- Przemysł
- Rzemiosło
- Aneks P1 – Zakłady produkcyjne w powiecie stopnickim w latach 1927-1928
- Aneks R1 – Spis rzemieślników w Busku, którzy otrzymali zezwolenie na prowadzenie działalności gospodarczej – lata 1942/1943
- Uzdrowisko w Busku-Zdroju
Przemysł
Niewielki był przemysł w przedwojennych powiatach pińczowskim i stopnickim. Dominowało tu rolnictwo. Zakłady produkcyjne rozmiarów często manufaktury lub warsztatu, działały w przemysłach: garbarskim, mineralnym (cegielnie, gipsiarnie, wapienniki), spożywczym (gorzelnie, rektyfikacje, browary, fabryki wódek i likierów, młyny, fabryki wody gazowo-owocowej), włókienniczym i drzewnym. Ich wykaz w powiecie stopnickim zawarty jest w: “Aneks P1 – Zakłady produkcyjne w powiecie stopnickim w latach 1927-1928”).
Michał Marusieński zostawił w swoich wspomnieniach taki obraz przedwojennego przemysłu w Chmielniku: “Do “większego” przemysłu chmielnickiego w tamtych czasach zaliczyłbym produkcję wapna w bardzo prymitywnych wytapialniach, zwanych wapiennikami. Wszystkie były w rękach żydowskich. Było też w Chmielniku szereg garbarni (same żydowskie), które omijano ze względu na rozchodzący się od nich ogromny smród. Jedyny tartak oraz dwa młyny wodne (“na Blichu”) również nie miały polskich właścicieli. Produkcją sznurka i postronków (powroźnictwo zajmowali się również wyłącznie Żydzi; było ich niewielu. W mieszkaniach prywatnych, a często w jednej małej izdebce żydowskiej spotkać można było “fabrykę” gilz; “fabrykantem” bywał zazwyczaj tylko jeden młody Żyd lub Żydówka”1.
Lata wojny i okupacji 1939-1944 przyniosły redukcję przemysłu polskiego. Według zamysłu okupanta niemieckiego, tylko te części przemysłu miały się ostać, które były przydatne dla gospodarki wojennej. W wywodzących się z tej koncepcji, a opracowanych w 1940 r. wytycznych do planu czteroletniego dla Generalnego Gubernatorstwa przewidywano realizację produkcji przemysłowej przez rzemiosło i zbliżone do niego małe zakłady fabryczne, zatrudniające do kilkudziesięciu robotników2.
Na terenie powiatu buskiego, utworzonego z powiatu stopnickiego i części powiatu pińczowskiego, przestała istnieć większość zakładów żydowskich. Funkcjonowało tu nadal kilka zakładów: gipsownia w Wiślicy, wapienniki w Chmielniku i Suchowoli, magazyn węgla w Chmielniku i Suchowoli, rakarnia w Wygodzie Kozińskiej, zakłady mechaniczne w Chmielniku, drukarnia w Busku, cegielnia i chlewnia szpitala “Górka”. Zostały one opisane w rozdziale “Zakłady Przemysłowe Związku Gmin w Busku”.
Rzemiosło
Łączna liczba warsztatów rzemieślniczych w przedwojennym województwie kieleckim była, w porównaniu z resztą kraju, względnie duża. Jednak niewielu tylko rzemieślników wykonywało finalne wyroby. Dominowały usługi reparacji i przeróbek rzeczy od klienta. W okresie całego międzywojnia, a szczególnie w latach kryzysu gospodarczego znaczna część rzemieślników musiała zadowolić się marnym zarobkiem, ledwie wystarczającym na utrzymanie rodziny. Pauperyzacja rzemiosła powodowała, że duża część rzemieślników, około 25%, nie rejestrowała swojej działalności i pozostawała w tzw. szarej strefie, a więc poza zobowiązaniami wobec administracji gospodarczej i fiskusa3. Swoje wyroby sprzedawali na targach lub w handlu obnośnym.
Powiaty pińczowski i stopnicki, rolnicze w swoim charakterze, nie miały rzemiosła tak dalece rozwiniętego, jak powiaty przemysłowe: będziński, częstochowski, kielecki czy radomski.
