Gospodarka

Gospodarka w GG

Według dalekosiężnych planów, snutych w Niemczech przed II wojną światową, niemiecki naród panów (“Herrenvolk”), biologicznie doskonalszy od innych, rządzić miał ludami mniej wartościowymi w Europie zamienionej w Europejski Obszar Gospodarczy (Grosswirtschaftsraum Europa). Ze względu na siłę gospodarczą tego narodu oraz – zdaniem ówczesnej publicystyki niemieckiej – jego wyższość kulturalną i organizacyjną miał on być gwarantem stabilizacji tego obszaru, do którego przynależeć miały mniejsze państwa; nie naciskane jakoby, lecz szukające z własnej inicjatywy ochrony dla siebie w tym obszarze. Wykluczano jednocześnie, aby twór ten mógł mieć strukturę federacji lub stanów zjednoczonych z członkami o równych prawach i obowiązkach. Tak oto wybiegający myślą naprzód politycy, naukowcy i publicyści niemieccy ubzdurali sobie posłannictwo dziejowe Niemiec na kontynencie europejskim w wymiarze politycznym i gospodarczym, spełniających rolę wilka pasącego owieczki. Mało wiarygodne, by nie powiedzieć zaskakujące, były późniejsze, szczególnie po pierwszych niepowodzeniach na froncie wschodnim, usiłowania Niemców stworzenia wśród mieszkańców krajów podbitych europejskiej więzi emocjonalnej, zastępującej więź narodową1. 

W tych zamierzeniach wobec całego kontynentu europejskiego, obmyślanych przed wojną, a wdrożonych do realizacji po jej rozpętaniu, rola Polski była niebagatelna, nawet gdy jej potencjał gospodarczy był względnie słaby, a możliwe do pozyskania stąd surowce i półfabrykaty miały tylko niewielkie znaczenie dla niemieckiej gospodarki wojennej2.

Niemiecka gospodarka wojenna w Generalnym Gubernatorstwie, ubrana w formy pozornie prawne, oznaczała eksploatację podbitego narodu, jego degradację w warunkach życia na najniższym poziomie, a w dalszej perspektywie usunięcie i zastąpienie niemieckimi osadnikami3. Frank określił znaczenie gospodarcze Generalnego Gubernatorstwa słowami”: “W dziedzinie życia gospodarczego tego obszaru obowiązuje zasada, że nie posiada on własnego celu, lecz wyłącznie na to jest przeznaczony, aby służyć Rzeszy”.

Odrębność gospodarcza GG względem Rzeszy wyrażała się poprzez granicę celną, własny system podatkowy i własny pieniądz4. Centralną instytucją finansową był Bank Emisyjny w Polsce. Posiadał wprawdzie polski szyld i polskie kierownictwo, ale faktycznie zarządzał nim niemiecki komisarz5. 

Działalność gospodarcza w GG była na wskroś regulowana przez administrację. Dotyczyło to rodzaju i wielkości produkcji, źródeł zaopatrzenia, cen zakupu i sprzedaży, rekrutacji pracowników i ich traktowania (wynagrodzenie, prawa, a raczej brak praw pracowniczych, ubezpieczenia), systemu finansowania, nawet ingerowania w procesy technologiczne.
Jedynie części produkcji zbrojeniowej pozostały pod kontrolą armii. W “rządzie GG” za poszczególne gałęzie gospodarki odpowiadały wydziały główne: Gospodarka, Wyżywienie i Rolnictwo, Lasy. Wydziałowi Głównemu Wyżywienie i Rolnictwo podlegał przemysł spożywczy, Wydziałowi Głównemu Lasy – przemysł drzewny, a Wydziałowi Głównemu Gospodarka – wszystkie pozostałe gałęzie przemysłu.
Reglamentowaniem najważniejszych produktów przemysłowych zajmowały się specjalne urzędy: gospodarowanie żelazem i stalą, metalami kolorowymi i szlachetnymi, węglem, produktami chemicznymi, surowcami i produktami włókienniczymi, skórą i futrami, starzyzną i odpadami oraz papierem i materiałami budowlanymi. Gospodarowanie drewnem znajdowało się w gestii Wydziału Głównego Lasy. Monopolami objęto produkty naftowe, sacharynę, alkohol i tytoń6.

