświadczeń potwierdzających okresy ich pracy w tajnym nauczaniu.

Potwierdzanie nabytej przez uczniów wiedzy lub potwierdzanie pracy nauczyciela w tajnej oświacie, nie było wyłączną domeną komisji weryfikacyjnych, a na pewno już nie, gdy zakończyły one swoją działalność. Skomplikowane losy wojenne niektórych uczniów i nauczycieli lub inne okoliczności powodowały, że świadkowie – uczestnicy tajnego nauczania – składali oświadczenia w różnej formie (niektóre jeszcze w 1946 roku), które następnie przedkładane były Komisji Weryfikacyjnej przy Kuratorium w Kielcach¹⁰².

1. Czesław Madajczyk, Polityka III Rzeszy …, tom 2, s. 156.
2. Maksymilian Opara, Z działalności …, s. 418.
3. Kielecki Przegląd Diecezjalny nr 11-12 (1939) s. 441.
4. Marian Walczak, Struktura i działalność władz oświatowych w Polsce w latach 1939-1945. Przegląd Historyczno-Oświatowy. Rok LII, nr 1-2 (203-204) 2009, s. 52-54.
5. W tym miejscu warto zauważyć, że w archiwach i w literaturze najwięcej materiału dotyczy tajnego nauczania na poziomie szkoły średniej. Można byłoby zatem dojść do błędnego wniosku, że w tajnym nauczaniu na poziomie szkoły powszechnej niewiele się działo. A tymczasem miało ono charakter wręcz masowy i było albo uzupełnianiem programu nauczania o treści zakazane w czasie normalnych zajęć lekcyjnych w ogromnej większości szkół czynnych za okupacji, szkół tzw. jawnych, nadzorowanych przez powiatowego radcę szkolnego, najczęściej Niemca lub volksdeutscha, albo nauczaniem wybranych grup uczniów (kompletów) w budynku szkolnym po lekcjach lub w innych miejscach. Wstęp do Inwentarza zespołu akt “Tajne nauczanie w okresie okupacji hitlerowskiej w Kieleckim, Radomskim, Częstochowskim, Sandomierskim z lat 1939 – 1945”. APKi 256/I (Historia tajnego nauczania), s. 3; Adam Massalski, AK a tajne nauczanie na Kielecczyźnie w latach okupacji hitlerowskiej [w:] Kieleckie Towarzystwo Naukowe. Armia Krajowa: Okręg Radomsko-Kielecki: materiały z sesji naukowej [(28-29 listopada 1997 r.)] / pod red. Adama Massalskiego i Stanisława Meduckiego, Kielce 1998, s. 205.
6. Aleksander Birkenmajer, Co władze okupacyjne wiedziały o polskim tajnym nauczaniu w tzw. Generalnej Guberni?, Przegląd Historyczno-Oświatowy, Kwartalnik Poświęcony Badaniom Dziejów Oświaty i Wychowania w Polsce, 1947, s. 147; Jacek Chrobaczyński, Władysław Kruczek, Nauczyciele …, s.  6 i 22; Christiane Eberhardt, Geheimes Schulwesen und konspirative Bildungspolitik der polnischen Gesellschaft im Generalgouvernement. 1939-1945 [Tajne szkolnictwo i konspiracyjna polityka oświatowa społeczeństwa polskiego w Generalnym Gubernatorstwie]. Europäische Hochschulschriften. Reihe 11, Pädagogik.
7. Biura działały w okręgowych delegaturach rządu w Ciechanowie, Łodzi, na Pomorzu, w Poznaniu, na Śląsku, w Kielcach, Krakowie, Lublinie, Warszawie (miasto), Warszawie (województwo), Białymstoku, we Lwowie, w Nowogródku, na Polesiu, w Wilnie, na Wołyniu. Waldemar Grabowski, Departament Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj, Niepodległość i Pamięć 17/1 (341) 2010, s. 139-162.
8. Janina Czaplicka, Z dziejów Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON) w latach 1939-1945, Notatki Płockie nr 3(204)/2005, s. 15-18.
9. Waldemar Grabowski, Departament Oświaty … , s. 152.
10. Stanisław Ośko, Tajna oświata w Dystrykcie Radomskim w początkach okupacji niemieckiej. Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, tom XXXVI, zeszyt 1-4, 2001, s. 95-99.
11. Duże znaczenie tajnemu nauczaniu przypisywało Stronnictwo Ludowe “Roch”. Przy wojewódzkim kierownictwie “Rocha” w Kielcach działała Komisja Oświaty. W jej skład wchodzili przewodniczący Stanisław Janicki i członkowie Jan Zieliński, Stanisław Maniok, Katarzyna Janicka, Bronisław Ujma i Wacław Żechowski. Czesław Poniecki, Jesienny obrachunek. Wspomnienia. Warszawa 1983, s. 324.
12. B. Orłowski wymienia nauczycieli aktywnych także w wojskowych formacjach podziemnych: Irena Turzańska, Tomasz Gromadzki, Franciszek Smoliński, Bolesław Nosal, Bolesław Iwański oraz słuchaczy na tajnych kompletach, którzy pełnili odpowiedzialne funkcje w oddziałach AK i BCh: Jan Sowa “Grot” – komendant Obwodu Ludowej Straży Bezpieczeństwa BCh, Feliks Rajca “Kafel” – szef Kedywu w Obwodzie AK  w Busku, Jan Korepta “Nik” – dowódca grupy dywersyjnej “Orka” w Busku, członkowie AK: Jerzy Koszycki, Matylda Gadzalska (Stopnica), Stefan Lewiński, Marian Jop (Busko), Witold Skadłubowicz (Jurków), członek BCh Adam Benben (Dobrowoda), Władysław Ciesielski “Mechanik” (dowodził w Busku grupą harcerzy, prowadził nasłuch radiowy na potrzeby redakcji konspiracyjnej gazetki “Wolna Polska” – p. przypis 28); patrz też: Leszek Marciniec, Antyhitlerowski opór nauczycieli i uczniów na terenie powiatu buskiego. Tajne nauczanie jako jedna z form działania AK. Buski Kwartalnik Edukacyjny nr 24/2008, s. 20; obszerniej zagadnienie udziału nauczycieli tajnego nauczania w ruchu oporu na Kielecczyźnie potraktował Adam Massalski w “AK a tajne nauczanie …, s. 208-218.
