Starostwo powiatowe – struktura administracji powiatowej

Struktura administracji powiatowej

Na czele powiatu stał starosta (Kreishauptmann), który kierował całą obecną tam administracją państwową. Posiadał on daleko idące uprawnienia, większe aniżeli jego odpowiednicy (landraci) w Rzeszy Niemieckiej1. 

Starosta reprezentując władzę administracyjną był jedynym przedstawicielem rządu GG w powiecie. Podlegał on szefowi dystryktu. Poza władzą starosty powiatowego nie mogła istnieć w obrębie powiatu żadna samodzielna ekspozytura przełożonych władz – z wyjątkiem sądów, Niemieckiej Kolei Wschodniej i Niemieckiej Poczty Wschód oraz wojska i policji (poza żandarmerią i policją granatową). W stosunku do żandarmerii starosta posiadał jedynie prawo wydawania poleceń (Weisungsrecht). Instytucje te zobowiązane były do informowania na bieżąco szefa dystryktu lub starosty powiatowego o swych zarządzeniach, a w ważnych wypadkach, zawiadamiać przed wydaniem zarządzeń2.

Przełożonymi starosty buskiego, Wilhelma Schäfera, byli gubernatorzy radomscy Karl Lasch (do 1941 r.), następnie Ernst Kundt (do 1945 r).
Starostwo niemieckie w Busku mieściło się do listopada 1939 r. w dawnym budynku polskiego starostwa przy kościele, a następnie zostało przeniesione do budynku przedwojennego Gimnazjum Powiatowego i tu pozostało do końca okupacji3.

Busko Zdrój. Budynek niemieckiego starostwa powiatowego. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Sygnatura: 2-3727.

Na początku listopada 1939 r. starosta Schäfer wprowadził pierwszy regulamin starostwa z podziałem kompetencji i uprawnień do podpisywania dokumentów. Ustanowił 4 wydziały4.
Wydział I – Kierownik inspektor rządowy Emil Philipp – sprawy kadrowe (na tyle, na ile nie zajmował się nimi osobiście starosta), nadzór nad finansami, zaopatrzenie, służba zdrowia (w dosłownym tłumaczeniu z języka niemieckiego: policja zdrowotna, Gesundheitspolizei) we współpracy z lekarzem powiatowym, służba weterynaryjna (określona jako “policja weterynaryjna”, Veterinärpolizei) we współpracy z weterynarzem powiatowym, transport publiczny, szkolnictwo (na tyle, na ile nie zajmował się tym osobiście starosta).
Wydział II – Kierownik sekretarz powiatowy Bela von Christen – sprawy karne, konfiskata zakładów (majątków) gospodarczych, rejestracja i nadzór nad byłymi urzędnikami polskimi, nadzór nad cenami (na tyle, na ile nie zajmował się tym osobiście starosta) we współpracy z rolnikiem powiatowym (Kreislandwirt) Hofmannem, policja gospodarcza we współpracy z pracownikiem ukraińskim Geschoff, gospodarka wodna, zbiórki.
Wydział III – Kierownik sierżant Sawatzki – wydawanie dowodów i legitymacji we współpracy ze starszym szeregowym Feder i strzelcem Wohler, kancelaria, wysyłki pocztowe we współpracy ze strzelcami Pantke i Dormien, kasa, opłaty urzędowe, sprawy wojskowe.
Wydział IV – Kierownik rolnik powiatowy Siegfried Hoffmann – rolnictwo, zabezpieczenie wyżywienia; w biurze: starszy szeregowy Feder, sekretarka Markowitz.

Nadzór nad gminami i administracją powiatową sprawował osobiście starosta Schäfer przy współpracy przedwojennego inspektora samorządowego Michała Michalskiego.