W rzemiośle województwa kieleckiego znaczącą pozycję mieli Żydzi. Ich udział 52,7% w rzemiośle był pięciokrotnie wyższy aniżeli stosunek liczebności tej ludności do ogółu ludności na terenie województwa. W Chmielniku w 1929 r. wśród 188 rzemieślników było tylko 20 Polaków, a na 41 zakładów rzemieślniczych tylko 3 były polskie4.
Żydzi przeważali w bardziej skomplikowanych rzemiosłach (np. zegarmistrzostwo, złotnictwo, introligatorstwo), a swoje warsztaty prowadzili głównie w miastach, bardzo rzadko na wsi5.
Rzemieślnicy żydowscy w Pińczowie, Chmielniku czy Stopnicy szczególnie liczni byli w branży odzieżowej i skórzanej, wychodząc ze swoimi produktami naprzeciw potrzebom rolniczego zaplecza. Zajmowali się też produkcją żywności, która dla jej spożycia musiała spełniać wymogi religijne. Żydzi dominowali jako cholewkarze (kamasznicy), krawcy, szewcy, czapnicy, garbarze, kuśnierze, farbiarze, rymarze, a w branży żywnościowej jako rzeźnicy, młynarze, piekarze, cukiernicy6.
O rzemieślnikach w Chmielniku pisał Michał Marusieński: “Na pograniczu handlu i przemysłu znajdowali się rzemieślnicy, którzy zajmowali się nie tylko świadczeniem usług ale i produkcją. Polacy dominowali w kowalstwie, szewstwie, stolarstwie i bednarstwie. Swoje wyroby sprzedawali głównie na bardzo dużych, czwartkowych jarmarkach. Krawców było niewielu, przypominam sobie tylko jednego Polaka, pana Michnickiego”7.
Samorząd rzemieślniczy, kierowany i nadzorowany przez Izbę Rzemieślniczą w Kielcach, funkcjonował poprzez cechy rzemieślnicze (w środowisku żydowskim również poprzez związki zawodowe)8. Realizowany był osobno przez Polaków i Żydów. W Chmielniku działały od 1926 r. żydowskie cechy stolarzy, rzeźników, piekarzy i cukierników. Były też cechy mieszane polsko-żydowskie. W Busku było 7 takich cechów: murarsko-malarski, krawiecki, ślusarsko-kowalski, rzeźniczo-wędliniarski, stolarsko-ciesielski, szewsko-rymarski, piekarski9. W Chmielniku rzemieślnicy obu nacji zarejestrowali w 1930 r. Cech „Zjednoczenie Chrześcijańsko-Żydowskich Majstrów w Chmielniku”.
Na przestrzeni lat 1936-1938 działały następujące cechy rzemieślnicze w powiatach pińczowskim i stopnickim10:
Busko
- Stolarsko-Stelmarsko-Ciesielski
- Szewsko-Rymarski
- Krawiecki
- Mularsko-Malarski
- Piekarski
- Rzeźniczo-Wędliniarski
- Ślusarsko-Kowalski
Chmielnik
- Powiatowy Rzeźników Żydowskich
Pińczów
- Mularzy Zdunów i Rzeźbiarzy
- Stolarsko-Ciesielsko-Kołodziejski
- Metalowców
- Rzeźników Żydowskich
- Piekarski i Cukierniczy
- Budowlany
- Szewców
- Powiatowy Szewców Cholewkarzy i Rymarzy Żydów
- Powiatowy Krawców Czapników Kuśnierzy i Kapeluszników Żydów
- Rzeźniczo-Wędliniarski
- Powiatowy Stolarzy Malarzy Blacharzy Ślusarzy Cieśli i Mularzy Żydów
- Powiatowy Rzeźników Żydów
- Powiatowy Piekarzy i Cukierników Żydów
- Zbiorowy Żydowski Powiatu Pińczowskiego
Stopnica
- Cech Zbiorowy Żydowski
Wiślica
- Żydowski Zbiorowy
- Szewców
- Kowalski (zbiorowy)
- Krawiecko-Kuśnierski
W rzemiośle chrześcijańskim zakładano stowarzyszenia rzemieślnicze, skupiające pewną liczbę cechów11. W 1938 r. powstał w Pińczowie Związek Rzemieślników Chrześcijan. Związek o tej samej nazwie działał też w Stopnicy12.