13. Józef Krasuski, Tajne nauczanie w okręgu kielecko-radomskim w okresie okupacji hitlerowskiej, Przegląd Historyczno-Oświatowy 1971, nr 3, s. 346.
14. Maria Biernacka, Oświata a społeczno-kulturowe przeobrażenia wsi w latach ostatniej wojny i w okresie powojennym. Etnografia Polska, t. XXVII, z. 2, s. 103-131. W opinii Chrobaczyńskiego, Stronnictwo Ludowe (ROCH) wyróżniało się znacząco spośród wszystkich ugrupowań i partii politycznych Polskiego Państwa Podziemnego w tym obszarze, bo, w istocie, interesowało się działaniami oświatowymi na bieżąco i najintensywniej. Jacek Chrobaczyński, Szkolnictwo krakowskie w latach drugiej wojny światowej (1939-1945), Prace monograficzne Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie nr 147, Kraków 1993, s. 150.
15. Krasuski, Tajne nauczanie …, s. 346–347; Tak było, przykładowo, w Pierzchnicy, gdzie nauczanie na poziomie gimnazjalnym prowadziła tamtejsza nauczycielka Olga Kędzierska  (kierownikiem szkoły był jej mąż, Marian Kędzierski). Gdy została zwolniona w 1939 r. z pracy przez Niemców, rozpoczęła prywatne nauczanie materiału klasy siódmej z przedmiotów zakazanych przez okupanta. Najpierw z jednym uczniem, wkrótce już z zespołem 7-osobowym, a następnie dodatkowo z zespołem 5-osobowym młodzieży, która pragnęła kontynuować naukę po skończonej klasie siódmej. Prof. Edmund Massalski, jeden z organizatorów tajnego nauczania w Kielcach, wyposażył O. Kędzierską w program nauczania w zakresie klasy I gimnazjalnej i w instrukcję tajnego nauczania. Prowadzenia lekcji łaciny podjął się katecheta ks. Ząbek. Po pomyślnym egzaminie klasy I gimnazjalnej przed tajną komisją w Kielcach w 1941 r., O. Kędzierska zorganizowała nauczanie w II klasie gimnazjum. Leszek Marciniec, Nauczycielka tajnego gimnazjum, Tygodnik Ponidzia nr 3/1999, s. 4.
16. Maksymilian Opara, Z działalności …, s. 419.
17. Chrobaczyński, Szkolnictwo krakowskie …, s. 101.
18. Walczak, Struktura …, s. 56.
19. Krasuski, s. 349.
20. W Pacanowie nauczyciel tamtejszej szkoły, Michał Janas, wykorzystywał zajęcia z uczniami przy hodowli jedwabników jako pretekst do spotkań i nauki zakazanych przedmiotów. Stanisław Pytko, Wspomnienie o Michale Janasie, kierowniku Szkoły Powszechnej w Pacanowie w latach okupacji niemieckiej, Z życia Gminy, nr 10/1996, s. 15-16.
21. Ośko, Tajna oświata …, s. 95.
22. Radomska Gestapo przechwyciła 21.2.1943 r. “materiał kurierski”, zawierający szczegóły organizacyjne i wiadomości z terenu. Aleksander Birkenmajer, Co władze okupacyjne wiedziały o polskim tajnym nauczaniu w tzw. Generalnej Guberni?, Przegląd Historyczno-Oświatowy, Kwartalnik Poświęcony Badaniom Dziejów Oświaty i Wychowania w Polsce, 1947, s. 151-157.
23. Bolesław Michał Nieczuja-Ostrowski, Inspektorat AK “Maria” w walce, Elbląg 2001, Tom II, część I, s. 202; Por.  Stanisław Sobczyk “Tajne nauczanie w powiecie pińczowskim w latach okupacji 1939 – 1945”, Przegląd Historyczno-Oświatowy, 1971, nr 3, s. 412–413.
24. Z zeznania Jana Adamczyka, rolnika z Niegosławic z 10.6.1947 r. dla Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu. AIPN GK 179/103, k.  47-48.
25. Niniejszy opis tajnego nauczania w powiecie buskim i pińczowskim bazuje przede wszystkim – w odniesieniu do powiatu buskiego – na artykule Bogdana Orłowskiego “Tajne nauczanie w zakresie szkoły średniej w Busku Zdroju i powiecie buskim (1939-1944)” [w:] Tradycje walk o wyzwolenie narodowe i społeczne na ziemi buskiej. Materiały sesji popularnonaukowej 11 IV 1987 r. Kieleckiego Towarzystwa Naukowego, Kielce 1988, s. 109-128, zaś w odniesieniu do powiatu pińczowskiego – na artykule Stanisława Sobczyka “Tajne nauczanie w powiecie pińczowskim w latach okupacji 1939 – 1945”, Przegląd Historyczno-Oświatowy, 1971, nr 3, s. 400–417. Informacje pochodzące z innych źródeł opatrzone są przypisami je wskazującymi. Polskie konspiracyjne władze oświatowe nie uznały podziału administracyjnego Generalnego Gubernatorstwa i traktowały powiat pińczowski takim, jakim był on przed wojną. Z przyczyn przedstawionych w rozdziale III, praca niniejsza obejmuje terytorium powiatu buskiego w granicach ustanowionych przez okupanta niemieckiego, w którym znalazły się zarówno miasta i gminy, nie należące do powiatu stopnickiego przed 1939 r. (np. część powiatu pińczowskiego), jak i te, które zostały odłączone z powiatu buskiego po 1945 r. (np. Gmina Kurozwęki). Odnosząc się do tajnego nauczania w powiecie pińczowskim, wykorzystałem dostępne mi źródła archiwalne i literaturę dotyczące przede wszystkim gmin włączonych do powiatu buskiego: Pińczów (gmina miejska i wiejska), Chotel, Chroberz, Góry, Kliszów, Zagość i Złota.
26. Marcin Kurzeja wskazuje dodatkowo na nauczycieli zaangażowanych w tajne nauczanie w tej szkole: Jakub Zaremba, Janina Czarnecka, Irena Budzyńska, Kazimiera Józefowicz, Halina Gondek. Marcin Kurzeja “Budos”, Z tajnego nauczania …, s. 43 i 45; Irena Budzyńska z d. Foltańska, wdowa po Eugeniuszu Sylwestrze Budzyńskim, naczelnym lekarzu uzdrowiska Busko-Zdrój, zamordowanym w Katyniu, mieszkała i udzielała lekcji historii w odebranej jej przez Niemców willi “Sanato”. Wspomnienia Heleny Wielowiejskiej z d. Bąkowskiej “Kaktus”. Kombatanckie Zeszyty Historyczne nr 1, Warszawa 1992, s. 41.
