Samorządowe (komunalne) kasy oszczędności

Samorządowe kasy oszczędności, nazywane częściej Komunalnymi Kasami Oszczędności (KKO), zajmowały ważne miejsce w przedwojennej gospodarce bankowej. Jako instytucje samorządu terytorialnego, miały na celu rozwijanie wśród ludności zmysłu oszczędnościowego, ułatwianie bezpiecznego gromadzenia oszczędności, zapewnienie godziwych od nich odsetek, oraz udostępnianie kredytu, głównie dla drobnego przemysłu, rzemiosła i handlu. Były one powoływane przez wojewódzkie, powiatowe i miejskie związki komunalne.

Komunalne kasy oszczędności były zakładanymi przez związki samorządowe przedsiębiorstwami komunalnymi, a więc użyteczności publicznej. Nie  kierowały się zyskiem, lecz zaspokajaniem potrzeb społecznych i gospodarczych. Ewentualne nadwyżki bilansowe przeznaczały na fundusze rezerwowe albo na cele użyteczności publicznej1.

Historia KKO na ziemiach polskich sięga I połowy XIX w. Powstawały one w zaborach pruskim i austriackim. W zaborze rosyjskim zezwolono jedynie na zakładanie kas w miastach gubernialnych. Do 1862 r. powstało ich 18, jednak w okresie 1891-1894 pozostawały zamknięte2. Służyły do drenowania zasobów pieniężnych ludności na rzecz państwa rosyjskiego i gdy zostały ewakuowane w 1915 r. przez Rosjan, zgromadzone w nich wkłady przepadły bezpowrotnie.
Zakładanie KKO w początkach niepodległej Polski napotykało na trudności: brak jednolitego ustawodawstwa dla wszystkich trzech obszarów porozbiorowych, braki kadrowe, powściągliwość władz centralnych uzasadniana niestabilną sytuacją walutową.
Rozwój KKO rozpoczął się dopiero w 1926 r. Liczba kas rosła z roku na rok. Z końcem 1935 r. było ich 363. 
Do końca okresu międzywojennego ponad milion obywateli, w większości z województw warszawskiego, krakowskiego i śląskiego, zgromadził na książeczkach ok. 850 mln złotych3.

Kasy udzielały kredytów, głównie krótkoterminowych. Korzystali z nich drobni rzemieślnicy,  handlarze, członkowie lokalnej społeczności. Kasy wspierały też samorządy w realizacji ich zadań. Udzielały średnio- i długoterminowych pożyczek komunalnych i hipotecznych własnym (poręczającym) związkom samorządowym lub innym4.

Zasady funkcjonowania kas określono w rozporządzeniu Prezydenta RP o komunalnych kasach oszczędności z dnia 13 kwietnia 1927 r., uzupełnionym rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych i ministra skarbu z 26 marca 1928 roku. 
Nadzór nad kasami sprawował minister spraw wewnętrznych w porozumieniu z ministrem skarbu, a od 1934 r. tylko minister skarbu. Bezpośredni nadzór sprawował od 1937 r. Związek Kas Oszczędności w Warszawie.
Przepisy z lat 1927-1928 zostały znowelizowane rozporządzeniem prezydenta z 24 października 1934 r. Podwyższono kapitał zakładowy z 5 do 50 tys. zł. Przynależność kas do związków rewizyjnych stała się obowiązkowa, a związki uzyskiwały szerokie uprawnienia kontrolne. Zarządy kas przemianowano na dyrekcje. Kasy  miały  przeznaczać  1-2 % zysków  na  wspólny fundusz gwarancyjny. Mogły udzielać pożyczek związkom samorządowym do wysokości 20 % wkładów. Rozporządzenie wprowadziło także nazwę „książeczka oszczędnościowa”, zastrzeżoną wyłącznie dla KKO, Pocztowej Kasy Oszczędności i dla gminnych kas oszczędności5.

Majątek kas był oddzielony od majątku związku komunalnego. Związek jednak odpowiadał całym swoim majątkiem za wkłady zdeponowane w kasach. Za inne zobowiązania kas odpowiadał wtedy tylko, gdy się do tego wyraźnie zobowiązał6

Powiatowe (komunalne) kasy oszczędności, których było 227 w 1939 r., działały w oparciu o uchwalone statuty. Nowo powstające kasy oszczędności były wyposażane zawsze w taki sam kapitał zakładowy 50.000 zł, wykładany przez powiatowe związki komunalne w formie darowizny. 

Czynnikiem kontrolującym i uchwalającym w komunalnych kasach oszczędności była rada kasy. Stanowiła ona czynnik obywatelski we władzach kasy. Członków rady wybierano podczas plenarnego posiedzenia sejmiku spośród obywateli całego powiatu. Do przeprowadzania okresowych lub rocznych kontroli stanu gospodarki finansowej danej kasy była powoływana przez sejmik komisja rewizyjna. Protokół z przeprowadzonych bieżących lustracji, czy też badania rocznego bilansu kasy, komisja rewizyjna odczytywała na forum sejmiku powiatowego7.

Na terenie powiatów pińczowskiego i stopnickiego działały w 1939 roku następujące samorządowe kasy oszczędności:

  • Komunalna Kasa Oszczędności miasta Buska – pozostająca w stanie likwidacji,
  • Komunalna Powiatowa Kasa Oszczędności Powiatu Stopnickiego w Busku-Zdroju
  • Komunalna Kasa Oszczędności Powiatu Pińczowskiego w Pińczowie8,
  • gminne kasy pożyczkowo-oszczędnościowe.

W latach 1945-1950 komunalne kasy oszczędności finansowały gospodarkę miejską i rzemiosło, małe przedsiębiorstwa prywatne, właścicieli nieruchomości, oraz gospodarstwa chłopskie (z funduszu Banku Rolnego). W myśl dekretu z dnia 25.10.1948 r. o reformie bankowej (Dz.U. 1948 nr 52.poz. 412), Komunalne Kasy Oszczędności weszły w stan likwidacji. Cały ich majątek przeszedł na własność państwa. KKO zostały podporządkowane pod względem organizacyjnym, personalnym, finansowym i rewizyjnym Narodowemu Bankowi Polskiemu.

Komunalna Powiatowa Kasa Oszczędności Powiatu Stopnickiego w Busku-Zdroju

Pierwszy statut Kasy zatwierdził Wojewoda Kielecki w czerwcu 1930 r., następny statut zatwierdził Związek Kas Oszczędności w Warszawie we wrześniu 1937 r. Terytorialny zakres działania Kasy obejmował obszar Stopnickiego Powiatowego Związku Samorządowego. 
Zgodnie ze standardami przyjętymi przez władze ministerialne, później także przez Związek Kas Oszczędności, organami Kasy były: Rada Kasy jako organ stanowiący, Dyrekcja Kasy jako organ zarządzający i wykonawczy, Komisja Rewizyjna jako organ kontrolujący9.

W 1933 r. Dyrekcję Kasy stanowili: Stanisław Sambor, Lucjan Orłowski10, Józef Białas11. Z początkiem 1939 r. dyrektorem zarządzającym był Tomasz Dembiński, jego zastępcą, w miejsce zwolnionego Józefa Białasa został Lucjan Orłowski. Trzecim członkiem dyrekcji był wtedy Jan Wójcik12.
W lutym 1939 r. w skład Rady Kasy wchodzili: zastępca starosty Jan Zachemski13 (przewodniczący), Jan Perczak14, Władysław Zgryz15, Stanisław Starościak16, Tadeusz Zaleski17, Jan Wojtaś, Feliks Rajczewski18, Jan Kopeć i Józef Krzak. 
W skład Komisji Rewizyjnej wchodzili w grudniu 1938 r. Antoni Zakrzewski, Andrzej Jaros i Michał Michalski; w lutym 1939 – Tomasz Łaszkiewicz19, Bolesław Łudczak, Antoni Zakrzewski20, Andrzej Jaros.