Przepisy polskiego prawa sprzed wojny pozostały w mocy na terenie GG o tyle, o ile nie zostały zmienione zarządzeniami okupanta. Osobliwością systemu stanowienia prawa w GG było takie konstruowanie rozporządzeń i innych aktów, aby były nieprecyzyjne, nie pozbawione sprzeczności, a tym samym pozostawiające władzom administracyjnym szerokie pole do interpretacji. Ludność rdzenna została pozbawiona wszelkiej ochrony przed swobodnym działaniem władz. Przy braku możności obrony przed nadużyciami władzy rozwinął się na bezprecedensową skalę proceder łapownictwa.

Samorząd gospodarczy przepoczwarzono w de facto instytucje okupacyjne z niemieckim (mianowanym) kierownictwem.  

Głównym zadaniem “Generalgouvernement” w kreowanym przez Wehrmacht europejskim obszarze gospodarczym miało być dostarczenie taniej siły roboczej dla przemysłu i rolnictwa Niemiec. Tego, wedle słów Hitlera, “diabelskiego dzieła”, dokonać miała administracja cywilna, kierowana przez Hansa Franka.
Zlikwidowano prawo pracy, wprowadzając za to “obowiązek pracy” dla Polaków i “przymus pracy” dla Żydów.

Kolejnym ważnym zadaniem administracji cywilnej GG było zwiększenie produkcji rolnej. Mimo zastosowania całej gamy działań strukturalnych i organizacyjnych (komasacja gruntów, prace modernizacyjne, użycie nowoczesnych metod agrotechnicznych i hodowlanych, szkolenia rolników, itd.), a także działań zarówno motywujących rolnika (premie kontyngentowe), jak i represyjnych z użyciem policji i wojska, ogólna wydajność produkcji roślinnej spadła poniżej poziomu sprzed wojny lub utrzymywała się ledwie na takim poziomie. Niepowodzenia niemieckiej administracji rolniczej uwarunkowane były zarówno względami gospodarczymi, jak i politycznymi. Nie bacząc na brak postępów w podnoszeniu produkcji rolnej w GG, Rzesza nieustannie żądała zwiększenia dostaw. W efekcie, politykę wzrostu w rolnictwie zastąpiono polityką grabieży zasobów rolnych w celu doraźnego zaspokojenia potrzeb Rzeszy. Mniej więcej połowę zagarniętego zboża wysyłano w kolejnych latach okupacji do Niemiec i do oddziałów Wehrmachtu. Realizacja niemieckiej polityki rolnej w GG, polegającej w głównej mierze na zagarnięciu na własne potrzeby coraz większej ilości produktów żywnościowych, powodowała akceptowane przez władze niedożywienie miejscowej ludności. Jak niekorzystną dla rolników strukturę cen artykułów przemysłowych w Generalnym Gubernatorstwie (w porównaniu z Rzeszą) powodowała polityka gospodarcza okupanta, ilustrują następujące przykłady: para butów kosztowała w GG 207 kg żyta, w Rzeszy – 69 kg, napędzana silnikiem młocarnia kosztowała w GG 25,9 ton żyta, w Rzeszy – 5,8 tony7.

Znaczącym ogniwem eksploatacji ekonomicznej ziem polskich była grabież mienia. Usankcjonowany własnym “prawem” zamach na polskie i żydowskie mienie nieruchome i ruchome oznaczał w praktyce nieskrępowaną kradzież majątku państwowego i prywatnego, dzieł sztuki, czy majątku rozwiązanych stowarzyszeń. Konfiskaty mogły dokonywać władze administracji lokalnej. 
Przedsiębiorstwa skonfiskowane były zwolnione od spłacania długów wobec Polaków, ale mogły ściągać od nich swoje należności. Zlikwidowano prawo dysponowania własnością jeszcze nie skonfiskowaną. Konfiskowanymi lub sekwestrowanymi przedsiębiorstwami i majątkami ziemskimi obdarowywani byli Niemcy, albo trafiały one pod niemiecki zarząd8.
Nadto, funkcjonariusze administracyjnego aparatu okupacyjnego na masową skalę przywłaszczali sobie na prywatny użytek polskie i żydowskie mienie ruchome, mimo iż oficjalnie było to zakazane9.

Handel hurtowy i zagraniczny przypadł w całości Niemcom. Handel detaliczny na wsi i w małych miasteczkach prowadziła głównie spółdzielczość spożywców, popierana i rozwijana przez Niemców, oczywiście nie bez korzyści własnej. 

