Zaangażowanie duchowieństwa w konspiracji

Kościół a ruch oporu

Represyjne działania okupanta i wprowadzone przez niego ograniczenia, także w obszarze religijności, nie pozostały bez odpowiedzi społeczeństwa polskiego i duchowieństwa, bogatego w tradycje rozwijanej w konspiracji aktywności patriotycznej. Sam kult katolicki zresztą był nasycony treściami narodowymi, które nawet bez specjalnego akcentowania musiały budzić wiarę w odrodzenie Polski1.
Po wyjeździe kardynała Hlonda, arcybiskup Sapieha, nieformalny przywódca polskiego Episkopatu, utrzymywał kontakty z niepodległościowym podziemiem. Księża, włączeni do konspiracji w oddziałach Armii Krajowej, udzielali sakramentów, odprawiali nabożeństwa (zwłaszcza katolickie pogrzeby poległych żołnierzy), odbierali przysięgi od nowo przybyłych. Na czele duszpasterskiej służby wojskowej AK stał ksiądz Tadeusz Jachimowski2. Wypełniał swoją funkcję za wiedzą i akceptacją arcybiskupa krakowskiego. Zaangażowanie księży miało kapitalne znaczenie w walce o zachowanie tożsamości narodowej i niepodległości państwa polskiego. Wielka była danina krwi duchowieństwa, tak jak nieugięta i heroiczna była jego postawa wobec okupanta niemieckiego.
Ks. Henryk Peszko, kapelan oddziałów partyzanckich, twierdził, że aż 90 procent kapłanów diecezji kieleckiej sprzyjało konspiracyjnej działalności. Nie znaleziono ani jednego przypadku księdza diecezji kieleckiej, który współpracowałby z władzą okupacyjną3.

W kościołach śpiewano podnoszące na duchu polskie pieśni. Odprawiano też więcej mszy, niż władze na to pozwalały. Prowadzono podziemne nauczanie religii, zaś katolickie organizacje niejawnie kontynuowały, choć w ograniczonym zakresie, swoją działalność.
Księża pełnili funkcje kapelanów oddziałów partyzanckich4. W Inspektoracie Rejonowym Armii Krajowej “Maria”, w Obwodzie Stopnica byli nimi ks. Adam Molisak, ks. Józef Juchniewicz (proboszcz parafii Szczaworyż), ks. Józef Piwowarczyk (wikariusz w Pacanowie)5, ojciec Maciej Śliwa i ojciec Klemens Warzybok (obaj z klasztoru OO. Reformatów w Stopnicy); w Obwodzie Pińczów kapelanem szpitala polowego AK Inspektoratu „Maria” był ks. por./kpt. Stanisław Klocek6. W tym samym inspektoracie AK kapelanem był ks. Roman Zelek, proboszcz parafii   Kije7.

W preparowaniu fałszywych aktów stanu cywilnego dla ratowania ludzi przed aresztowaniem przez Niemców lub dla kreowania nowej tożsamości członkom czynnego ruchu oporu uczestniczył proboszcz w Tuczępach, ks. Hipolit Skibiński. Proboszcz, ks. Józef Belczyński, kierował komórką podziemną w Nowym Korczynie8. Proboszcz parafii Świniary, ks. Bronisław Rajchel, aktywnie włączył się w pracę konspiracyjną po przejściu do parafii Chlina w 1942 roku9.
Wikariusz w Busku, ksiądz Henryk Peszko “Wicher”, od czerwca 1940 r. w ZWZ, przyjmował przysięgę nowych członków, przygotowywał mieszkania dla konspiratorów, pomagał rodzinom wojskowych i więźniów10.
Proboszcz parafii Chroberz, ks. Walenty Kański, współpracował z 3. kompanią “Chomik” III Batalionu w Podobwodzie AK Pińczów w wystawianiu fałszywych metryk urodzenia dla partyzantów “spalonych”, zarówno z AK, jak też z AL i BCh11. Na plebanii u ks. proboszcza Zygmunta Dutkiewicza w Potoku kwaterowali kilkakrotnie oficerowie AK – mjr “Srogi” (Wacław Ćmakowski) i kpt “Wujek” (Piotr Kabata)12.
Na plebanii w Chotlu Czerwonym, u ks. proboszcza Kazimierza Misiorowskiego, Komendant Obwodu ZWZ-AK Stopnica (Busko) mjr Wacław Ćmakowski “Srogi” organizował co pewien czas spotkania ze swoimi najbliższymi współpracownikami. Tu także, AK-owcy przygotowywali się do przyjmowania angielskich zrzutów broni13.