27. Marcin Kurzeja “Budos”, Z tajnego nauczania …, s. 43.
28. Henryk Smarzyński, s. 268; Inną datę aresztowania powtarza w kilku swoich publikacjach Leszek Marciniec; Jan Molisak, mistrz fryzjerski z Buska w swoich zeznaniach powojennych (AIPN BU 2448/321) podał, że był aresztowany przez gestapo 11.8.1940 r. wraz z innymi 13 osobami, wśród których wymienił Edwarda Dębskiego (kierownik szkoły), Wacława Serafina, Eugeniusza Liberę, Stanisława Macka (nauczyciel), Stefanię Ura; po aresztowaniu E. Dębskiego kierownikiem szkoły powszechnej do 1945 r. był Bronisław Bogoń. Leszek Marciniec, Szkolne fotografie z okresu okupacji hitlerowskiej, Tygodnik Ponidzia nr 20/2001, s. 9.
29. “Wolna Polska” ukazywała się od listopada 1939 r. do lipca 1940 r., kiedy to organizacja “Cel”, kierowana przez Wacława Zołotajkina, weszła w skład ZWZ. Redaktorami byli Jerzy Krąkowski “Krak”, Edward Dębski i Władysław Ciesielski. Leszek Marciniec, Więzi i korzenie, Tom 2, Busko- Zdrój 2001, s. 126; Por. Mieczysław Adamczyk, Uzupełnienie do katalogu prasy konspiracyjnej ziemi kieleckiej w latach 1939-1945. Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach, Tom X, Kraków 1977, s. 146.
30. W zbiorczym zestawieniu, dotyczącym całego GG, “Skład osobowy kierownictw tajnej oświaty w czasie okupacji hitlerowskiej 1939-1945”, zamieszczonym w  Przeglądzie Historyczno-Oświatowym 1975, nr 4, E. Dębski wymieniony jest na stronie 565 jako prezes TON w Busku do 1940 r. Według tego źródła, jego zmiennikiem był Marcin Kurzeja. E. Dębski wrócił do Buska w sierpniu 1945 r. i do 1950 r. był kierownikiem szkoły podstawowej im. Stanisława Staszica. Usunięty z tej posady przez komunistów, uczył do roku 1956 w Kostkach Dużych. Został rehabilitowany po “Październiku 1956”. Zmarł 23.11.1957 roku; jest pochowany na cmentarzu parafialnym w Busku-Zdroju. Leszek Marciniec, Kartki z historii Szkoły … , s. 120-122.
31. Zbigniew Sobczyk, Tajne nauczanie w Pińczowie i powiecie pińczowskim w czasie II wojny światowej. [w:] Pińczowskie Spotkania Historyczne, Zeszyt dziewiąty, Konspiracja zbrojna i cywilna na Ponidziu podczas okupacji niemieckiej 1939-1945, Pińczów 2005, s. 38.
32. Byli to starsi uczniowie. M. Opara wymienia kilkoro z nich: Zofia Sygut, Janusz Laskowski, Zbigniew Sobczyk, Zbigniew Przegrzałek (Gruda), Waldemar Kaczmarczyk, Feliks Białkiewicz. Maksymilian Opara, Z działalności …, s. 419.
33. Andrzej Wróbel został aresztowany w lipcu 1940 r. i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, gdzie zmarł. Jego rejon przejęli S. Kwiecień (Kliszów) i S. Sobczyk (Zagość).
34. Fotografia pochodzi z: Nauczyciele Kielecczyzny w walce o szkołę polską w latach okupacji 1939-1945 : materiały z sesji poświęconej tajnej oświacie oraz walce nauczycieli Kielecczyzny w latach okupacji; Kielce, 19-20 października 1973 r. [zespół red. Józef Krasuski et al. ]. Kielce 1979.
35. W kwietniu 1945 r., Stanisław Przondo jako aktywny członek Stronnictwa Ludowego, został oddelegowany z Kielc w składzie kilkuosobowej ekipy administracyjnej na Dolny Śląsk. Tam został wybrany na II wiceprezesa Tymczasowego Wojewódzkiego Zarządu Stronnictwa Ludowego na Dolny Śląsk. Obok piastowania funkcji partyjnej, był wyposażony w prerogatywy Pełnomocnika Rządu RP na obwód XI Dolnego Śląska w Oleśnicy. Jako taki mianował w czerwcu 1945 r. na stanowisko burmistrza Oleśnicy Mieczysława Piaseckiego, członka PPS, przybyłego także z Kielc. W 1949 r w Kielcach, Stanisław Przondo objął na kilka miesięcy funkcję dyrektora III Państwowej Męskiej Szkoły Ogólnokształcącej stopnia licealnego, która powstała po przejęciu przez władze komunistyczne Gimnazjum im. św. Stanisława Kostki. Od września 1960 r. pełnił funkcję dyrektora Szkoły Podstawowa i Liceum Ogólnokształcącego nr 4 w Kielcach, powstałym w miejsce Szkoły Podstawowej i Liceum Ogólnokształcącego im. Królowej Jadwigi. Bronisław Pasierb, Powstanie i początki działalności Stronnictwa Ludowego na Dolnym Śląsku (kwiecień-sierpień 1945). Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka. Rocznik XXIII (1968) Nr 3, s. 432-448.  Anna Lewińska, Ewa Mielcarek, Oleśnica 1945. Kwartalnik Historyczny “Karta”, Małe Ojczyzny, nr 106, luty 2021, s. 110. Strony internetowe Zespołu Szkół Katolickich Diecezji Kieleckiej i VI Liceum Ogólnokształcące im. Juliusza Słowackiego w Kielcach. Dostęp: wrzesień 2022.
36. Fotografia pochodzi z: Nauczyciele Kielecczyzny w walce o szkołę polską w latach okupacji 1939-1945 : materiały z sesji poświęconej tajnej oświacie oraz walce nauczycieli Kielecczyzny w latach okupacji; Kielce, 19-20 października 1973 r. [zespół red. Józef Krasuski et al. ]. Kielce 1979.