Kasa popadła w trudności na koniec lat 30-tych z powodu dużej łącznej kwoty długów wobec niej, uznanych jako wątpliwe lub odpisane na straty. Dla spłaty częściowej zobowiązań wobec Kasy jej założyciela i poręczyciela, tj. Powiatowego Związku Samorządowego PZS, Wydział Powiatowy, uzyskał w grudniu 1938 r. promesę Polskiego Banku Komunalnego przyznającą długoterminową pożyczkę 40.000 zł (oprocentowanie 5,5%) dla PZS w poręczonych przez Skarb Państwa obligacjach tego banku. Decyzję przewodniczącego Wydziału Powiatowego, tj. starosty, o zaciągnięciu pożyczki zaakceptowała Rada Powiatowa (uchwała z 20.2.1939 r.) i zatwierdził Wojewoda Kielecki dnia 7.4.1939 r.

W 1941 i 1942 r. Polski Bank Komunalny kierował pisma do Wydziału Powiatowego w Busku-Zdroju z przypomnieniem obowiązku uiszczenia rat od pożyczki udzielonej PZS. Tak jak jeszcze w 1941 r. bank wyznaczył termin do uiszczenia należnej raty i zaległości oraz odsetek, tak rok później zamiast wyznaczenia terminu – uwzględniając niewątpliwie realia okupacyjne – oczekiwał, by zaległe zapłaty nastąpiły … “z chwilą, gdy obsługa długów zostanie wznowiona”.

Powiatowa Kasa Oszczędności w Busku (Kreissparkasse) 1940-1945

Do wybuchu II wojny światowej działały w Polsce 353 KKO, z czego 69 wznowiło pracę w Generalnym Gubernatorstwie. Niemcy dążyli do pozostawienia tylko jednej kasy w powiecie. KKO cieszyły się największymi względami niemieckich władz okupacyjnych wśród instytucji kredytowych na terenie Generalnego Gubernatorstwa.
W kasach, zwłaszcza powiatowych, znacznie wzrosły wkłady na nowych rachunkach. Pieniądze były lokowane przede wszystkim przez instytucje publiczne, mniej przez osoby prywatne.
Do najważniejszych zadań kas należało zbieranie oszczędności, rozprowadzanie kredytów wśród miejscowej ludności, ze szczególnym uwzględnieniem małych i średnich przedsiębiorstw. 
Centralną instytucją finansową dla kas oszczędności był uchroniony od likwidacji Polski Bank Komunalny. Po rozbudowie miał się zajmować gromadzeniem rezerw finansowych kas oszczędności i zarządzaniem nimi21.
Kasy nadzorowane były przez Pełnomocnika Urzędu Nadzoru Bankowego ds. Nadzoru komunalnych kas oszczędności (Der Beauftragte der Bankaufsichtsstelle für die Aufsicht über die kommunalen Sparkassen), Emila Breuera22.

W prowadzonych w 1944 r. przygotowaniach ewakuacji administracji niemieckiej z terenu Generalnego Gubernatorstwa uwzględniano także powiatowe kasy oszczędności. Urząd Nadzoru Bankowego w korespondencji z października 1944 r. z Wydziałem Głównym Administracji Spraw Wewnętrznych “rządu” GG prezentował pogląd, że placówkę zbiorczą dla wszystkich likwidowanych kas należy utworzyć w Legnicy. Postulował nadto, by z likwidowanych sztabów przy starostach wyznaczać po jednej osobie, która władna byłaby podejmować decyzje w imieniu starosty jako kierownika Związku Gmin i zarządu kasy oszczędności23.  

*******************************

W dniu 12.1.1940 r. rozpoczęła swoją działalność Powiatowa Kasa Oszczędności w Busku (Kreissparkasse Busko)24. Otrzymała na utworzenie kapitału obrotowego 56.400 zł od Związku Gmin i 10.000 zł od starosty.
Z dniem 31.1.1940 r. został powołany przez starostę buskiego na stanowisko kierownika Kasy Włodzimierz Limonienko25. Pozostałymi pracownikami byli wówczas księgowy Antoni Dobrowolski, jego pomocnik Jan Zych i dozorca.
Nominacja W. Limonienki zawierała kilka podstawowych danych dot. Kasy oraz wytyczne, jakimi miał się on kierować:

  • do Kreissparkasse włączone zostały KKO miasta Busko i kasy powiatowe w Stopnicy i Pińczowie; wszelkie księgi kasowe, pokwitowania, papiery wartościowe, weksle z tych trzech kas należało zebrać i przechowywać w nowo powstałej Kasie,
  • działalność Kasy mogła opierać się na wcześniejszym statucie z 10 września 1937 r.,
  • starosta przejął kompetencje Rady Kasy i osobiście sprawował nadzór nad Kasą,
  • wcześniejsze wkłady oszczędnościowe nie mogły być wypłacane bez zgody starosty,
  • oprocentowanie oszczędności: z rachunku bieżącego 2%, z terminem wypowiedzenia 1 miesiąca – 3%, 3 do 6 miesięcy – 3,5%, 12 miesięcy – 4%,
  • łączna kwota wypłacanych wkładów w miesiącu nie mogła być większa niż 1.000 zł,
  • pożyczki (oprocentowanie 9,5%, w następnych latach 8,5%) mogły być udzielane tylko za zgodą starosty osobom posiadającym zabezpieczenie własnym majątkiem,
  • za bezpieczeństwo wkładów oszczędnościowych odpowiadał Powiat Buski, a konkretnie – Związek Gmin Powiatu Buskiego.

    Wkrótce potem Kasa otrzymała statut tymczasowy.

    PKO w Busku zamknęła rok 1940 z zyskiem 15.909 zł przy całkowitym stanie zdeponowanych środków 1 miliona złotych. Wkłady oszczędnościowe na nowym rachunku wynosiły 2.840, a zdeponowane środki a vista – 931.101 złotych26.

Obroty Kasy ulegały systematycznemu wzrostowi. W pierwszej połowie 1942 r. odnotowano następujące stany wpływów w miesiącach: I – 1,03 mln, II – 933 tys., III – 1,22, mln, IV – 1,46 mln, V – 1,82 mln, VI – 2,04 mln zł.
Wysokość pobranych przez Kasę kredytów wynosiła na koniec czerwca 1942 r. 163 tys. zł. 
Łączna kwota pożyczek udzielonych w czerwcu 1942 r. wyniosła (centrala w Busku) na koniec miesiąca 321 tys. zł. Udzielano pożyczek rolnikom na weksle w kwotach od 1.000 do 1.500 zł na zakup koni i krów – za poręczeniem trzech żyrantów, z terminem spłaty 6 do 9 miesięcy. Łączna kwota podobnych pożyczek udzielonych w tym samym czasie w obu filiach Kasy wyniosła 280 tys. zł. Suma bilansowa Kasy na koniec sierpnia 1942 r. wynosiła 2,78 mln zł.

W grudniu 1942 r. otwarto filię PKO w Pińczowie. Kierowanie nią powierzono Stanisławowi Malonowi.