Bronisław Rzepecki “Aleksander” (kwatermistrz Podobwodu Stopnica ZWZ-AK) tak wspominał udział księży w ruchu oporu w Obwodzie Buskim ZWZ-AK): “Wielu z nich przypłaciło życiem swoje czynne zaangażowanie w organizacjach podziemnych. Toteż nie proponowaliśmy im czynnej walki przeciw okupantowi; prosiliśmy o pomoc materialną. (…) Jak się okazało, ks. Stanisław Śliwiński (RS: prefekt w parafii Busko) był prawdziwym partyzantem w sutannie. Bywał on w Oleśnicy i utrzymywał przyjacielskie stosunki z księdzem Królem, tutejszym proboszczem. Tu spotykał księdza kanonika Adamka z Pacanowa. Byłem tego świadkiem, zaproszony na tę uroczystość na plebanię w Oleśnicy. Była to milcząca zmowa i współudział w naszej pracy. (…) Piszę o tych faktach bardzo skrótowo, ale rzeczywistość była znacznie szersza. Na przykład chrzest dzieci partyzantów, będących w ukryciu, pomoc dla rodzin osób aresztowanych. Ksiądz Król, proboszcz oleśnicki był depozytariuszem pieniędzy dla rodziny żydowskiej Józefa Mandelmana, który ukrywał się wraz z rodziną we wsi Strzelce. (…) Na rzecz Armii Krajowej, na wypadek ogólnego powstania, bo takiego terminu używaliśmy wobec księży, nasi księża zadeklarowali pomoc w formie dostarczenia po jednej sztuce bydła rzeźnego. Szczególnie ofiarny i hojny był ks. Kwiatkowski z Beszowy”14.

Duchowieństwo parafii Drugnia i Pierzchnica także włączyło się do działalności konspiracyjnej. Proboszcz w Pierzchnicy, ks. Witold Rak, udostępnił partyzantom podziemia zabudowań kościelnych do przechowywania broni i amunicji. Podobnie czynił proboszcz w Drugni, ks. Józef Marszałek, który nadto często udzielał partyzantom schronienia15.

W działalność konspiracyjną włączeni byli też duchowni ze zgromadzeń zakonnych. Oprócz wspomnianych już kapelanów AK, ojców M. Śliwy i Klemensa Warzyboka z klasztoru w Stopnicy, zaangażowani byli m.in.: gwardian klasztoru reformackiego w Pińczowie, o. Florian Budziewski, ojcowie Daniel (Teofil Chrobak), Zygmunt Janczur i Edmund Suszyna, kleryk Zygmunt Haja w Stopnicy oraz siostry Szarytki w Kurozwękach – Maria Sawicka i Maria Urbanowicz16.

Duchowieństwo obecne było również w Batalionach Chłopskich lub z nimi współpracowało. Liczne oddziały BCh posiadały swoich kapelanów. Z ich udziałem odbywały się pogrzeby poległych w walce żołnierzy organizacji zbrojnej ludowców. Antyklerykalizm  przedwojennego aktywu Wici obecny był także w Batalionach Chłopskich. Okupacja zbliżyła jednak część chłopów-ludowców do księży17.Pomoc polskiego duchowieństwa katolickiego dla Żydów

Generalnego Gubernatorstwa i na obszarze przedwojennego województwa kieleckiego, obejmującego  diecezje kielecką, sandomierską i częstochowską, jest przedmiotem publikacji m.in. ks. Franciszka Stopniaka18, Ewy Kołomańskiej19 i ks. Andrzeja Kwaśniewskiego20. O pomocy żeńskich zgromadzeń zakonnych dla ludności żydowskiej pisały Ewa Kurek21 i siostra Klara Antosiewicz22. Krytycznie i umniejszająco odnosił się do zasług kleru katolickiegio w ratowaniu Żydów badacz lubelski Dariusz Libionka23. Opisu historiografii w tym obszarze tematycznym dokonał Tomasz Domański z Instytutu Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu24.
Należy zauważyć, że opisy lub choćby tylko wzmianki o rozlicznych aktach pomocy Żydom przez duchownych diecezjalnych czy zakonnych są rozproszone w wielu publikacjach.

W niniejszym opracowaniu poprzestaję na wyliczeniu świadectw ratowania Żydów za okupacji w parafiach i w zakonach na terenie ówczesnego powiatu buskiego, odnotowanych w literaturze i w archiwach żeńskich zgromadzeń zakonnych.