37. Stanisław Sobczyk pisał na str. 402 o swojej działalności w maju 1940 r., by następnie odnieść się do Powiatowej Komisji Oświaty i Kultury w Pińczowie takimi słowy: “W nieco późniejszym okresie odbyła się narada, w której wzięli udział: Jan Kupiec, (…). Przedmiotem narady (…) oraz powołanie Powiatowej Komisji Oświaty i Kultury w Pińczowie i odpowiednich jej komórek dla gmin i miasteczek”. Z powyższego trudno ustalić datę powołania Powiatowej Komisji. Adam Massalski twierdził, że została ona powołana w 1941 r. Przewodniczącym powiatowej KOiK był Stanisław Kwiecień. W skład Zarządu Powiatowego (ogniwa) TON i powiatowej KOiK wchodziły te same osoby. Do Komisji dodatkowo włączono Franciszka Parlaka i Jana Jasińskiego. Stanisław Sobczyk “Tajne nauczanie w powiecie pińczowskim w latach okupacji 1939 – 1945”, Przegląd Historyczno-Oświatowy, 1971, nr 3, s. 402; Adam Massalski, Szkolnictwo …, s. 162.
38. S. Wojciechowski spotykał się wielokrotnie z J. Kupcem. Na życzenie tego ostatniego dwukrotnie złożył wizytę Stefanowi Kopczyńskiemu, dyrektorowi tajnego gimnazjum i liceum w Staszowie, który sprawował nadzór nad tajnym nauczaniem w kilku gminach powiatu stopnickiego. Leszek Marciniec, Tajna Organizacja Nauczycielska na terenie powiatu buskiego, Tygodnik Ponidzia nr 32/2000, s. 4; Więcej informacji o pedagogu, społeczniku i patriocie Stefanie Kopczyńskim na stronie internetowej oddziału staszowskiego Związku Nauczycielstwa Polskiego (ostatni wgląd: czerwiec 2020).
39. Gminy położone poza obszarem powiatu buskiego zostały tu pominięte.
40. Franciszka Smolińskiego po jego przejściu do zbrojnego podziemia zastąpiła w Oleśnicy Zofia Ludwikowska. Leszek Marciniec, Antyhitlerowski opór nauczycieli i uczniów na terenie powiatu buskiego. Tajne nauczanie jako jedna z form działania AK. Buski Kwartalnik Edukacyjny nr 24/2008, s. 19.
41. W Pacanowie zasłużył się także na polu tajnego nauczania ks. infułat Józef Piwowarczyk, ur. 29.12.1911 w Tczycy, pow. Miechów, zm. 1.7.1996 w Krakowie. Stanisław Pytko, Wspomnienie o księdzu infułacie Józefie Piwowarczyku, wikariuszu w Pacanowie 1940-1945, Z życia Gminy, nr 10/1996, s. 9.
42. Jan Pytel, Pęczelice. Między Buskiem Zdrojem i Stopnicą. Z dziejów wsi i gminy. Krosno 2005, s. 100.
43. Fotografia pochodzi z: Nauczyciele Kielecczyzny w walce o szkołę polską w latach okupacji 1939-1945 : materiały z sesji poświęconej tajnej oświacie oraz walce nauczycieli Kielecczyzny w latach okupacji; Kielce, 19-20 października 1973 r. [zespół red. Józef Krasuski et al. ]. Kielce 1979.
44. Franciszek Styrcz został przeniesiony przez władze okupacyjne w 1941 r. do Głuchowa w gminie Potok. Na jego miejsce mianowano Kazimierza Ciosińskiego, kierownika szkoły powszechnej w Drugni. K. Ciosiński pozostał w Szańcu do końca wojny. Romuald Sadowski, Słownik biograficzny Drugnia, Maleszowa, Pierzchnica, Skrzelczyce, Strojnów, Szczecno i okolice, Pierzchnica 2018, s. 35.
45. Wraz z Władysławem Ciurlikiem (ur. 1897) aktywnie uczestniczyła w tajnym nauczaniu w Kijach jego małżonka, Halina Wanda Ciurlik (ur. 1909), nauczycielka tamtejszej szkoły powszechnej. Portal Internetowy Gminy Kije (ostatni wgląd – czerwiec 2020).
46. Pińczowskie nauczycielstwo konspiracyjne uczestniczyło lub było reprezentowane na naradach: w Kielcach u Jana Kupca 10.5.1943, w Pińczowie w drugiej połowie maja 1940 r. dla omówienia treści instrukcji TON, w Skroniowie k. Jędrzejowa z inicjatywy Jana Kupca, na ogólnokrajowej naradzie latem 1943 r. w Warszawie, w Kazimierzy Wielkiej dwukrotnie w mieszkaniu Antoniego Ruteckiego, ponownie w Kazimierzy Wielkiej u Kazimierza Jaklewicza i latem 1943 r. w Banku Spółdzielczym w Kazimierzy Wielkiej, w Wielgusie zimą 1943/44 dla omówienia całokształtu tajnego nauczania. Stanisław Sobczyk “Tajne nauczanie w powiecie pińczowskim w latach okupacji 1939 – 1945”, Przegląd Historyczno-Oświatowy, 1971, nr 3, s. 406-407.
47. Prof. Jan Śpiewak, do 1939 r. dyrektor Państwowego Pedagogium w Kielcach, odpowiadał w kieleckiej OKOiK od 1942 r. za sprawy szkolnictwa średniego ogólnokształcącego. “Skład osobowy kierownictw tajnej oświaty w czasie okupacji hitlerowskiej 1939-1945”, Przegląd Historyczno-Oświatowy 1975, nr 4, s. 565.
48. Krasuski, Tajne nauczanie …, s. 349–350. Autor podaje jako źródło tych danych wyliczenia własne.
49. Autor zaczerpnął dane ze sprawozdania dyrektora Tajnego Gimnazjum i Liceum w Busku, Józefa Lisaka. Henryk Smarzyński, s.  289-290.