Nagłówek papieru firmowego Powiatowej Kasy Oszczędności z 1942 r.

W marcu 1943 r. starosta buski informował swoich zwierzchników (zapewne w Radomiu, b.b.d.) o comiesięcznych większych wypłatach z Kasy:

  • dnia 15 każdego miesiąca 13 tys. zł uposażenie pracowników niemieckich, 6 tys. zł pracowników polskich i 6 tys. zł wynagrodzenie innych pracowników,
  • ostatniego dnia miesiąca 6 tys. wynagrodzenie innych pracowników i 4 tys. zł pensje i diety funkcjonariuszy Służby Specjalnej (Sonderdienst).

W czerwcu 1943 r. starosta powiatowy spowodował – na polecenie Urzędu Nadzoru Bankowego UNB w Krakowie – uzupełnienie statutu o zapis dotyczący gwarancji bezpieczeństwa środków zdeponowanych w Kasie. Działając jednoosobowo, jako starosta i kierownik Związku Gmin, uczynił mocą własnej uchwały Związek Gmin związkiem poręczycielskim dla Kasy.
Uprawnienia Rady Kasy posiadał Zarząd Kasy, którym był starosta powiatowy, W. Schäfer. On reprezentował Kasę przed sądami i poza nimi, decydował o przyznawaniu kredytów (tu mógł, ale nie musiał wysłuchiwać opinii 6-osobowego gremium doradczego). Decyzje o przyznawaniu kredytów do 3.000 zł, a łącznie do 15.000 zł, mógł delegować na kierownika Kasy. Zrezygnowano z powoływania komisji rewizyjnej w Kasie. Uznano, że funkcje kontrolne wypełniać będą rewizorzy z UNB27.

Komórka nadzorująca Kasę i jej filie w Pińczowie i Stopnicy (brak jest potwierdzenia, że filia stopnicka wszczęła lub prowadziła działalność) była usadowiona w strukturze organizacyjnej starostwa powiatowego w jego Urzędzie Spraw Wewnętrznych – obok Związku Gmin (nadzór nad 35 gminami, w tym 3 miastami i 440 wioskami) i komendy Służby Specjalnej (Sonderdienst) Busko28.

Kasa i jej filie były wystawione na niebezpieczeństwo napadów ze strony oddziałów partyzanckich lub pospolitych przestępców. W kwietniu 1942 r. po napadzie “Jędrusiów” na urząd gminny w Kołaczkowicach, kierownictwo Kasy poinformowało starostę w alarmistycznym tonie, że oddział “Jędrusie” (określany zgodnie z narracją niemiecką – “bandyci”) zapowiedział “wizytę” w Kasie w Busku, przestrzegając, iż wszelkie środki prewencyjne nie będą w stanie niczemu zapobiec. Kasa była, według własnej oceny, zabezpieczona przed nocnymi napadami, bo chroniona przez pracownika. Zasoby Kasy do kwoty 250 tys. zł były ubezpieczone od kradzieży. 
Przejawem bezradności było stwierdzenie kierownictwa Kasy, że instalacja, która miałaby nocą alarmować księgowego A. Dobrowolskiego, nie działała. Ani firma ZORG29, ani poczta nie były w stanie, mimo wszelkich wysiłków, zainstalować niezbędne urządzenia. Planowane alarmowe połączenie z posterunkiem Policji Polskiej nie było więc możliwe. Problemem były też wysokie koszty takich urządzeń. Przedstawiono zatem staroście do akceptacji propozycje ograniczenia czasu obsługi klientów i wpuszczania ich po południu przez drzwi od podwórza po wcześniejszym odpytaniu ich o cel wizyty (tak praktykowała już kasa w Kielcach). Kasa prosiła także starostę o zlecenie ochrony przez uzbrojonego żandarma oraz o możliwość codziennego deponowania większej gotówki w szafie pancernej w starostwie. Proponowano także zawarcie umowy ubezpieczenia transportów pieniędzy (suma ubezpieczenia 250 tys. zł, składka roczna ok. 1.500 zł). Starosta zaakceptował przedstawione mu propozycje. Nie zgodził się jedynie na deponowanie pieniędzy w jego urzędzie.

Reinhold Schabeikow, nadzorujący kasy oszczędności30, informował starostów powiatowych w okólniku z września 1942 r. o serii napadów rabunkowych na instytucje kredytowe. W obawie przed następnymi napadami zalecał pilne podjęcie środków zabezpieczających: utrzymywać stan gotówkowy kasy na jak najniższym poziomie, oddawać wieczorem klucze do sejfów na przechowanie na posterunku policji, zdeponować wszelkie duplikaty kluczy w starostwie, wyposażyć kasy i ich filie w dzwony alarmowe, syreny, sygnalizację świetlną.

Dnia 23 sierpnia 1943 r. grupa uzbrojonych mężczyzn napadła na pińczowską filię PKO i na lokal Związku Plantatorów Tytoniu w Pińczowie. Kasa zubożała o 9.597 zł. W dniu 3 września 1943 r. do filii w Pińczowie wtargnął uzbrojony mężczyzna i już po minucie oddalił się z zabraną z otwartego sejfu gotówką 3.234 zł. Oba te napady spowodowały nagły spadek obrotów. Ze względu na bezpieczeństwo stan kasy był utrzymywany na bardzo niskim poziomie, co nie pozostało bez ujemnych konsekwencji dla działalności placówki. Drugą przyczyną wyhamowania działalności były trudności w zapewnieniu bezpiecznych transportów pieniędzy do Buska. Pesymistycznie usposobieni kierownicy Witkowski i Limonienko poddawali staroście pod rozwagę, czy celowe było dalsze prowadzenie pińczowskiej filii.

Krótko po tych napadach, we wrześniu 1943 r., krakowski Urząd Nadzoru Bankowego nosił się z zamiarem wycofania zgody na działalność filii. Odstąpiono czasowo od tego kroku po interwencji buskiego starosty powiatowego. Starosta postulował utrzymanie filii ze względu na potrzebę obsługi instytucji i przedsiębiorstw w Pińczowie: urząd skarbowy, Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych, nadleśnictwo, więzienie, Związek Plantatorów Tytoniu, Okręgowa Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa, administracja miejska, sąsiednie administracje gminne, administracja “liegenschaftów” i inne podmioty prywatne i służbowe.
Starosta zażądał od burmistrza Pińczowa podjęcia wszelkich możliwych środków dla zapewnienia bezpieczeństwa tej placówce, w tym poprzez uświadomienie mieszkańców miasta o konieczności współpracy z policją.

W sytuacji permanentnego zagrożenia dla Kasy i jej filii większego znaczenia nabierało ich ubezpieczenie, także ubezpieczenie transportów pieniędzy. Powszechny Zakład Ubezpieczeń obniżył w listopadzie 1943 r. sumę ubezpieczenia transportów pieniędzy do 50 tys. zł. Była to decyzja niekorzystna dla pińczowskiej filii PKO, która ze względu na brak pojazdów i paliwa kierowała większą gotówkę do centrali w Busku – od 100 do 150 tys. zł – nie codziennie lecz raz w tygodniu. W tym samym czasie urząd pocztowy w Pińczowie obniżył do 200 zł maksymalną kwotę przekazów pocztowych. Tylko więc poprzez pińczowską filię PKO możliwe było przesyłanie większych kwot pieniędzy. Przy braku pełnego ubezpieczenia kwot pieniężnych przewożonych do Buska placówka zmuszona byłaby także obniżyć pułap przyjmowanych zleceń przelewu gotówki, co, jak twierdzili jej kierownicy Witkowski i Limonienko w piśmie do ubezpieczalni, negatywnie wpłynęłoby na życie gospodarcze Pińczowa i okolic.
Interwencja była skuteczna – suma ubezpieczenia pozostała na poziomie 150, później nawet wzrosła do 250 tys. zł.
Od marca 1944 r. pieniądze z filii pińczowskiej do Kasy w Busku przewożone były w odstępach nieregularnych ciężarówką z czterema uzbrojonymi żandarmami31.