Czas wojny i okupacji niemieckiej przyniósł w rzemiośle zastój i zniszczenia. Na terenach objętych Generalnym Gubernatorstwem produkcja rzemieślnicza była mniejsza niż przed wojną i skurczyła się gwałtownie po wyeliminowaniu rzemiosła żydowskiego.
Rzemieślnicze warsztaty żydowskie stanowiły w roku 1940 połowę łącznej liczby warsztatów w GG, także w Dystrykcie Radomskim. Z zarejestrowanych w 1939 r. 115 tys. warsztatów żydowskich ostało się 89 tysięcy w kwietniu 1942 r.
Pod koniec 1942 r., gdy większość Żydów deportowano do obozów zagłady, funkcjonowało na terenie GG ok. 300 zbiorczych warsztatów, tzw. Werkgemeinschaften. Większość zatrudnionych tam rzemieślników pracowała w systemie nakładczym, jako chałupnicy13.
Likwidowane były także polskie warsztaty rzemieślnicze. Z ogólnej liczby 235 tysięcy warsztatów rzemieślniczych, zarejestrowanych w GG w 1939 r., pozostało 73 tysięcy pod koniec 1943 r.
Narzucona przez okupantów reglamentacja żywności i dóbr pierwszej potrzeby, zagrażająca wręcz fizycznemu przetrwaniu ludności, sprawiła, że powstawały niezarejestrowane, tajne warsztaty. Mimo przeszkód i deficytów warsztaty rzemieślnicze podejmowały produkcję, nawet wyrobów, które w czasach pokojowych wytwarzane były w przemyśle fabrycznym.
Władze niemieckie dążyły do uzyskania pełnej kontroli nad przemysłem i rzemiosłem, a także ujednolicenia metod pracy w rzemiośle, używanych narzędzi i maszyn ze stosowanymi w Rzeszy. W oparciu o rozporządzenia z 1941 r. utworzono nowe organizacje, które zastąpiły instytucje polskiego samorządu gospodarczego. Powołano Izbę Centralną Gospodarki Ogólnej (Zentralkammer für die Gesamtwirtschaft) w Krakowie oraz izby dystryktowe. Instytucje te stopniowo wchłaniały polskie izby przemysłowo-handlowe i izby rzemieślnicze14.
W rzemiośle przywrócono działalność cechów, ustanawiając jednocześnie grupy powiatowe rzemiosła15. Grupa Powiatowa Rzemiosło w Busku (Kreisgruppe Handwerk Busko), oficjalna nazwa w języku polskim “Powiatowy Wydział Rzemieślniczy w Busku”, podlegała Grupie Dystryktowej Rzemiosło w Radomiu. W starostwie powiatowym w Busku biuro Powiatowego Wydziału Rzemieślniczego funkcjonowało w strukturze Urzędu Gospodarki16.
Powiatowy Wydział Rzemieślniczy miał swoje oddziały w:
- Pińczów – kierownikiem i mężem zaufania był Robert Baumann, ślusarz, zam. Buska 71, tel. 26; sekretarzem była Zofia Baranowska; kontrolerem (Pińczów, Chroberz) był Marian Czyżyński
- Chmielnik – kierownikiem i mężem zaufania był Adam Zamojski, rzeźnik, zam. Rynek 26; sekretarzem był Roman Wolańczyk17, zatrudniony w magistracie; kontrolerem (Chmielnik, Szydłów) był (brak imienia) Janecki
- Stopnica – kierownikiem i mężem zaufania był Roman Kozłowski, rzeźnik, zam. ul. Buska 1 (biuro); sekretarzem był Izydor Malinowski18; kontrolerem (Stopnica, Pacanów) był Antoni Eljasz
- Wiślica – kierownikiem był starszy cechu Józef Południkiewicz, zam. Piłsudskiego 8; kontrolerem był Jan Bobowski.
Zadaniem oddziałów było ściąganie składek członkowskich, rejestracja uprawnień przemysłowych, tropienie nielegalnych warsztatów, ewidencja czynnych i nieczynnych warsztatów, ogląd na sprawy uczniów, pomoc przy organizacji kursów, rozdzielanie surowców (przyjmowanie podań członków).
Członkostwo w cechach (nazwę “cech” zastąpiono nazwą “grupa”) było obowiązkowe. Według okólnika, rozesłanego przez starostę buskiego w 1942 r. do wójtów w powiecie, każdy rzemieślnik musiał się zarejestrować/przystąpić do cechu pod rygorem zamknięcia zakładu i nałożenia grzywny przez władze przemysłową, tzn. przez starostwo.