50. Dzięki historycznej dociekliwości i talentom reporterskim Leszka Marcińca zachował się obraz tajnego nauczania we wsi Janina, podówczas gmina Szczytniki. Wieś, jak mało która, była ośrodkiem działalności ugrupowań partyzanckich wszystkich orientacji politycznych. W Janinie i okolicznych wsiach działało kilka kompletów tajnego nauczania w zakresie gimnazjum i liceum. Na zajęcia do Kołaczkowic, Ruczynowa, Strzałkowa, Grabdy i innych dojeżdżali nauczyciele z Buska, niezależnie od pogody. Bywało, że uczniowie przyjeżdżali do mieszkań nauczycieli w Busku. Uczyli tu: Zofia Bogoń, Irena Turzańska, Tadeusz Bróg-Leszczyc, Janina Bykowska, Janina Czarnecka, Feliks Stelmaszyński, Janusz Bożydar Daniewski, Józef Poleski, ks. Stanisław Śliwiński. Nauczanie prowadziły również osoby z wyższym wykształceniem, choć bez wiedzy pedagogicznej: studenci Maria Papier, Kazimierz Leonard Papier i Tadeusz Papier, Krystyna i Henryk Błasiński, Władysław Marzec, uczniowie starszych klas gimnazjalnych Piotr Pieron-Ruczyński i Stanisław Gocoł. Uczył także ukrywający się wraz ze swoją rodziną żydowską u Misztalów w Ruczynowie lekarz Szymon Schmalzholz (Schmalholz). Uczył on grupkę chłopców wszystkich przedmiotów z klas gimnazjalnych od I do III, w tym także religii. Uczestnicy kompletów zweryfikowali po wojnie zaświadczenia ze zdanych egzaminów, by kontynuować naukę, dochodząc do tytułów naukowych i ważnych funkcji i stanowisk. Leszek Marciniec, Tajne nauczanie w rejonie Janiny, Tygodnik Ponidzia nr 7/2000, s. 9; więcej o pomocy udzielonej żydowskiej rodzinie Schmalholzów: Leszek Marciniec, Więzi i korzenie, Tom 2, Busko-Zdrój 2001, s. 191-193. Zajęcia lekcyjne w Janinie odbywały się przeważnie na plebanii u proboszcza Mariana Pankowskiego, który również uczył młodzież (więcej o księdzu M. Pankowskim w rozdziale “Parafie, księża i zakony w powiecie buskim w latach 1939-1945”).
51. W gminie Tuczępy, a być może tylko we wsi Sieczków, tajne nauczanie w zakresie szkoły średniej prowadził Paweł Opałka, ur. 1905 w Sieczkowie, absolwent gimnazjum w Stopnicy i Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Był aktywistą ludowym, przed wojną działał m.in. w Związku Młodzieży Wiejskiej RP “Wici”, opublikował wiele artykułów prasowych o treści społeczno-politycznej. W okresie okupacji aktywny w Stronnictwie Ludowym “ROCH”. Tę organizację reprezentował w powiatowym kierownictwie Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Jako żołnierz Batalionów Chłopskich kolportował prasę wśród chłopów powiatu stopnickiego. Został zamordowany 8.1.1943 r. przez inną organizację podziemną. Jest pochowany na cmentarzu parafialnym w Tuczępach. Leszek Marciniec, Paweł Opałka, Tygodnik Ponidzia nr 39/2000, s. 4; Piotr Pawlina wymienia P. Opałkę (nauczyciela, polonistę) w gronie wybitnych postaci konspiracyjnego ruchu ludowego. Piotr Pawlina, Podziemni żołnierze wolności,  Warszawa 1973, s. 43.
52. Fotografia pochodzi z: Józef Wojtasik “Panek”, Oddział Specjalny PKB gminy Wiślica w latach 1941-1945. Kielce 1996.
53. Jakub Zaremba uczył matematyki, fizyki i chemii, wspomina Jan Mazurkiewicz “Krzysztof”. Kombatanckie Zeszyty Historyczne nr 1, Warszawa 1992, s. 70.
54. Józef Poleski uczył języka i literatury polskiej. J. Chruśliński pisał o nim jako o niezwykle lubianym nauczycielu, a “jego wykłady z literatury polskiej były lekcjami patriotyzmu, nadziei na odzyskanie niepodległości, odwagi i męstwa”. Jan Chruśliński, Busko-Zdrój, lata okupacji 1939-1945. Szukanie drogi …Wspomnienie. Buski Kwartalnik Edukacyjny nr 44/2013, s. 35.
55. Przykładowo, profesor Uniwersytetu Poznańskiego, dr Adam Skałkowski uczył młodzież wiejską w Chrobrzu. Mieszkał wraz z żoną u gospodarza Soi w Chrobrzu. Dzięki jego rekomendacji trafił na dwór Wielopolskich w Chrobrzu na “okupacyjne przechowanie” profesor Gerard Labuda z Poznania. Wstęp do Inwentarza zespołu akt “Tajne nauczanie w okresie okupacji hitlerowskiej w Kieleckim, Radomskim, Częstochowskim, Sandomierskim z lat 1939 – 1945”. APKi 256/I (Historia tajnego nauczania), s. 3; Janusz Kucharski, Wspomnienia z Chrobrza z lat 1938 – 1948, Kielce 2006, s. 127; Tomasz Jasiński, Gerard Labuda (1916-2010), Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej nr 30/2013, s. 252. Więcej o pobycie A. Skałkowskiego, G. Labudy i innych Wielkopolan w powiecie buskim w rozdziale “Deportacje Polaków z ziem wcielonych do Powiatu Buskiego”. 
56. W Pińczowie na tajnych kompletach na poziomie szkoły średniej nauczali absolwenci tajnego nauczania: Waldemar Karczmarczyk, Ryszard Powiłajtys (urzędnik bankowy), Zbigniew Sobczyk, Zofia Sygut. Izabela Bożyk, Cezary Jastrzębski, Adam Massalski – Dzieje i kultura miasta Pińczowa …, s. 105-106.
57. Stanisław Rogala, Chmielnik – miasto i gmina. Kielce 2003, s. 96-98; Amelia Barbara Sołtysiak, Chmielnik i ja, Kielce 2007, s. 106-107
58. Jan Chruśliński, Busko-Zdrój, lata okupacji 1939-1945. Szukanie drogi …Wspomnienie. Buski Kwartalnik Edukacyjny nr 44/2013, s. 35; o tajnym nauczaniu w mieszkaniu rodziny Hiżyckich tak pisał L. Marciniec: “W mieszkaniu Hiżyckich, które znajdowało się w domu nr 24 przy ul. Batorego (w czasie okupacji ul. Wschodnia) działał punkt tajnego nauczania w zakresie szkoły średniej, bowiem córki W. Hiżyckiego były uczennicami kompletów tajnego nauczania”. Leszek Marciniec, Znani i nieznani. Mjr poż. Wacław Hiżycki, Tygodnik Ponidzia nr 10/1999, s. 4.