Pracownicy PKO Busko i jej filii w Pińczowie (stan: listopad 1943 r.)

imię i nazwiskopełniona funkcja wynagrodzenie miesięczne brutto
centrala w Busku
dr Zygmunt Witkowski32 kierownik800,-
Włodzimierz Limonienkozastępca kierownika600,-
Antoni Dobrowolskiksięgowy550,-
Jan Zychkasjer500,-
Irena Michalskaksięgowa 286,50
Janina Grabekksięgowa 286,50
Annna Gonsiorekobsługa okienka219,-
Antoni Skarszewskipracownik256,50
Władysław Wilkportier220,-
Zofia Wilksprzątaczka30,-
Marian Broński
goniec100,-
filia w Pińczowie
Stanisław Malonkierownik500,-
Józefa Liberekksięgowa342,
Stanisław Włodarskigoniec200,-

Powiatowa Komunalna Kasa Oszczędności Powiatu Pińczowskiego w Pińczowie

Ogłoszenie reklamowe, zamieszczone w Głosie Pińczowskim (dwutygodnik oświatowo-społeczny) R. 10, nr 2 (20 lutego 1931), s. 10.

Do czerwca 1939 r. zarządzali Kasą pełniący obowiązki dyrektora wicedyrektor Antoni Dobrowolski (mianowany na to stanowisko przez Radę Kasy z dniem 1.7.1936 r.; wcześniej był buchalterem w tej Kasie) i członek dyrekcji Stanisław Kotaś33

Dnia 14 czerwca 1939 r. Kasę przejął Bronisław Andrzejewski jako nowo wybrany dyrektor. Zdającymi Kasę i jednocześnie pozostającymi w składzie dyrekcji byli Antoni Dobrowolski i Stanisław Kotaś34.
Prezesem Rady Kasy był wtedy starosta powiatowy, Kazimierz Siwik35, członkiem Rady był też sekretarz Wydziału Powiatowego Bolesław Basiński36

Niemcy po wejściu do Pińczowa we wrześniu 1939 r., zlikwidowali Kasę, wywieźli gotówkę, dokumenty i wszelkie ruchomości do Kazimierzy Wielkiej, następnie do Buska. Powiatowa Kasa Oszczędności w Busku-Zdroju utworzyła swój Oddział w Pińczowie w grudniu 1942 r. Został on doszczętnie zniszczony podczas działań wojennych w dniu 13.1.1945 r. (dzień rozpoczęcia ofensywy rosyjskiej). Gotówka 48.648 zł zaginęła, lokal oddziału zajęto na kwaterę wojskową. Starosta Piotr Soja wydobył stamtąd część dokumentacji. Na podstawie księgi kasowej, kartotek, większości weksli oraz asygnat kasowych udało się odtworzyć całość stanu Kasy, głównie jej dłużników i wierzycieli. W dniu 13.1.1945 r. pasywa Kasy wynosiły 200.297 zł, zaś aktywa 254.651. Czysty zysk Oddziału wynosił 4.353 zł za rok 1944. Kasa (już takiego określenia, a nie “Oddziału” używano od momentu reaktywowania placówki w 1945 r.) na tamten czas posiadała należności 145.622 zł z tytułu udzielonych kredytów i to stanowiło podstawę materialną do dalszej jej działalności37.

Stanisław Malon, kierownik pińczowskiej filii PKO w Busku w latach 1942-1945, a po wojnie kierownik Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędności w Pińczowie, urodził się 19.4.1888 r. w Świdnikach, powiat hrubieszowski. Uczył się prywatnie z powodu braku szkoły polskiej w miejscu zamieszkania i awersji do szkoły rosyjskiej. W latach 1906-1910 pracował we Lwowie jak praktykant, później pomocnik handlowy.



Fot. Stanisław Malon. Fotografia z 1934 roku.

Następnie trafił do Drezna w Saksonii. Tam dalej się kształcił i działał społecznie. Był przez dwa lata prezesem Towarzystwa Ogrodniczego, które niewiele było ogrodniczym, co raczej organizowało polską młodzież robotniczą dla samokształcenia i ochrony przed wpływami niemczyzny.
W 1912 r. przeniósł się do Wiednia. Pracował w handlu, należał do Związku Strzeleckiego, był członkiem zarządu Polskiego Towarzystwa “Oświata”. Od sierpnia 1914 r. przynależał do Legionów Polskich. Jego dowódcami byli późniejsi generałowie Andrzej Galica, Tadeusz Piskor, Stanisław Skwarczyński, Leon Berbecki. W bitwie pod Łowczówkiem w grudniu 1914 r. doznał ciężkich obrażeń. W następnym roku, uznany za niezdolnego do służby frontowej, organizował POW w Opocznie. Tam został po rozbrojeniu okupantów i uczestniczył w tworzeniu samorządu w powiecie. W 1920 roku brał udział w wojnie bolszewickiej jako ochotnik. Od grudnia 1922 r. był sekretarzem Wydziału Powiatowego Sejmiku we Włodzimierzu Wołyńskim.Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi, nadanym w 1928 r. za pracę społeczną, Medalem za udział w wojnie 1918-1921 i Medalem dziesięciolecia odzyskania niepodległości38.

Gminne kasy pożyczkowo–oszczędnościowe (GKPO)

Na terenie zaboru rosyjskiego po reformie uwłaszczeniowej z 1864 r. wiele drobnych gospodarstw chłopskich zmuszonych było, z braku gotówki, zadłużać się na lichwiarskie procenty i sprzedawać swą ziemię bogatym chłopom. Władze carskie, aby zapobiec nadmiernej pauperyzacji wsi, organizowały gminne kasy oszczędnościowo-pożyczkowe. Działały one w oparciu o przepisy prawne z roku 1868. Ich zarząd do roku 1906 znajdował się w rękach wójtów, ich zastępców i kasjerów; księgi kas prowadzili pisarze gminni. Po 1906 r. nadzór nad ich działalnością należał do komisarzy włościańskich i gubernialnych urzędów do spraw włościańskich. Dla zaspokojenia przez gminne kasy zapotrzebowania na kredyt utworzono tzw. fundusz użyteczności publicznej, zasilany procentami od składek chłopskich39.