W 1940 roku, struktura administracji kierowanej przez starostę w Busku miała następującą postać5:
Wydział I – ogólna administracja. Kierownik inspektor rządowy Philipp – zastępca starosty, organizacja, sprawy kadrowe (na tyle, na ile nie zajmował się nimi osobiście starosta), zaopatrzenie, nadzór nad kasą urzędu, sprawy narodowościowe i obywatelstwa, szkolnictwo, leśnictwo i polowania, opieka społeczna, kontakty z NSV (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt – Narodowosocjalistyczna Ludowa Opieka Społeczna) w sprawach przesiedleń, nadzór nad polskimi i żydowskimi organizacjami pomocy społecznej, kino, prasa i propaganda, rejestracja i kontrola byłych polskich urzędników. Pracownicy: Bylow – tłumacz i sekretarz; Theodor Cyhylik – kasjer. Lekarz powiatowy dr Zygmunt Żubr, weterynarz powiatowy dr Hirniak6.
Wydział II – Kierownik sekretarz powiatowy von Christen – referat policyjny i gospodarczy, nadzór cen, komunikacja i drogownictwo, inspekcja ogniowa (określona jako “policja ogniowa”, Feuerpolizei), gospodarka wodna. Pracownicy: Pokorny – praca przymusowa Żydów, praca obowiązkowa Żydów; Geciow – działalność gospodarcza; Gollnik i Kawa – urząd gospodarki, zaopatrzenie i zarząd nad dobrami gospodarczymi (węgiel, nafta, benzyna, itd.), nadzór nad spółdzielnią rolniczą (we współpracy z Wydziałem IV); Kurzweg – powiatowy inspektor przeciwpożarowy, Ścisłówna – maszynistka.
Wydział III – Kierownik sierżant Sawatzki – nadzór i kierownictwo spraw wojskowych, paszporty i przepustki, urząd kwatermistrzowski, administracja mieszkaniowa – budowa domu niemieckiego (Deutsches Haus). Pracownicy: Johann (Jan) Osadczuk – kancelaria i rejestr; Michael Charkewycz – wydawanie przepustek; Kusmierczyk – tłumacz; Biskup – tłumacz, portier; Rogosz – kurier.
Wydział IV – Kierownik rolnik powiatowy Siegfried Hoffmann – sprawy rolne powiatu, kierowanie ekspozyturą Urzędu Gospodarki Rolnej Generalnego Gubernatorstwa (Landbewirtschaftungsstelle für das Generalgouvernement). Pracownicy: kierownik sztabu, referent rolny dr Fritz Baukloh – administracja w zakresie wyżywienia i rolnictwa; Josef Lokocz – zabezpieczenie wyżywienia, tłumacz; Theodor (Teodor) Wesołowski – kontyngenty, sprawy chłopów małorolnych, spółdzielnia rolna we współpracy z treuhänderem Gollnik (Urząd Gospodarki, Wydz. II); rolnicy okręgowi Johnsen i Eder – opieka nad gospodarstwami powyżej 100 ha; Rudolf Jacki (Jaki ?) – tłumacz, siła pomocnicza, maszynopisanie; Grauek – maszynistka.

Michał Michalski odpowiadał w ramach powierzonych mu zadań nadzorczych w powiecie buskim za sprawy kadrowe w gminach, podatki i budżety gminne, kasę oszczędności i administrację szpitali w Stopnicy i Pińczowie7.

Od maja 1941 r., według  obowiązującej dla całego GG jednolitej reguły, urzędy administracji powiatowej podległe staroście albo były włączone (eingegliedert) w strukturę starostwa, albo doń przyłączone (angegliedert)8. Tak więc rolnik powiatowy i radca szkolny zostali włączeni, natomiast buska filia urzędu pracy, Urząd Nadzoru Leśnego (Forstaufsichtsamt) oraz inspekcja finansowa (Finanzinspektion) były przyłączone. Starosta sprawował nadzór ogólny nad urzędami przyłączonymi w myśl przepisów o jednolitości administracji9. 
W Busku, szef Arbeitsamtu, Pohse, przy każdej okazji i szczególnie wobec osób trzecich, podkreślał swoja niezależność wobec starosty. Generalnie nie wpływało to ujemnie na ich współpracę. Starosta wspierał Arbeitsamt logistycznie w pozyskiwaniu w powiecie siły roboczej do Rzeszy i na co dzień nie wtrącał się w działalność tego urzędu. Natomiast relacje między inspektorem finansowym, Geigenmüllerem i starostą Schäferem były napięte, konflikt eskalował, aż Geigenmüller został przeniesiony do Lublina.

Zgodnie z zarządzeniem administracyjnym z kwietnia 1941 r. ujednolicono także strukturę wewnętrzną starostw w GG. W ich skład wchodziły 4 urzędy: spraw wewnętrznych, gospodarki. wyżywienia i rolnictwa oraz urząd szkolny10.