59. Włodzimierz Borodziej, Andrzej Chmielarz, Andrzej Friszke, Andrzej Krzysztof Kunert, Polska Podziemna 1939-1945, Warszawa 1991, s. 252;  Józef Krasuski, Tajne nauczanie w okręgu kielecko-radomskim w okresie okupacji hitlerowskiej, Przegląd Historyczno-Oświatowy 1971, nr 3, s. 350.
60. Maksymilian Opara, Z działalności …, s. 425.
61. Pierwszym przewodniczącym Tajnej Komisji Egzaminacyjnej był Stanisław Borowiec (język łaciński), członkami zaś: Daniel Olech (biologia, geografia), Maksymilian Opara (język polski, historia, zagadnienia życia współczesnego), Józef Składek (język polski), Helena Wilczek (język niemiecki i francuski), Zygmunt Szczygłowski (matematyka, fizyka, chemia), ks. Stanisław Radosz (religia). Feliks Białkiewicz, Gimnazjum i liceum w Pińczowie w okresie okupacji (1939-1945) [w:] Pińczów i jego szkoły w dziejach pod redakcją Jerzego Wyrozumskiego. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego DXII Prace Historyczne, 1979 Zeszyt 62, s. 177-188.
62. Zachowały się cztery takie zeszyty, zawierające rejestry uczniów z lat 1940/41, 1941/42, 1942/43 i 1943/44 w czterech klasach gimnazjum i dwóch klasach liceum.
63. Amelia Sołtysiak, s. 107.
64. Danuta Giemlewicz, Leonarda Stawiarz, Historia szkoły, Strona internetowa Zespołu Placówek Oświatowych im. Marii Firlejczyk w Sichowie Dużym. Ostatni wgląd: czerwiec 2020.
65. Strona internetowa Publicznej Szkoły Podstawowa w Koniemłotach. Ostatni wgląd – maj 2020.
66. Leszek Marciniec, Zagłoba ze Stopnicy. “Belfer”, który umiał tylko na czwórkę. Echo Dnia nr 47 (4815)/1992 (wkładka “Relaks”), s. 8.
67. Leopold Wojnakowski, Z dala od Wykusu, Łódź-Kielce 1988, s. 165.
68. Leszek Marciniec, Więzi i korzenie, Tom 2, Busko-Zdrój 2001, s. 103-104.
69. Maksymilian Opara, Z działalności …, s. 418–426.
70. Portal internetowy “Gedanopedia”, hasło “Bronisław Czerwiński”, ostatni wgląd: maj 2020; Wacław Dziewulski, Okruchy wspomnień z początkowego okresu studiów na Wydziale Mechanicznym PG, Pismo Pracowników i Studentów Politechniki Gdańskiej, nr 3/2002, s. 16.
71. Leszek Marciniec, Więzi i korzenie, Tom 2, Busko-Zdrój 2001, s. 100-102. Fotografia J.B. Daniewskiego pochodzi z tej książki.
72. Jadwiga Hejdysz, Dinozaury – gatunek wymarły, artykuł z 2007 r. na warszawskim portalu internetowym naszemiasto. Ostatni wgląd maj 2020.
73. Leszek Marciniec, Profesor kompletów tajnego nauczania. Buski Kwartalnik Edukacyjny nr 17/2007, s. 15-17.
74. Fotografia pochodzi z: Nauczyciele Kielecczyzny w walce o szkołę polską w latach okupacji 1939-1945 : materiały z sesji poświęconej tajnej oświacie oraz walce nauczycieli Kielecczyzny w latach okupacji; Kielce, 19-20 października 1973 r. [zespół red. Józef Krasuski et al. ]. Kielce 1979.
75. Leszek Marciniec, Marcin Kurzeja – pedagog, artysta malarz, żołnierz AK – por. “Budos”, Boski Zdrój, nr  122 luty 2007, s. 8-9; Kazimierz Kubicki “Lew” (adjutant Komendanta Obwodu AK Busko, Niektóre obszary działalności konspiracyjnej na terenie Obwodu AK Busko-”Borsuk” w Okręgu AK Kielecko-Radomskim “Jodła”, Zeszyty Kombatanckie, nr 46, Warszawa lipiec-grudzień 2007, s. 80.
76. Matylda Gadzalska-Zubek, pracująca wówczas jako kierownik administracji w szkole, tak wspominała po latach Józefa Lisaka: “Prof. Józef Lisak – wspaniały dyrektor pedagog – historyk o wysokiej kulturze osobistej. Doskonały organizator, bardzo uczynny, koleżeński i bardzo wyrozumiały.Kochał młodzież i pomagał w nauce jak mógł. Zawsze pogodny, wnosił ze sobą miłą kulturalną atmosferę. Jako Polak ofiarny z poświęceniem, pełnym oddaniem dla Tej, co nie zginęła. Jednym słowem, człowiek o wielkim sercu polskim. (…) Pracowałam z Nim najdłużej w charakterze kierownika administracji, bo do października 1939 r.”.   Marcin Kurzeja ps. “Budos”. Z tajnego nauczania …, s. 46.
77. Marcin Kurzeja ps. “Budos”. Z tajnego nauczania w obwodzie Busko. [w:] Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 13, Warszawa 1995, s. 43.
78. Kazimierz Kubicki “Lew” (adjutant Komendanta Obwodu AK Busko, Niektóre obszary działalności konspiracyjnej na terenie Obwodu AK Busko-”Borsuk” w Okręgu AK Kielecko-Radomskim “Jodła”, Zeszyty Kombatanckie, nr 46, Warszawa lipiec-grudzień 2007, s. 80.
79. Kacper Florczyk, pracownik drukarni Sambora, tak pisał o “Reducie”: “Reduta” wychodziła co tydzień, miała osiem stron objętości, drukowaliśmy ją najpierw na zwykłym szapirografie, potem na powielaczu. Miejsce drukowania było często zmieniane, przez jakiś czas wydawaliśmy ją nawet w domu zamieszkałym przez Niemców. Redaktorami “Reduty” byli profesorowie gimnazjum – Czarnecka, Turzańska i Lisak, papier i farbę drukarską wynosiliśmy potajemnie z drukarni Sambora”. Almanach Drukarstwa Kielecczyzny pod redakcją Jerzego Butwiłły i Zbigniewa Nosala, Kielce 1969, s. 35.