W wolnej Polsce powoływano gminne kasy pożyczkowo-oszczędnościowe (GKPO) w oparciu o rozporządzenie Prezydenta RP z 30 grudnia 1924 r. o organizacji i ustaleniu statutów gminnych kas wiejskich pożyczkowo–oszczędnościowych (Dz.U. 1924 nr 118 poz. 1069). Kasa była instytucją użyteczności publicznej i stanowiła odrębną od gminy osobę prawną, ale gmina, jako związek poręczający odpowiadała za wkłady oszczędnościowe oraz za inne zobowiązania kasy całym swoim majątkiem i dochodami. Stąd wszystkie ważniejsze decyzje, dotyczące przede wszystkim udzielania pożyczek i pobierania kredytów, podejmowane były wspólnie przez zarząd kasy i radę gminną. Bezpośredni nadzór władczy nad kasami sprawował starosta, a lustracje przeprowadzane były przez inspektora samorządu gminnego. 
Państwowy Bank Rolny, jako kredytodawca dla kas, kontrolował wysokość płaconych przez nie odsetek od wkładów oszczędnościowych40. Inspektorzy PBR przeprowadzali także rewizje w GKPO.
Kondycja finansowa kas gminnych była słaba przez cały okres międzywojenny. Odczuwały one dotkliwy brak kapitału obrotowego. Mogły więc tylko w małej części zaspokoić potrzeby drobnego rolnictwa41

Latem 1939 roku było w Polsce 975 GKPO, 570 z nich znalazło się w czasie okupacji na terenach Generalnego Gubernatorstwa. Okupant niemiecki nie przypisywał im większego znaczenia w swojej polityce wobec instytucji bankowych, spółdzielczych kredytowych i komunalnych. Niektóre z nich przetrwały okupację i były likwidowane dopiero pod koniec lat 40-tych42.

GKPO w powiecie stopnickim i pińczowskim w okresie międzywojennym

W latach 1935-1939 roku w powiecie stopnickim było 20 czynnych GKPO. Kasy powstały w latach 1925-1931. 
W latach międzywojennych działały w powiatach pińczowskim43 i stopnickim następujące GKPO44:

  1. gminy “pińczowskie”: Chotel, Chotel (osadnicza wiślicka, zlikwidowana 31.12.1920 r. Fundusz w kwocie ok. 54 tys. mk przelano do kasy gminnej na wkłady procentowe), Chroberz, Góry, (Kliszów, zlikwidowana w 1921 r.), Pińczów, Piotrkowice (gm. Maleszowa), Złota, Zagość
  2. gminy “stopnickie”, stan – koniec 1936 r. (w nawiasach siedziby kas): Chmielnik, Drugnia (Pierzchnica), Gnojno (Janowice), Grabki (Raczyce), Grotniki (Badrzychowice), Kurozwęki, Łubnice, Maleszowa (Piotrkowice), Oleśnica, Pacanów, Pęczelice (Szczaworyż), Potok, Radzanów (Olganów), Szczytniki (Kołaczkowice), Szaniec (Wygoda Kozińska), Szydłów, Tuczępy, Wolica, Wójcza (Biechów), Zborów.

W rocznym sprawozdaniu za rok 1936 starosta stopnicki informował wojewodę kieleckiego, że sytuacja finansowa kas znacznie się poprawiła, głównie dzięki przeprowadzeniu układów konwersyjnych z dłużnikami45. Donosił także o rosnącym zaufaniu ludności do kas i bardziej ochotnym “lokowaniu w kasach drobnych oszczędności miejscowych ciułaczy46. W tajnym raporcie z marca 1939 r. o “stanie polskiego posiadania” starosta donosił wojewodzie, że stan finansowy gminnych kas pożyczkowo-oszczędnościowych ulega znacznej poprawie, choć sam dostrzegał niedostatek kapitału obrotowego w kasach47.

Z tabelarycznego zestawienia GKPO powiatu stopnickiego (stan – 1939 rok) wynikają następujące, charakteryzujące je dane:

  • wysokość kapitału zakładowego, uchwalonego podczas zakładania kasy, wynosiła od 2 do 4 tys. zł (wyjątkowo wysoki 10 tys. zł w kasie radzanowskiej)
  • ogólna suma wkładów oszczędnościowych – między 600 zł (Drugnia) a 24.000 zł (Maleszowa); średnio ok. 2.500 zł
  • suma pożyczek udzielonych przez kasę – między 4.000 zł (Wolica) a 51.000 zł  (Radzanów); średnio ok. 20.000 zł 
  • suma kredytów udzielonych kasie przez Państwowy Bank Rolny – między 8.600 zł (Szydłów) a 51.000 zł (Zborów); średnio ok. 20.000 zł
  • suma bilansowa za rok 1938 – między 16.800 zł (Wolica) a 80.000 (Raczyce, Zborów); średnio ok. 40.000 zł
  • czysty zysk za rok 1938 – między 11 zł (Wolica) a 4.400 Zborów; strata 55 zł w gminie Szaniec; średnio ok. 1.100 zł
  • koszty administracji (% sumy bilansowej) – między 0,66 (Zborów) a 2,57 (Wolica); średnio ok. 1,60
  • oprocentowanie od wkładów oszczędnościowych 4-5 %
  • oprocentowanie od udzielanych pożyczek między 2 a 9,5 %; średnio 7 %
  • kapitał zakładowy kasy na 1.1.1939 r. – między 2.600 zł (Wolica) a 17.200 zł (Radzanów); średnio ok. 7.000 zł 
GKPO w powiecie buskim w okresie okupacji niemieckiej

Przy braku materiału archiwalnego dotyczącego działalności GKPO w powiecie buskim w okresie okupacji informacje na ich temat, a przede wszystkim potwierdzenie, że nadal działały, można było wynieść jedynie drogą pośrednią. W zbiorowym bilansie netto i brutto Powiatowej Kasy Oszczędności (Kreissparkasse) na dzień 31 grudnia 1944 r. wymienia się “22 oddziały poboczne”. Zebrane wtedy w tych oddziałach, a uwzględnione w pasywach Kreissparkasse wkłady oszczędnościowe wyniosły 520,45 zł. Po stronie aktywów w “kasie i innych sumach do dyspozycji” w kolumnie “22 oddziały poboczne” figuruje kwota 54.712,84 zł. Uwzględnienie w bilansie buskiej PKO stanu rachunków prowadzonych w GKPO dowodzi, że funkcjonujące w powiecie GKPO były częścią struktury PKO. Inspektor Michał Michalski nazywał w sprawozdaniach kontrolowane przez siebie GKPO “oddziałami Powiatowej Kasy Oszczędności”. Tak zatem przedwojenne GKPO (20 z powiatu stopnickiego i 2 z powiatu pińczowskiego) zostały włączone do Powiatowej Kasy Oszczędności jako jej oddziały poboczne (w czasie okupacji nazywane były w języku niemieckim “Nebenzweigstelle”, w odróżnieniu od “głównego oddziału pobocznego”. “Hauptzweigstelle”, którym była pińczowska filia PKO. H. Smarzyński pisał – opierając się na aktach komunalnych kas oszczędności i na informacjach udzielonych przez b. dyrektora PKO w Busku, W. Limonienkę, że GKPO w powiecie stopnickim “ostatnio przed wojną stały się filiami Komunalnej Kasy Oszczędności48.  M. Kłusek pisał (w oparciu o zdeponowane w AAN opracowanie kierownika Urzędu Nadzoru Bankowego49), że Niemcy zamierzali zlikwidować GKPO albo przekształcić je w kasy oszczędnościowe50.

GKPO w powiecie buskim nie odgrywały podczas okupacji znaczącej roli gospodarczej, czego dowodzi powyższe przytoczenie ich aktywów i pasywów z bilansu PKO. 
Skromne kwoty pieniężne, przechowywane w lokalach kas, często w domach prywatnych członków zarządów, były przedmiotem zainteresowania albo oddziałów partyzanckich, albo zwykłych rzezimieszków, czego ani wówczas, ani dziś nie sposób ustalić. W aktach archiwalnych zachowały się zawiadomienia PKO i zarządów gmin, słane do starostwa powiatowego, o napadach na kasy gminne.