Struktura organizacyjna Starostwa Powiatowego w Busku (stan: 1942 r.)11

A – Urząd Spraw Wewnętrznych (Amt für Innere Verwaltung)
Związek Gmin
Nadzór nad Gminami (35 gmin, w tym 3 miasta, 440 wsi)
Komenda Służby Specjalnej (Sonderdienst) Busko
Powiatowa Kasa Oszczędności w Busku (Filia w Pińczowie, Filia w Stopnicy)

B – Urząd Gospodarki (Amt für Wirtschaft)
Przemysł Sp. z o.o. (Industrie GmbH Busko)12
Grupa Powiatowa Rzemiosło Busko
Grupa Powiatowa Handel Busko

C – Urząd Wyżywienia i Rolnictwa (Amt für Ernährung und Landwirtschaft)
Produkcja
Agronomowie, ogrodnicy powiatowi
Urząd Hodowli Zwierząt (Tierzuchtamt)
Organizacja Rynku (Marktordnung)
Ekspozytura Powiatowa Związku Gospodarki Hodowlanej (Viehwirtschaftsverband)
Ekspozytura Powiatowa Związku Gospodarki Zbóż i Pasz
Ekspozytura Powiatowa Związku Gospodarki Ziemniaka
Ekspozytura Powiatowa Związku Gospodarki Mleka i Tłuszczów
Współpraca z Powiatową Spółdzielnią Rolniczo-Handlową i jej oddziałami

D – Powiatowy Urząd Szkolny (Kreisschulamt)
Szkoły Niemieckie w Busku i Przeczowie (Hartfeld)
Polskie Szkoły Powszechne, Polskie Szkoły Zawodowe

Główny Powiatowy Urząd Baudienstu (Baudiensthauptstelle) 204 w Busku z czterema oddziałami (placami budowy) 

Inspekcja Finansowa
Dla urzędów podatkowych w Busku i Pińczowie

Filia Urzędu Pracy Busko13
Delegatury w Chmielniku, Pińczowie, Stopnicy, Pacanowie i Wiślicy

Inspekcja Ziemska Busko (Landinspektion Busko) podległa Urzędowi Ziemskiemu w Radomiu (Landamt Radom)

Urząd Nadzoru Leśnego w Kielcach
Nadleśnictwa w Busku, Pińczowie, Pierzchnicy i Staszowie-Zachód

Inspekcja Gospodarki Wodnej Kielce
Urząd Gospodarki Wodnej Busko (Wasserwirtschaftsamt)

Żandarmeria – Szef Plutonu Busko
Polska (Komunalna) Policja – Komenda Powiatowa w Busku
21 posterunków
4 komisariaty grupowe (Gruppenposten) w Busku, Chmielniku, Stopnicy, Nowym Korczynie

W schemacie organizacyjnym urzędów i instytucji powiatu buskiego ujęto także “Inne instytucje w powiecie”:

Centralny Urząd Rolniczy (Landwirtschaftliche Zentralstelle) – Urząd Powiatowy w Busku

Pluton Żandarmerii Busko
z komisariatami w  Busku, Chmielniku, Nowym Korczynie
Policja Polska

Policja Bezpieczeństwa Komisariat Kryminalny Busko
Polska Policja Kryminalna

Urząd Pocztowy w Busku z agencjami

Niemiecki Zakład Karny Pińczów (Deutsche Strafanstalt Pińczów)

Państwowy Zakład Zdrojowy Busko (Staatsbad Busko)

Główne Dyrekcje Gospodarcze Zakładów Państwowych (Liegenschafts-Wirtschaftsoberleitungen) w Chrobrzu, Górach, Maleszowej, Sichowie i Smogorzowie

Powszechny Zakład Ubezpieczeniowy Busko (Allgemeine Versicherungsanstalt Busko)
(instytucja zwierzchnia: Zakład Główny w Warszawie)

Kasa Ubezpieczalni Społecznej (Sozialversicherungskasse Busko)
(instytucja zwierzchnia: Zakład Główny Ubezpieczalni Społecznej w Warszawie)

Sądy Grodzkie w Busku, Chmielniku, Pińczowie, Stopnicy, Szydłowie.
(instytucja zwierzchnia: Wydział Sprawiedliwości Radom).