  • Proboszcz w Drugni, ks. Antoni Marszałek, ukrywał w krypcie kościoła parafialnego Żydówkę z Chmielnika
  • W Busku siostry Albertynki utrzymywały u siebie przez pół roku Żydówkę z dwojgiem dzieci. Po wyzwoleniu zaopatrzyły ją w ciepłą odzież i odjechała do Częstochowy.
  • Pomocy Żydom udzielały siostry Kanoniczki z Buska, Chmielnika i Pacanowa. W Busku ukrywały przez 3 lata, do końca okupacji, dziewczynkę żydowską, córkę dyrektora szpitala we lwowskim getcie.
  • W Pacanowie 5 rodzin żydowskich otrzymywało od sióstr Kanoniczek żywność i opał

Przypisy

  1. Zygmunt Zieliński, Religia w narodowosocjalistycznej koncepcji społeczeństwa [w:] Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945, praca zbiorowa pod red. Zygmunta Zielińskiego, Warszawa 1982, s. 33.
  2. Ks. Tadeusz Jachimowski urodził się 12.2.1892 r. w Kazimierzy Małej, uczęszczał do Gimnazjum Miejskiego w Pińczowie, a następnie wstąpił do Seminarium Duchownego w Kielcach, gdzie we wrześniu 1914 roku przyjął święcenia kapłańskie. Był kapelanem wojskowym, duszpasterzem akademickim, a od 1941 roku szefem duszpasterstwa przy Komendzie Głównej ZWZ, od lutego 1943 r. Naczelnym Kapelanem Sił Zbrojnych w Kraju. Został rozstrzelany podczas powstania warszawskiego 8 sierpnia 1944 roku na Woli. Janusz Odziemkowski, „Potrzeba żebym był”. Kapelani duszpasterstwa katolickiego Wojska Polskiego II Rzeczpospolitej [w:] Janusz Gmitruk, Tadeusz Skoczek (red. naukowa), Kościół katolicki w najnowszych dziejach Polski. Warszawa 2020, s. 537.
  3. Wywiad z ks. dr. Tomaszem Gocelem, historykiem, dyrektorem Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, opublikowany na stronie internetowej Diecezji Kieleckiej w 2019 r. Dostęp: październik 2021.
  4. Niektórzy kapelani stale przebywali w oddziałach partyzanckich, inni dołączali do nich co pewien czas, pewna część rezerwowych kapelanów czekała na wezwanie. Do podstawowych obowiązków kapelanów należało odprawianie nabożeństw dla oddziałów, urządzanie pogrzebów poległym, udzielanie sakramentów, przyjmowanie przysięgi od wstępujących do partyzantki. Ks. Marian Paulewicz, Droga życiowa ks. Stanisława Klocka. Kielecki Przegląd Diecezjalny, R. 82, 2006, nr 6, s. 639.
  5. Stanisław Pytko, Wspomnienie o księdzu infułacie Józefie Piwowarczyku, wikariuszu w Pacanowie w latach 1940-1945. Z Życia Gminy (Pacanów) nr 10/1997, s. 9.
  6. W. Ważniewski, Walki partyzanckie nad Nidą…, s. 40; Marian Paulewicz, Diecezja kielecka [w:] Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945, praca zbiorowa pod red. Zygmunta Zielińskiego, Warszawa 1982, s. 244 (tabela – kapelani AK w Inspektoracie “Maria”).
  7. Ks. R. Zelek, wspólnie ze swoim bratankiem, ks. Bolesławem Zelek, wikariuszem w Kijach (1941-1945) pomagał oddziałom Armii Krajowe. Strona internetowa Parafii Św. Andrzeja Boboli w Bukownie. Dostęp: czerwiec 2022.
  8. Janusz Kapel, Organizacja konspiracji w Nowym Korczynie. Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 7 Rok 2 Warszawa, wrzesień 1993, s. 69.
  9. W Chlinie utrzymywał punkt kontaktowy i zaopatrzenia sanitarnego dla jednego z podobwodów w obwodzie “Olga” Inspektoratu Rejonowego AK ”Maria”. Zapewniał opiekę rannym i „meliny” dla spalonych. Przy parafii działał prowadzony przez Aleksandra Gardawskiego punkt legalizacji dokumentów. B. Nieczuja-Ostrowski określił ks. B. Rajchela w swojej książce jako “wielce ofiarnego patriotę”. Bolesław Michał Nieczuja-Ostrowski, Inspektorat AK „Maria” w walce. Tom II Kryptonim „Michał”-„Maria” (1943-V1.1944), Część II. Elbląg 2007, s. 187 i 189; Leszek Gajewski, Prof. dr Aleksander Gardawski. Archeologia Polski Rok 1975, s. 487-496.