Napady na GKPO miały miejsce:

  • 4 maja 1943 r. w Janowicach, powstała szkoda – 688 zł;
  • 22 na 23 maja w Woli Kozińskiej, zniszczono część akt, kwitów,i ksiąg;
  • 23 maja 1943 r. w Szańcu. Sprawcy spalili na placu obok budynku gminnego księgi kasy gminnej, asygnaty dochodowe i rozchodowe, dzienniki główne kasy gminnej i oddziału KKO, czyli GKPO, księgi biercze podatków, rejestry mieszkańców, metryki, korespondencję służbową i aparat telefoniczny;
  • 23 maja w Raczycach. Uzbrojeni napastnicy spalili wszystkie księgi, dokumenty, weksle, kwity;
  • 23 na 24 maja 1943 r. w Janowicach. Zniszczono wszystkie księgi, weksle, kwity i dokumenty;
  • 24 maja 1943 r. w Kurozwękach, powstała szkoda – 1.288 zł.

Przypisy

  1. Regina Pacanowska, Bankowość komunalna II Rzeczypospolitej. Śląska perspektywa, [w:] Witold Garbaczewski, Roman Adam Macyra (wydawcy), Pieniądz i banki na Śląsku, Studia nad Dziejami Pieniądza i Bankowości w Polsce, vol. 2, 2012, Wydawnictwo Muzeum Narodowe w Poznaniu, s. 333-354.
  2. Grzegorz Zamoyski, Prawne podstawy funkcjonowania komunalnych kas oszczędności na ziemiach polskich w okresie zaborów. Czasopismo Prawno-Historyczne Tom  LIII / 2001, zeszyt 1, s. 219.
  3. Regina Pacanowska, Państwo wobec samorządów. Od zmiany w systemie finansów komunalnych do ustawy scaleniowej z 1933 r., [w:] Metamorfozy Społeczne 8. Państwo i społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej (Zbiór studiów pod redakcją Janusza Żarnowskiego, Instytut Historii PAN). Warszawa 2014. s. 85-108.
  4. Bogusław Piotr Marks, Zarys działalności Komunalnej Kasy Oszczędności miasta Łodzi w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego (1930–1935). Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku pod redakcją Wiesława Piusia. tom 06 (2009) [23], s. 188-204.
  5. Wojciech Morawski, Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku. Warszawa 1998, s. 57.
  6. Według § 8 statutu Komunalnej Kasy Oszczędności Stopnickiego Związku Samorządowego w Busku-Zdroju, zatwierdzonego w  1937 r., Stopnicki Związek Samorządowy jako związek założycielski ponosił wobec osób trzecich odpowiedzialność jako poręczyciel “za wszelkie zobowiązania Kasy”.
  7. Henryk Czajka, Funkcjonowanie i ustrój prawny powiatowych kas oszczędności w powiecie zamojskim i krasnostawskim w latach 20. i 30. XX w. Studia Iuridica Lublinensia UMCS vol. XXV, 3, 2016, s. 191-203.
  8. Oszczędność. Dwutygodnik Poświęcony Sprawie Organizacji Oszczędności w Polsce. Rok XV, nr 5, Warszawa, dnia 5 marca 1939 r., s. 95.
  9. APKi 2120/48 Wydział Powiatowy w Busku / Akta organizacyjne i statut KKO; APKi 2120/50 Wydział Powiatowy w Busku / Komunalna Kasa Oszczędnościowa 1937-1939.
  10. Lucjan Orłowski w czasie okupacji zaangażował się w walkę konspiracyjną. W komendzie Obwodu Busko ZWZ-AK kierował referatem łączności. Działał w Polskim Czerwonym Krzyżu (był skarbnikiem, później pełnomocnikiem PCK) i w lokalnych strukturach Rady Głównej Opiekuńczej RGO. Wojciech Borzobohaty, Jodła. Okręg Radomsko-Kielecki ZWZ-AK. Wydanie II poprawione i rozszerzone. Warszawa 1988,  s.  221; Leszek Marciniec, Kartka z historii Buska. 80-lecie PCK. Tygodnik Ponidzia nr 19/1999, s. 4.
  11. APKi 2128/561 Akta miasta Buska 1871-1950 / Akta Magistratu Buska dotyczące spraw gimnazjum 1933, k. 5.
  12. Ogłoszenie Sądu Okręgowego w Kielcach, zamieszczone w: Oszczędność : dwutygodnik poświęcony sprawie organizacji oszczędności w Polsce. R. 15, nr 6 (20 marca 1939), s. 123.
  13. Jan Zachemski opuścił Busko w kwietniu 1939 r., by objąć stanowisko wicestarosty w  Częstochowie. APKi 2130/442 Akta Gminy Busko-Zdrój / Dz. Ogólno-Org. Sprawy org., sprawy org. gminy, miasteczek, poszczególnych gromad 1939, b.n.k.
  14. Jan Perczak, kierownik szkoły w Szczaworyżu, był aktywnym działaczem społecznym i politycznym, zaangażowanym w Stronnictwie Chłopskim. W 1928 r. został powołany na wiceprezesa Zarządu Powiatowego tej partii. W grudniu 1938 r., na czas wyborów samorządowych został wyznaczony przez Urząd Gminy w Pęczelicach na przewodniczącego Gromadzkiej Komisji Wyborczej. Przed wojną i podczas okupacji był członkiem Polskiego Czerwonego Krzyża. Mieczysław B. Markowski, Życie polityczne w Busku i okolicy w okresie międzywojennym, [w:] Tradycje walk o wyzwolenie narodowe i społeczne na ziemi buskiej. Materiały sesji popularnonaukowej 11 IV 1987 r. Kieleckiego Towarzystwa Naukowego, Kielce 1988, s. 79; Jan Pytel, Pęczelice. Między Buskiem Zdrojem i Stopnicą. Z dziejów wsi i gminy. Krosno 2005; Lista nauczycieli i duchownych, członków PCK, sporządzona przez radcę szkolnego w Busku 28.7.1941 r. na żądanie Wydziału Nauki i Oświaty urzędu gubernatora radomskiego. APR 209/1044, k. 8-9.
  15. Władysław Zgryz był kierownikiem szkoły powszechnej w Wełczu. Po 1926 r. sprawował funkcję sekretarza Powiatowego Komitetu Wyborczego BBWR w Busku. Angażował się w działalność ochotniczych straży pożarnych; był do 1939 r. sędzią zawodów strażackich. W czasie okupacji niemieckiej udzielał się w Polskim Komitecie Opiekuńczym w Busku (struktura RGO); był sekretarzem delegatury Pol.K.O w Busku. Henryk Smarzyński, Powiat Busko-Zdrój. Przed 1.9.1939 i w okresie okupacji niemieckiej w latach 1939-1945. Kraków 1960, s. 261; Życie Strażackie. Organ Związku Straży Pożarnych Województwa Kieleckiego. Rok XIII, maj 1939 r., nr 5, s. 69; Mieczysław B. Markowski, Życie polityczne w Busku i okolicy w okresie międzywojennym, [w:] Tradycje walk o wyzwolenie narodowe i społeczne na ziemi buskiej. Materiały sesji popularnonaukowej 11 IV 1987 r. Kieleckiego Towarzystwa Naukowego, Kielce 1988, s. 86; AAN 125/752 Rada Główna Opiekuńcza. Biuro Centrali w Krakowie / Sprawozdania Pol.K.O. Busko (Okręg Radom) z lustracji delegatur, inne sprawozdania i korespondencja, k. 5, 8.