W. Jastrzębowski w swojej pracy “Gospodarka niemiecka w Polsce 1939-1944” (str. 126-131) wyodrębnił 4 fazy okupacyjnej polityki eksploatacji10:

(1) Od początków zarządu wojskowego we wrześniu 1939 r. do upadku Francji w maju 1940 r. Głównym celem polityki ekonomicznej władz hitlerowskich na krótko, bo do połowy listopada 1939 r., było “odprzemysłowienie” Generalnego Gubernatorstwa i uczynienia zeń regionu agrarnego i dostawcy siły roboczej11. Tereny GG traktowane były jako zdobycz wojenna. Była to faza rabunku wszystkiego co przydatne dla wojennych potrzeb doraźnych lub do wywiezienia do Rzeszy (urządzenia przemysłowe, środki transportowe, surowce). Ostatecznie Göring i Frank porozumieli się co do założeń wykorzystania zasobów gospodarczych w GG w ramach planu czteroletniego12, a Frank został pełnomocnikiem tego planu na obszarze Generalnego Gubernatorstwa13.

(2)  Do agresji na Rosję Sowiecką w czerwcu 1941 r. Rozpoczęła się bardziej metodyczna eksploatacja potencjału gospodarczego GG. Przystąpiono do odbudowy części przemysłu, ważnych dla gospodarki wojennej Rzeszy. Zwiększono zadania zakładów produkujących amunicję, uzbrojenie, umundurowanie i środki transportu oraz zakłady remontowe pojazdów wojskowych. Likwidowano przedsiębiorstwa przemysłowe nie pracujące dla wojska. Poddano rolnictwo ograniczonej modernizacji celem uzyskania większej ilości produktów rolnych dla zaopatrzenia Niemców przebywających w GG (armia, policja, administracja cywilna) oraz dla potrzeb aprowizacyjnych w Rzeszy. Obszar GG zapełnił się wojskiem. Rozpoczęto masowe wywożenie ludzi na roboty do Niemiec. 

(3)  Od czerwca 1941 r. do końca 1942 r. Już w ramach przygotowań i po wybuchu wojny z ZSRR poprawiano stan dróg. Rósł systematycznie drenaż rolnictwa poprzez coraz sprawniejszy system dostaw kontyngentowych. Pogorszyła się sytuacja aprowizacyjna, szczególnie w miastach. Wzmagał się wywóz przymusowych robotników do Rzeszy. 

(4) Od początku 1943 r., tj. od rozpoczęcia odwrotu wojsk niemieckich na wschodzie. Kontynuowany był wywóz ludzi na roboty przymusowe. Aparat administracyjny stopniowo ulegał dezorganizacji. Pogłębiały się deficyty zaopatrzeniowe, nie tylko w sektorze żywnościowym. W obliczu nadchodzącej klęski oraz rosnącego oporu polskiego pojawiały się tendencje do kokietowania Polaków. Jednocześnie wzmógł się terror policyjny. Obawy i frustracje okupanta odpowiednio przekładały się na gospodarkę w GG.

W Generalnym Gubernatorstwie funkcjonowały obok siebie dwa systemy gospodarcze: oficjalna gospodarka wojenna z administracyjną kontrolą, dystrubucją i reglamentowaniem, oraz czarny – czy też wolny rynek, reagujący na wszelkie bodźce zewnętrzne własną podażą, popytem i – z reguły – rosnącymi cenami. Handel wymienny i pokątny stał się niezbędny dla przetrwania znacznej części ludności w sytuacji, gdy okupant stworzył świadomie, wyliczając dokładnie liczbę przydzielonych dziennie kalorii w żywności, system zaopatrzenia skazujący na śmierć głodową.