  10. Ks. H. Peszko po przeniesieniu do Kielc kontynuował swoją działalność konspiracyjną, w której wyposażony był w szerokie uprawnienia duszpasterskie. W czerwcu 1944 r. został mianowany kapelanem w stopniu kapitana 4. Pułku Piechoty Legionów AK.Tomasz Gocel, Represje niemieckie wobec kleru wiejskiego w diecezji kieleckiej 1939–1945 [w:] Wieś polska w czasie II wojny światowej. Kielce 1/2020, s. 89.
  11. Wspomnienia Aleksander Issa “Słoń”, Kombatanckie Zeszyty Historyczne nr 15,  Rok 5, Warszawa 1996, s. 15; Partnerem proboszcza W. Kańskiego w wystawianiu fałszywych metryk był komendant sekcji legalizacji dokumentów wspomnianej kompanii / placówki “Chomik”, Ryszard Kukła “Jędrek” (pracownik gminy). Bolesław Michał Nieczuja-Ostrowski, Inspektorat AK „Maria” w walce. Tom II Kryptonim „Michał”-„Maria” (1943-V1.1944), Część II. Elbląg 2007, s. 225.
  12. Józef Mrożkiewicz “Brzoza”, W konspiracji i walce. Z dziejów Podobwodu AK Szydłów. Kielce 1997, s. 66.
  13. Informacje o zaangażowaniu konspiracyjnym ks. K. Misiorowskiego przekazał mi osobiście jego krewny – Jan Chruśliński (pisarz, emerytowany pułkownik Wojska Polskiego).
  14. Wspomnienia Bronisława Rzepeckiego, Kombatanckie Zeszyty Historyczne nr 9, Rok 3, Warszawa 1994, s. 46.
  15. Marek Wiewióra, Parafie gminy Pierzchnica w latach drugiej wojny światowej oraz w okresie powojennym (1939-2000) [w:] Parafie gminy Pierzchnica. Zarys dziejów. (red. ks. Daniel Olszewski). Kielce 2002, s. 298.
  16. Józef Mrożkiewicz “Brzoza”, W konspiracji i walce. Z dziejów Podobwodu AK Szydłów. Kielce 1997, s. 61.
  17. Kazimierz Przybysz, Chłopi polscy wobec okupacji hitlerowskiej 1939-1945. Zachowania i postawy polityczne na terenach Generalnego Gubernatorstwa. Warszawa 1983, s. 256; Ks. Henryk Peszko, Sprawy i ludzie na tle jednego mojego życia. Wspomnienia kieleckiego duchownego z lat 1910-1946. Kielce 2016, s. XXII.
  18. Franciszek Stopniak, Katolickie duchowieństwo w Polsce i Żydzi w okresie niemieckiej okupacji [w:] Społeczeństwo polskie wobec martyrologii i walki Żydów w okresie II wojny światowej, red. Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Warszawa 1996; tenże, Pomoc kleru polskiego dla dzieci w II wojnie światowej [w:] Kościół katolicki na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. 10: Materiały i studia, Warszawa 1981, s. 48-60; tenże, Duchowieństwo katolickie z pomocą Żydom w II wojnie światowej. Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne nr 2/1 (1995), s. 89-99.
  19. Ewa Kołomańska, Osoby pomagające oraz represjonowane za pomoc ludności żydowskiej na terenie województwa świętokrzyskiego [w:] Jan Żaryn, Tomasz Sudoł, Polacy ratujący Żydów. Historie niezwykłe, Warszawa 2014.
  20. Ks. Andrzej Kwaśniewski, Polacy ratujący Żydów na  terenie diecezji kieleckiej w  latach 1939–1945. Nieznane przykłady heroizmu chrześcijańskiego [w:] Pomoc świadczona ludności żydowskiej przez Polaków w latach 1939–1945 ze szczególnym uwzględnieniem Kielecczyzny, red. Jerzy Gapys, Agnieszka Dziarmaga, Kielce 2016.
  21. Ewa Kurek, Gdy klasztor znaczył życie. Udział żeńskich zgromadzeń zakonnych w akcji ratowania dzieci żydowskich w Polsce, Kraków 1992; tęże, Wykaz zgromadzeń ratujących dzieci żydowskie, [w:] Odwaga heroiczna w życiu konsekrowanym. Ratowanie Żydów podczas Holokaustu. Życie Konsekrowane, nr 3-4(131-132)2018, s. 54; tęże, Dzieci żydowskie w klasztorach. Udział żeńskich zgromadzeń zakonnych w akcji ratowania dzieci żydowskich w Polsce w latach 1939–1945, Lublin 2001.
  22. Klara Antosiewicz, Zgromadzenie Sióstr Kanoniczek Ducha Świętego de Saxia, [w:] Żeńskie Zgromadzenia Zakonne w Polsce 1939-1947, T. VII. Lublin 1994.
  23. Dariusz Libionka, Kościół w Polsce wobec Zagłady w świetle polskiej publicystyki i historiografii, Biuletyn ŻIH, nr 3/2000.
  24. Tomasz Domański, Stan badań nad pomocą świadczoną Żydom przez ludność polską w okresie II wojny światowej na okupowanych terenach województwa kieleckiego. Kielce 2021.