  16. Stanisław Starościak działał w latach 1928-1948 w Kasie Stefczyka w Świniarach, był tam członkiem rady nadzorczej i zarządu (kasjer). APKi 146/9335 Sąd Okręgowy w Kielcach / Akta firmy: Kasa Stefczyka Spółdzielnia z nieograniczoną odpowi. w Świniarach.
  17. Tadeusz Zaleski był kierownikiem stacji hodowlanej firmy Udycz w Kwasowie. Był jednym z założycieli Spółdzielnia Spożywców “Jedność” w Kwasowie w 1938 r. Do 1939 r. zasiadał w radzie gminy Oleśnica. W czasie okupacji, wykorzystąc zasoby firmy w Kwasowie, wspierał aprowizacyjnie kwatermistrzostwo podobwodu Stopnica ZWZ-AK. Był aktywny w pracy charytatywnej – pełnił funkcję wiceprzewodniczącego delegatury w gminie Oleśnica Polskiego Komitetu Opiekuńczego (struktura RGO) w latach 1941-1944. APKi 2120/50 Wydział Powiatowy w Busku / Komunalna Kasa Oszczędnościowa 1937-1939; Wspomnienia Bronisława Rzepeckiego. Kombatanckie Zeszyty Historyczne nr 9 Rok 3 Warszawa 1994, s. 44; AAN 125/752 Rada Główna Opiekuńcza. Biuro Centrali w Krakowie / Sprawozdania Pol.K.O. Busko (Okręg Radom) z lustracji delegatur, inne sprawozdania i korespondencja, k. 13, 110, 152.
  18. Więcej o Feliksie Rajczewskim – patrz rozdział “Spółdzielczość / Aneks B – Wykaz spółdzielni mleczarskich”, przypis nr 32.
  19. Tomasz Łaszkiewicz, ur. ok. 1897, pochodził z województwa nowogródzkiego. Był oficerem WP i za młodu adiutantem prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Poślubił Marię z Walchnowskich ze Zborowa w 1925 r.  Odziedziczył majątek po teściach, ok. 380 ha gruntów. Po mobilizacji we wrześniu 1939 r. trafił do Przemyśla. Wrócił do Zborowa z internowania na Węgrzech. Po wojnie osiadł w Krakowie. Ludwik Slaski, Wspomnienia z dawnych lat. Kazimierza Wielka 2010, s. 419; Krzysztof Mikołaj książe Radziwiłł, Pamiętniki. Od feudalizmu do socjalizmu bezpośrednio. Warszawa 2000, s. 146-147.
  20. Antoni Zakrzewski był właścicielem majątku ok. 300 ha gruntów w Łatanicach, gmina Radzanów.
  21. Mirosław Kłusek, Pieniądz i bankowość na ziemiach wcielonych do Rzeszy i w Generalnym Gubernatorstwie. Studia nad Totalitaryzmami i Wiekiem XX, nr 7/2023, s. 156-157.
  22. Emil Breuer urodził się 30.10.1884 r. w Chrastava u Liberce (niem.: Kratzau), pow. Liberec (niem.: Reichenberg). Po ukończeniu szkoły zawodowej (Bürgerschule) był urzędnikiem bankowym, a od 1934 r. dyrektorem kasy oszczędności w Libercu (Reichenberger Sparkasse). Był zaangażowany politycznie w szeregu stowarzyszeń Niemców czeskich: od 1894 r. w Związku Niemców (Bund der Deutschen – BdD), od 1900 r. w Niemieckim Związku Szkół (Deutscher Schulverein) oraz w organizacji opieki nad młodzieżą (Jugendfürsorge). W wyborach w 1925 r. kandydował do Izby Poselskiej (izba niższa parlamentu czechosłowackiego) w okręgu wyborczym Mlada Boleslav z ramienia Niemieckiej Partii Narodowej (Deutsche Nationalpartei). Był głównym organizatorem działalności gospodarczej BdD i autorem licznych artykułów na ten temat. W wyniku jego starań połączono w 1933 r. regionalne organizacje niemieckie w Czechach, Południowych i Północnych Morawach i na Śląsku w jedną dużą organizację – Bund der Deutschen, w której piastował stanowisko wiceprzewodniczącego. Przez wszystkie lata 30-te szerzył idee wielkoniemieckie, prowadził działalność wrogą wobec państwa czechosłowackiego. W Rzeszy Niemieckiej uważany był za jedną z czołowych postaci „Niemców Sudeckich”. W listopadzie 1938 r. wstąpił do NSDAP. W 1940 r. został oddelegowany z Liberca do Krakowa, gdzie objął stanowisko kierownika Kasy Oszczędności. Był więziony, względnie internowany przez Czechów w latach 1938 i 1945–48. Następnie, już w Niemczech, zaangażował się politycznie w Ziomkostwie Niemców Sudeckich (Sudetendeutsche Landsmannschaft). Odpowiadał tam m.in. za sprawy gospodarcze i socjalne. W 1958 r. został odznaczony Federalnym Krzyżem Zasługi. Zmarł 7.12.1967 r. w Monachium. AAN 111//428/8, Główny Wydział Administracji Wewnętrznej / Wydział III Prawa Urzędniczego i Administracji – Świadectwo pracy Emila Breuer; Biografický slovník českých zemí 7, Praha 2007, s. 176; Kdo byl kdo v Říšské župě Sudety 1938–1945, s. 263; Heribert Sturm (redakcja), Biographisches Lexikon zur Geschichte der böhmischen Länder, I. (A–H). München 1979, s. 145; Jitka Balcarová, “Jeden za všechny, všichni za jednoho!“ Role Bund der Deutschen a jeho předchůdců ve veřejném prostoru českých zemí 1918–1938 (praca doktorska – Uniwersytet Karola w Pradze). Praha 2012. jest w tym komp. ; Ingo Loose, Kredite für NS-Verbrechen : die deutschen Kreditinstitute in Polen und die Ausraubung der polnischen und jüdischen Bevölkerung 1939-1945. Studien zur Zeitgeschichte 75. München 2007, s. 414, przypis 586.
  23. AAN 111/0/2.6/428/15 Rząd Generalnego Gubernatorstwa w Krakowie / Sprawy budżetowe resortu spraw wewnętrznych na rok 1944/45 – m.in. utworzenie placówki w Legnicy, przejmującej sprawy ewakuowanych powiatowych kas oszczędnościowych [Erfassungsstelle für die abzuwickelnden Sparkassen]. Zestawienia, korespondencja, k. 19.
  24. W Dystrykcie Radomskim, obok Kasy w Busku działały komunalne kasy oszczędności w Częstochowie, Iłży, Kielcach, Końskich, Kozienicach, Opatowie, Radomiu, Sandomierzu, Staszowie, Starachowicach i w Tomaszowie Mazowieckim. Romana Guldon i Irena Bałabuch, Polskie instytucje kredytowe na Kielecczyźnie w okresie okupacji hitlerowskiej. Rocznik Świętokrzyski T. XVIII. Kielce 1991 (Kieleckie Towarzystwo Naukowe), s. 57.