Przypisy
- Michał Marusieński, Zygzakowate życie, Wspomnienia 1911-1949. Kraków 1991, s. 28.
- Wacław Jastrzębowski, Gospodarka niemiecka w Polsce 1939 – 1944. Warszawa 1946, s. 125.
- Do 1927 r. na terenie b. Królestwa Kongresowego warunkiem samodzielnego prowadzenia rzemiosła było wykupienie świadectwa przemysłowego, a po ogłoszeniu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym (Dz.U. 1927 nr 53 poz. 468), tym warunkiem stało się wykupienie karty rzemieślniczej. Jarosław Wołkonowski, Stan rzemiosła w województwach północno-wschodnich II RP w okresie międzywojennym. Społeczeństwo i Ekonomia (periodyk Uniwersytetu w Białymstoku) nr 2(6)/2016.
- Marek Maciągowski, Obraz żydowskiego rzemiosła w Chmielniku w międzywojennej Polsce w pamięci mieszkańców miasta. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica XIV (2013), s. 120, cyt. za: B. Sobecka, „Gmina wyznaniowa żydowska w Chmielniku 1919–1939”, mps w archiwum Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Kielce 1992, s. 29.
- Stanisław Meducki, Konspiracja i walka zbrojna w Kieleckiem w latach II wojny światowej, Kielce 2011, s. 18-19; Jerzy Gapys, Relacje polsko-żydowskie w województwie kieleckim w latach 1918-1939. Wybrane zagadnienia. Kieleckie Studia Teologiczne, nr 15 (2016), s. 161.
- Marta Meducka, Żydzi pińczowscy w latach II Rzeczypospolitej, [w:] Pińczowskie Spotkania Historyczne, Zeszyt piąty – Z dziejów społeczności żydowskiej w Pińczowie. Materiały sesji naukowej 26 lutego 2001 roku. Pińczów, s. 22-23.
- Michał Marusieński, tamże.
- Zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym, cechy obowiązane były: pielęgnować ducha łączności, utrzymywać i podnosić godność zawodową, sprawować pieczę nad utrzymaniem dobrych stosunków między mistrzami a młodymi pracownikami, opiekować się młodzieżą rzemieślniczą, podnosić kwalifikacje zawodowe rzemieślników poprzez organizowanie szkoleń, kursów dokształcających i odczytów, tworzyć kasy i fundusze zapomogowe dla członków cechu, ich rodzin i pracowników, rozstrzygać spory między mistrzami i czeladnikami oraz między mistrzami a osobami nie należącymi do cechu.
- Regina Renz, Życie codzienne w miasteczkach województwa kieleckiego 1918-1939, Kielce 1994, s. 92; Tejże, Rzemiosło województwa kieleckiego w okresie międzywojennym, Warszawa–Kraków 1984, s. 67.
- Wykaz, z całą pewnością niekompletny, sporządzony został w oparciu o Biuletyn Informacyjny Izby Rzemieślniczej w Kielcach (miesięcznik), numery od 1/1936 do 2/1938.
- Lokalne związki rzemieślników chrześcijan były częścią struktury związku o zasięgu ogólnokrajowym, który istniał już od 1906 r. W grudniu 1934 r. zainicjował on powstanie Związku Stowarzyszeń Rzemieślników Chrześcijan w RP.
- Członkami stopnickiego związku byli m.in.: Kazimierz Koszycki (masarz), Roman Kozłowski (rzeźnik), Adam Zaborski, Roman Rokicki, Stefan Syrkiewicz, Władysław Gołębiowski (handel wyrobów kołodziejskich), Izydor Malinowski, Kazimierz Rokicki, Leon Kułagowski, Franciszek Kolasiński, Henryk Romanowski, Stanisław Kolasiński, Jan Piotrowski, Karol Kolasiński, Tomasz Laskowski, Jan Skóra, Józef Dzidkowski, Jan Tobołkiewicz, Gustaw Romanowski, Stanisław Kościółek, Jan Pietryka, Stanisław Kabat.
- Więcej o zbiorczych warsztatach rzemieślniczych, tzw. szopach – patrz rozdział “Żydów praca przymusowa”.