80. Tomasz Jaklewicz, Prasa konspiracyjna na Ponidziu [w:] Pińczowskie Spotkania Historyczne, Zeszyt dziewiąty, Konspiracja zbrojna i cywilna na Ponidziu podczas okupacji niemieckiej 1939-1945, Materiały sesji naukowej 28 lutego 2005 r., Pińczów 2005, s. 53.
81. Strony internetowe szkół w Pionkach, Elblągu, Chobrzanach i Sandomierzu. Internetowa “Encyklopedia Warmii i Mazur”, hasło: “II Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Jagiellończyka w Elblągu”; Angelika Kosielska, „Śledzi” spotkanie po latach, artykuł opublikowany 21.6.2010 r. na portalu internetowym “portEl.pl Elbląska Gazeta Internetowa”. Ostatni wgląd do wszystkich wymienionych tu stron internetowych: czerwiec 2020 r.
82. Marcin Śląski, Elbląscy nauczyciele pod czujnym okiem UB, artykuł opublikowany 9.2.2019 r. na portalu internetowym “portEl.pl Elbląska Gazeta Internetowa”; również tego autora: Wiesław Sawicki – szef elbląskiej bezpieki, artykuł opublikowany 17.2.2019 r. na portalu internetowym “portEl.pl Elbląska Gazeta Internetowa” – ostatni wgląd do wymienionych tu stron internetowych: czerwiec 2020 r.
83. Leszek Marciniec, Więzi i korzenie, Tom 2, Busko-Zdrój 2001, s. 126.
84. Leszek Marciniec, Zofia Ludwikowska, Tygodnik Ponidzia nr 6/2000, s. 4; Fotografia Zofii Ludwikowskiej pochodzi z książki: Leszek Marciniec, Więzi i korzenie, Tom 2, Busko-Zdrój 2001, s. 124.
85. Leszek Marciniec, Julian Ludwikowski, Tygodnik Ponidzia nr 4/2000, s. 4; Fotografia Juliana Ludwikowskiego pochodzi z książki: Leszek Marciniec, Więzi i korzenie, Tom 2, Busko-Zdrój 2001, s. 122.
86. Leszek Marciniec, Więzi i korzenie, Tom 2, Busko-Zdrój 2001, s. 130.
87. Franciszek Faliszewski, Kartki z przeszłości ruchu ludowego w byłym powiecie stopnickim, Warszawa 1965, s. 146.
88. Leszek Marciniec, Więzi i korzenie, Tom 2, Busko-Zdrój 2001, s. 141.
89. Jan Kupiec odegrał znaczącą rolę w TON okręgu kielecko-radomskiego. Wykazywał ogromną energię i zdolności organizacyjne. Pomocne w jego działalności konspiracyjnej było posiadanie karty pracy, świadczącej o jego pozorowanym tylko zatrudnieniu w Spółdzielni Jajczarskiej w Kielcach, którą wystawił mu Tadeusz Redlich-Janicki ps. “Tad” ze Spółdzielni “Społem” (intendent kwatery sztabu Korpusu Kieleckiego AK) lub zaświadczenia o zatrudnieniu w Spółdzielni Pracy w Warszawie, wystawione przez Wacława Tułowieckiego i o rzekomym zatrudnieniu w Centrali Papierniczej w Warszawie, wystawione przez Tadeusza Kołakowskiego. J. Kupiec był ustawicznie w drodze, często występując w charakterze pomocnika maszynisty parowozowego. “Skład osobowy kierownictw tajnej oświaty w czasie okupacji hitlerowskiej 1939-1945”, Przegląd Historyczno-Oświatowy 1975, nr 4, s. 564; Waldemar Grabowski, Polska tajna administracja cywilna 1940-1945. Warszawa 2005, s. 322; Józef Krasuski, Tajne nauczanie …, s. 340; Tadeusz Redlich-Michalski, Spółdzielczy obrót jajczarski w czasie okupacji (wspomnienia pracownika i działacza spółdzielczego) [w:] Spółdzielczość polska podczas II wojny światowej (red. nauk. Cz. Szczepańczyk, H. Trocka), Gdańsk 1982, s. 127; Biogramy i wspomnienia. TON Okręg Kielce 1939-1945. Kielce 1992 sierpień, Zeszyt 1, s. 6-9; Marcin Kurzeja “Budos”, Z tajnego nauczania …, s. 41-42.
90. Cenne spostrzeżenia co do znaczenia tajnej oświaty zawierają artykuły: Ryszard Czejakowski, Tajna Organizacja Nauczycielska (TON), jej zadania i wpływ na kształtowanie się konspiracyjnego szkolnictwa w Polskim Państwie Podziemnym oraz Julian Kwiek, Tajne nauczanie w systemie Polskiego Państwa Podziemnego [w:] Rada Uczelniana Związku Nauczycielstwa Polskiego w Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie. Tajna Organizacja Nauczycielska TON. Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego podczas okupacji hitlerowskiej 1939-1945. Redakcja: Wojciech Panek, Adam Ryś, Dariusz Sala. Kraków 2015, s. 21-41.
91. Czesław Madajczyk, Polityka okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich 1939-1945 [w:] Wojna i okupacja na ziemiach polskich 19391945 pod red. Władysława Góry, Warszawa 1984, s. 94; Marian Walczak, Struktura i działalność władz oświatowych w Polsce w latach 1939-1945. Przegląd Historyczno-Oświatowy. Rok LII, nr 1-2 (203-204) 2009, s. 59.
92. Od 1 lutego 1945 r., dyrektor Józef Lisak wraz z nauczycielami Zofia Bogoń, Janina Czarnecka, Janusz Daniewski, Janina Graczyk, Władysław Majka, Bolesław Nosal, Irena Turzańska podjęli z zapałem pionierską pracę przywrócenia zajęć dydaktycznych i wychowawczych. Stanisław Majewski, Szkolnictwo średnie …, s. 155. W odniesieniu do szkoły w Busku-Zdroju, Majewski przywołuje pracę J. Prasałek, Liceum Ogólnokształcące im. T. Kościuszki w Busku-Zdroju w latach 1945-1975 (maszynopis), Kielce 1979, s. 7-25; Państwowe Liceum i Gimnazjum w Pińczowie rozpoczęło normalną pracę przy pełnym składzie grona nauczycielskiego w 10 oddziałach, po 35 uczniów przeciętnie w każdym. Maksymilian Opara, Z działalności …, s. 420.