  25. Włodzimierz Limonienko (1880-1945) był nauczycielem w szkole powszechnej w Busku, otwartej w 1909 r. Następnie pracował jako urzędnik w Zakładzie Zdrojowym, był radnym miejskim w Busku pod koniec lat 20-tych. Po przejęciu kierownictwa PKO przez dr. Zygmunta Witkowskiego w 1941 r., W. Limonienko nadal tam pracował – jako jego zastępca. Jego syn, Jerzy Limonienko (1920-1948) był aktywnym działaczem ruchu oporu. Leszek Marciniec, Kartki z historii szkoły podstawowej nr 1 im. Stanisława Staszica w Busku-Zdroju. Buski Kwartalnik Edukacyjny 2010, nr 18, s. 27-32; AAN 125/378 Rada Główna Opiekuńcza / Korespondencja w sprawach organizacyjnych i personalnych Pol.K.O. Busko – Okręg Radom, b.n.k.; wykaz pracowników buskiej Powiatowej Kasy Oszczędności w jej piśmie z 26.11.1943 r. do starosty buskiego. AIPN GK 639/80, k. 34 i 156.
  26. BArch R 52-III/30: Lagebericht Busko 20.2.1941 [raport sytuacyjny].
  27. AIPN GK 639/80, k. 131; APKi 2123/599 Związek Gmin w Busku / Powiatowa Kasa Oszczędności w Busku, k. 1-5, 9-13, 18.
  28. AIPN BU 1572/3526 Struktura Kreishauptmannschaft Busko i lista wójtów powiatu Busko.
  29. Błędna pisownia nazwy firmy. Poprawnie brzmiała ona: Zjednoczenie Elektrowni Okręgu Radomsko-Kieleckiego Spółka Akcyjna ZEORK. W Busku przy ul. Rynek 8 “Spółka Akcyjna ZEORK” prowadziła od 1937 r. sklep elektryczny.
  30. Reinhold Schabeikow pochodził z Pomorza. Był przed wojną dyrektorem Kasy Oszczędności powiatu Stolp (Słupsk). W Słupsku zawarł związek małżeński w 1932 r. Od jesieni 1939 roku, przywrócony do pracy z emerytury, pełnił w Poznaniu funkcję dyrektora zarządzającego w Związku Kas Oszczędności w tzw. Kraju Warty. W kwietniu 1942 r. decyzją Ministra Spraw Wewnętrznych Rzeszy został przeniesiony do Krakowa, gdzie do roku 1944 zajmował stanowisko zastępcy kierownika Oddziału ds. Kas Oszczędności w Wydziale Głównym Gospodarki “rządu” GG. Heimatkalender für Ostpommern auf das 1930. Stolp in Pommern, s. 76; Stolper Kirchenblatt: Kirchliche Nachrichten 1928 bis 1941, s. 35; AAN 111/0/5.7/1327 Rząd Generalnego Gubernatorstwa w Krakowie / Direktor Schabeikow Reinhold. Akta osobowe.
  31. AIPN GK 639/15.
  32. Dr Zygmunt Witkowski publikował artykuły przed wojną w wydawanym w Warszawie kwartalniku “Przegląd Oszczędnościowy”, po wojnie – w  czasopiśmie “Wiadomości Narodowego Banku Polskiego”.
  33. Kielecki Dziennik Wojewódzki nr 21 z 15 października 1938 r., poz. 273, s. 419.
  34. Antoni Dobrowolski nie uczestniczył osobiście w przekazaniu Kasy, albowiem tego dnia w godzinach rannych podjął próbę samobójczą. B. Andrzejewski i St. Kotaś w piśmie do dyrektora Związku Komunalnych Kas Oszczędności w Warszawie, informując o tym zdarzeniu, wyrazili pogląd, że przyczyną szarpnięcia się Dobrowolskiego na własne życie nie były nieprawidłowości w Kasie ani żadne inne zdarzenia w Kasą związane. APKi 2310/40  Wydział Powiatowy w Pińczowie / Sprawy organizacyjno-prawne 1919-1939,  k. 1, 2, 4, 26.
  35. Kazimierz Siwik był starostą powiatu pińczowskiego od marca do września 1939 r.
  36. Bolesław Basiński zasiadał od 1924 r. w radzie nadzorczej (spółdzielczego) Banku Ludowego w Pińczowie.
  37. Protokół z posiedzenia Rady Komunalnej Kasy Oszczędności Powiatu Pińczowskiego dnia 18.6.1945 r. APKi 2311/514 Powiatowa Rada Narodowa i Wydział Powiatowy w Pińczowie / Sprawy Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędnościowej w Pińczowie, k. 18.
  38. Informacje dot. Stanisława Malona pochodzą z dokumentacji Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości, zdeponowanej w Wojskowym Biurze Historycznym – Centralnym Archiwum Wojskowym.
  39. Bronisław Mikulec, Spółdzielcze towarzystwa pożyczkowo-oszczędnościowe i kredytowe w Guberni Lubelskiej w latach 1898-1914. Rocznik Lubelski nr 27-28, 1985-1986, s. 86; Adam Duszyk i Edward Kołodziej, Historia radomskiej kooperacji 1869-1939. Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, tom XLIII 2009 zeszyt 3, s. 13.
  40. Rozporządzenie Ministra Skarbu z 23 marca 1934 r. o zasadach i sposobie wykonywania kontroli wysokości odsetek płaconych przez Komunalne Kasy Oszczędności i gminne kasy pożyczkowo-oszczędnościowe od wkładów i innych lokat pieniężnych (Dz.U. 1934 nr 29 poz. 245).
  41. M. Korwin-Piotrowski, Gminne Kasy poż.-oszczędn. czy filje K. K. 0.? Samorząd : tygodnik poświęcony sprawom samorządu terytorialnego R. 16, nr 44 (4 listopada 1934), s. 662-663.
  42. Mirosław Kłusek, Pieniądz i bankowość na ziemiach wcielonych do Rzeszy i w Generalnym Gubernatorstwie. Studia nad Totalitaryzmami i Wiekiem XX, nr 7/2023, s. 157-158.
  43. Uwzględnione zostały tylko gminy przyłączone do powiatu buskiego w 1940 r. APKi 2310/332 Wydział Powiatowy w Pińczowie / Gminne Kasy Pożyczkowo-Oszczędnościowe, k. 122.
  44. Informacje o wymienionych tu gminnych kasach oszczędnościowo-pożyczkowych pochodzą z akt Archiwum Państwowego w Kielcach: (a) APKi 2123 Związek Gmin w Busku / bilanse kas z roku 1940 – sygnatury od 600 (Biechów) do 623 (Zborów); (b) APKi Zespół 2120 Wydział Powiatowy w Busku / sprawozdania z inspekcji w poszczególnych kasach w l. 1933-1938, sygnatury 148, 180, 181, 182, 184, 186, 187, 190, 192, 193, 194, 197, 198, 201, 248; (c) APKi 2310 Wydział Powiatowy w Pińczowie / wykaz kas, zarządzenia, sprawozdania kas, sygnatury 332-336 i Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (d) AIPN 639 Der Kreishauptmann in Busko – sygnatury 51, 80. 
  45. O oddłużaniu rolnictwa i konwersji długów – patrz rozdział “Spółdzielczość kredytowa”.
  46. APKi 2120/180.
  47. APKi 735/54 Starostwo Powiatowe Stopnickie / Polski stan posiadania. Ogólne wytyczne dla władz administracji ogólnej, k. 13.
  48. Henryk Smarzyński, Powiat Busko-Zdrój. Przed 1.9.1939 i w okresie okupacji niemieckiej w latach 1939-1945. Kraków 1960, s. 114.
  49. Der Leiter der Bankaufsichtsstelle für das Generalgouvernement, Fritz Paersch, 30 września 1941 roku (1941). AAN, Rząd GG, sygn. 1295.
  50. Mirosław Kłusek, jak w przypisie 21.