- Zarówno Izba Centralna, jak i izby okręgowe dzieliły się na 4 grupy główne (gospodarki przemysłowej, wyżywienia i rolnictwa, gospodarki leśnej i drzewnej, pracy). Interesująca nas Grupa Główna Gospodarka Przemysłowa i Ruch w Izbie Centralnej oraz grupy główne Gospodarki Przemysłowej i Ruchu w izbach okręgowych dzieliły się na grupy: przemysł, handel, rzemiosło, banki i ubezpieczenia (tylko w Izbie Centralnej), ruch oraz ruch turystyczny. Wewnątrz tych grup mogły być tworzone niesamodzielne grupy gospodarcze, a w nich z kolei – niesamodzielne grupy fachowe i podgrupy fachowe. Rozporządzenie o utworzeniu Izb dla gospodarki ogólnej w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 3 marca 1941 r. Dz. Rozp. GG, 1941 nr 18 s. 87; Rozporządzenie o organizacji Grupy Głównej „Gospodarka Przemysłowa i Ruch” z dnia 22 grudnia 1941 r. Dz. Rozp. GG, 1941 nr 122 s. 743; Patrz też: Karol Dąbrowski, Izba Centralna Gospodarki Ogólnej, izby dystryktowe i grupy główne w Generalnym Gubernatorstwie, jako instytucje niemieckiej administracji gospodarczej. Zeszyty Naukowe Wydziału Prawa i Ekonomii Wyższej Szkoły Humanistyczno-Przyrodniczej w Sandomierzu” 2006, zesz. 3, s. 23-37.
- Czesław Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, tom 1, cz. 1, s. 580-583; Powiatowe Grupy Rzemiosł (Kreisgruppen Handwerk) powołane zostały w 1940 r. przez okupacyjne władze niemieckie w celu organizacji i kontroli rzemiosła na szczeblu powiatu. Podporządkowane im były wszystkie działające cechy rzemieślnicze, bez żydowskich, bo wcześniej zlikwidowanych. Wprowadzono nadzór nad cechami rzemieślniczymi, pogrupowanymi w związki branżowe rzemiosł. Te zaś dzieliły się z kolei na sekcje, łączące rzemiosła o różnych specjalnościach, np. grupa rzemiosł budowlanych (murarska, malarska, zduńska, garncarska, szklarska, kominiarska, kamieniarska, brukarska), rzemiosł drzewnych (ciesielska, stolarska, bednarska, kołodziejska, tokarska), rzemiosł metalowych (kowalska, ślusarska, tokarstwa metalowego, zegarmistrzowska, blacharska, instalatorstwa elektrycznego), rzemiosł spożywczych (piekarska, rzeźnictwa wędliniarskiego, cukiernicza), rzemiosł skórzanych (szewska, rymarska), rzemiosł włókienniczych (krawiecka oraz kapelusznictwa, powroźnictwa, tapicerska, kuśnierska i pralnia chemiczna), rzemiosł usług osobistych (fryzjerska i fotografów). Wprowadzenie / opis zespołu akt Powiatowa Grupa Rzemiosł na powiat łowicki w Łowiczu (sygn. 72/4276/0) w Archiwum Państwowym w Warszawie.
- AIPN BU 1572/3526 Schemat organizacyjny administracji powiatu buskiego.
- M. Marusieński w swoich wspomnieniach wymienił Romana Wolańczyka jako jednego z aktywnych członków ZWZ-AK. Michał Marusieński …, s. 146.
- Izydor Malinowski zarejestrował w 1928 r. w Sądzie Okręgowym w Kielcach “Wytwórnię Szyldów Izydor Malinowski i S-ka w Kielcach”. Jego wspólnikami byli Stanisław Rogala i Ignacy Książek, zam. w Kielcach. W 1936 r. opatentował przyrząd do ostrzenia brzytew i żyletek. Wiadomości Urzędu Patentowego, Rok XIV Warszawa, dnia 30 czerwca 1937 r. Zeszyt 6, s. 280. W styczniu 1938 r. uczestniczył w założeniu “Polskiej Chrześcijańskiej Kasy Bezprocentowej w Stopnicy”.
- APKi 2125/25 Starostwo Powiatowe w Busku [Kreishauptmann in Busko] / Schemat organizacyjny rzemiosła w powiecie Busko. Obsada osobowa Wydziałów Pow. Rzem, k. 6, 12-13.