Przypisy

  1. Niemieckie plany organizacji Europy, pochodzące  z okresu poprzedzającego II wojnę światową, należałoby traktować jako część mających wielowiekowe tradycje ekspansjonistycznych dążeń germańskich na Wschód pod hasłem “Drang nach Osten” oraz jako uzupełnienie i kontynuację względem lansowanej w Niemczech od końca XIX wieku i przejętej przez nazistów koncepcji Lebensraumu.
  2. Wacław Dlugoborski / Czesław Madajczyk, Ausbeutungssysteme in den besetzten Gebieten Polens und der UdSSR [w:] Friedrich Forstmeier / Hans-Erich Volkmann (wydawcy), Kriegswirtschaft und Rüstung 1939 – 1945, Düsseldorf 1977, s. 398.
  3. Wacław Jastrzębowski, Gospodarka niemiecka w Polsce 1939 – 1944. Warszawa 1946. s. 92.
  4. Określanie środków obiegowych emitowanych przez Bank Emisyjny w Polsce jako pieniądz było iluzoryczne, wręcz mylące. Ów pieniądz w istocie nie spełniał w całej rozciągłości dwóch zadań: mierzenia wartości i powszechnego pośredniczenia w wymianie. Tadeusz Kłosiński, Polityka przemysłowa okupanta w Generalnym Gubernatorstwie. Poznań 1947, s. 62-63.
  5. Obszernie o finansach i systemie bankowym w GG, a w szczególności o roli i funkcjonowaniu Banku Emisyjnego patrz: Franciszek Skalniak, Bank Emisyjny w Polsce 1939-1945, Warszawa 1966.
  6. Robert Seidel, Deutsche Besatzungspolitik in Polen. Der Distrikt Radom 1939-1945, [Niemiecka polityka okupacyjna w Polsce. Dystrykt Radom 1939-1945]. Padeborn 2006, s. 94-95.
  7. Sonja Schwaneberg, Eksploatacja gospodarcza Generalnego Gubernatorstwa przez Rzeszę Niemiecką w latach 1939–1945,  Pamięć i Sprawiedliwość nr 1(14)/2009, s. 136-139, 147.
  8. Podstawowymi aktami “prawa” okupacyjnego o przejęciu zarówno majątku państwa polskiego, jak i majątku osób fizycznych i prawnych były rozporządzenia: (1) Rozporządzenie o konfiskacie majątku byłego państwa polskiego na obszarze Generalnego Gubernatorstwa z dnia 15 listopada 1939 r., Dz. Rozp. GG, 1939 nr 6 s. 37; (2) Rozporządzenie w sprawie własności na majątku byłego państwa polskiego z dnia 24 września 1940 r., Dz. Rozp. GG, 1940 cz. I nr 59 s. 313; (3) Rozporządzenie o konfiskacie majątku prywatnego w Generalnym Gubernatorstwie (Ordynacja Konfiskacyjna) z dnia 24 stycznia 1940 r., Dz. Rozp. GG, 1940 cz. I nr 6 s. 23.
  9. Czesław Łuczak, Podstawowe założenia i realizacja polityki ekonomicznej Niemiec hitlerowskich w okupowanej Polsce [w:] Czesław Pilichowski (red.nauk.), Zbrodnie i sprawcy: ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii. Warszawa 1980, s. 131.
  10. Cennego uzupełnienia opisu planów i działań okupanta w sferze gospodarki podczas wszystkich tych czterech faz dostarcza Czesław Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, tom 1, cz. 3, rozdział XX, s. 560-576.
  11. Czesław Łuczak, Podstawowe założenia …, s. 127-128.
  12. Okres 4 lat planu rozpoczął się w 1937 r. Jego celem było podniesienie produkcji rodzimych surowców i materiałów, pełna kontrola nad surowcami rzadkimi, optymalny rozdział siły roboczej w obliczu pojawiającego się deficytu robotników fachowych, podniesienie produkcji rolnej, kontrola kształtowania się cen, nadzór nad sprawami dewizowymi, maksymalny wzrost przemysłu zbrojeniowego. Plan czteroletni był przede wszystkim wielkim planem zbrojeniowym. Bardzo rozbudowana działalność inwestycyjna, finansowana – ogólnie mówiąc – z przyszłych dochodów społeczeństwa, stworzyła poważne zagrożenie dla finansów państwowych. I choć realizacja wszystkich wymienionych powyżej celów planu przebiegała pomyślnie, gdy m.in. znacząco wzrósł poziom życia ludności, lśniąca na zewnątrz sukcesami gospodarka niemiecka stanęła w obliczu zapaści. Gdy oddalenie tego zagrożenia stało się niemożliwe ani poprzez dalsze zwiększenie i tak już bardzo wyśrubowanej wydajności pracy, ani poprzez radykalne, politycznie dla liderów III Rzeszy niewyobrażalne obniżenie poziomu życia, uzyskanie potrzebnego tu zasilenia w postaci nieodpłatnego przyrostu majątku możliwe było tylko przy pomocy rabunku, a więc wojny. Plan czteroletni był przygotowaniem do zbrojnego podboju świata. Tadeusz Kłosiński, Polityka przemysłowa okupanta w Generalnym Gubernatorstwie. Poznań 1947, s. 23-25.
  13. Por. Sonja Schwaneberg, Eksploatacja gospodarcza …, s. 135.