93. W ramach obchodów 70-tej rocznicy rozpoczęcia działalności przez Tajną Organizację Nauczycielską w dniu 23.04.2010 r. odsłonięto na ścianie budynku Szkoły Podstawowej Nr 1 w Pińczowie tablicę pamiątkową o treści: “Nauczycielom szkół powszechnych w Gminie Pińczów, uczestnikom tajnego nauczania 1939-1945, dla uznania ich patriotycznych zasług w 70. lecie powołania Tajnej Organizacji Nauczycielskiej”. Uroczystościom jubileuszowym nadano uroczysty charakter. Rozpoczęła je msza święta w intencji nauczycieli Tajnego Nauczania. Serwis Internetowy Miasta i Gminy Pińczów.
94. Urzędująca już we wrześniu 1944 r. w Sandomierzu kielecka Wojewódzka Rada Narodowa mianowała na wyzwolonych terenach inspektorów szkolnych. W powiecie stopnickim kierownictwo inspektoratu szkolnego powierzono nauczycielowi Janowi Massajadzie. Stanisław Ośko, Z dziejów szkolnictwa na kielecczyźnie w latach 1944-1946, Przegląd Historyczno-Oświatowy, 1969, nr 3, s. 329. Jan Massajada wymieniony jest w wykazie inspektorów szkolnych powiatu stopnickiego z zaznaczeniem przynależności partyjnej, sporządzonym przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej powiatu stopnickiego 24.2.1945 r. APKi 306/580, b.n.k.
95. Zarządzenie Kierownika Resortu Oświaty z dnia 13 sierpnia 1944 (Nr 67/II-Śr./44) w sprawie uznania tajnego nauczania w czasie okupacji niemieckiej. Dziennik Urzędowy Resortu Oświaty, Nr 1-4, poz. 6. W spisie treści Dziennika Nr 1-4 na stronie 1 podana jest data 23 sierpnia 1944 r., a w tytule aktu prawnego na stronie 8 tego Dziennika podana jest data 13 sierpnia 1944 r. Ta różnica to wynik zapewne zwykłego niechlujstwa.
96. Przewodniczącym Komisji w Busku został Józef Lisak (do kwietnia 1945 r.; następnie funkcję tę sprawował Władysław Godzwon, dyrektor Liceum i Gimnazjum Powiatowej Rady Narodowej), członkami byli: Zofia Bogoniowa, Bolesław Nosal i Irena Turzańska. APKi 321/187, k. 1.
97. Inspektor Szkolny w Pińczowie, Stanisław Kwiecień, w piśmie z 3.2.1945 r. do Kuratorium Szkolnego w Kielcach wymienił nauczycieli zaangażowanych w nauczanie w tajnych kompletach na terenie powiatu pińczowskiego oraz zaproponował osoby do składu przewidzianej do powołania Komisji Weryfikacyjnej następujących nauczycieli: Franciszka Jezierska, Daniel Olech, Maksymilian Opara i Józef Sładek z Pińczowa oraz Jadwiga Galant i prof. Stanisław Tync z Kazimierzy Wielkiej. APKi 256/36, k. 7.
98. Zgodnie z § 6 Zarządzenia Kierownika Resortu Oświaty z dnia 13 sierpnia 1944 (Nr 67/II-Śr./44), komisje weryfikacyjne działać miały w ciągu jednego miesiąca od chwili ich powołania w danej miejscowości.
99. APKI 256/2, k. 1.
100. Zaliczano czas pracy w szkolnictwie, ale również okresy przebywania w więzieniu lub obozie koncentracyjnym, ukrywania się przed represjami okupanta z powodu uczestnictwa w tajnym nauczaniu. Weryfikacja służyła nie tylko określeniu zaliczanych okresów, jak wyżej (podstawa do przyznania wysługi lat pracy) z myślą o świadczeniach materialnych, także rentowych dla nauczycieli, ale też badaniu, czy nienaganne było zachowanie nauczyciela w czasie okupacji. Dziennik Ustaw 1945.24.140.
101. Zachował się sporządzony 26.6.1946 r. przez dyrektora Państwowego Koedukacyjnego Gimnazjum i Liceum w Busku-Zdroju wykaz 13 zaświadczeń dla: Kazimierz Tomczyk, Maria Kuzińska, Wiesława Rzędowska, Władysława Oskard, Elżbieta Bąkowska, Edward Koziara, Stanisław Boroń, Stefan Goceł, Ryszard Błaszczyk, Henryka Sikora, Elżbieta Kna, Maria Walasek, Stanisław Wróbel. APKi 256/2, k. 3.
102. Oto kilka przykładów: W lutym 1946 r. Zastępca Kuratora Okręgu Szkolnego, Stefan Wojciechowski, jako były członek Komisji Oświaty i Kultury na Powiat Stopnicki wspólnie z Bolesławem Iwańskim, referendarzem w Kuratorium, a byłym członkiem komisji egzaminacyjnej  w Chmielniku, wystawił zaświadczenie dla Eugenii Chłapowskiej, nauczycielki tajnego nauczania w Busku i Tuczępach … “celem przedłożenia właściwej Komisji Weryfikacyjnej”. S. Wojciechowski i B. Iwański wydali w lipcu 1946 r. podobne zaświadczenie dla Zofii Chmielewskiej, nauczycielki tajnego nauczania w Pierzchnicy” –  APKi 321/187, k.4 i 17; nauczycielka języka francuskiego, Janina Werner, wydała we wrześniu 1945 r. zaświadczenie Henrykowi Kieroń, że w tajnym nauczaniu złożył egzamin z języka francuskiego z zakresu klasy IV gimnazjum –  APKi 256/2, k. 37; nauczyciele Krystyna Wikiera i Józef Poleski, biorący udział w tajnym nauczaniu, oświadczyli we wrześniu 1945 r. przed notariuszem w Busku, że Zbigniew Jan Jędrzejewski w ramach tajnego nauczania w Stopnicy “ukończył całkowity kurs w zakresie Liceum Ogólnokształcącego Wydziału matematyczno -fizycznego pod kierunkiem nauczyciela gimnazjalnego Feliksa Stelmaszyńskiego, który został zabity w sierpniu 1944 roku podczas działań wojennych w Stopnicy” – APKi 256/52, k. 7.