Kolejną zmianą w administracji powiatowej było ustanowienie w 1943 r. i włączenie do starostwa Urzędu ds. Policyjnych (Amt für Polizeiangelegenheiten). Dla realizacji zadań policyjnych starosta miał do swojej dyspozycji pluton żandarmerii. Dowódca plutonu formalnie był podporządkowany staroście.14. Ponadto, Urząd ds. Policyjnych często wysługiwał się w egzekwowaniu własnych decyzji w postępowaniach karno-administracyjnych Policją Polską i Sonderdienstem, podobnie zresztą, jak Wydział Wyżywienia i Rolnictwa oraz arbeitsamt.

Wielokrotnie zmieniana, a przede wszystkim rozbudowywana struktura urzędu starostwa przyjęła swoją ostateczną postać w 1943 roku. 
Starostwem powiatu (niem.: Kreishauptmannschaft) do końca okupacji kierował starosta (niem.: Kreishauptmann) Wilhelm Schäfer. Zachował on we własnej gestii wydawanie zarządzeń natury ogólnej i organizacyjnej oraz wydawanie dyspozycji o znaczeniu zasadniczym, dotyczących m.in.  regulacji wewnętrznego funkcjonowania urzędu, rozdziału kompetencji, spraw kadrowych, prowadzenia budżetu, nadzoru służbowego, regulaminu kancelaryjnego i obiegu akt, spraw dyscyplinarnych, nadzoru nad korespondencją wychodzącą, nawet jeśli mogła być ona podpisywana przez kierowników poszczególnych urzędów starostwa.
Do zakresu obowiązków (drugiego w hierarchii po staroście) kierownika biura, zastępującego starostę pod jego nieobecność, należały ogólne prowadzenie biura, opracowywanie dyspozycji i zarządzeń wydawanych przez starostę, nadzór nad gminami, kasą oszczędności, prasą i radiem, kadrami, sprawami kultury, sprawami kościelnymi oraz uczestnictwo w kierownictwie Związku Gmin i nadzór nad Urzędem Mieszkaniowym, nadto prowadzenie tajnego rejestru i nadzór nad ochroną przeciwlotniczą i nad policją polską.


Przypisy

  1. Bogdan Musial, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement: eine Fallstudie zum Distrikt Lublin 1939-1944. Wiesbaden 1999, s. 47.
  2. Drugie rozporządzenie o odbudowie Administracji Generalnego Gubernatorstwa (Rozporządzenie o jednolitości Administracji) z dnia 1 grudnia 1940 r. Dz. Rozp. GG, 1940 cz I nr 68 s. 357. § 6 Starosta powiatowy (miejski) jako władza administracyjna jest jedynym zastepcą Rządy Generalnego Gubernatorstwa dla powiatu (miasta wydzielonego). Starosta podlega Szefowi Okręgowemu. § 7 (1) Poza władzą administracyjną Szefa Okręgowego nie może w obrębie Okręgu istnieć żadna samodzielna fachowa ekspozytura Rządu Generalnego Gubernatorstwa. (2) Poza władzą administracyjną starosty powiatowego (miejskiego) nie może w obrębie powiatu (miasta wydzielonego) istnieć żadna samodzielna fachowa ekspozytura przełożonych władz. (3) Wyjątek z pod postanowień ust. 1 i 2 stanowią jedynie sądy jak również urzędy Kolei Wschodniej i Niemieckiej Poczty Wschodu. Także urzędy Kolei Wschodniej i Niemieckiej Poczty Wschodu są jednak obowiązane bieżąco informować Szefa Okręgowego lub starostę powiatowego (miejskiego) o swoich zarządzeniach i w ważnych wypadkach na czas uprzednio zawiadamiać.
  3. Smarzyński, s. 220.
  4. APR 209/42, k. 1-2. Pod koniec listopada 1939 r., starosta Schäfer zgłaszał wobec władz zwierzchnich zapotrzebowanie na: 1 nadinspektora powiatowego, 2 inspektorów rządowych, 2 sekretarzy powiatowych, 2 stenotypistki, 2 tłumaczy, 2 kierowców, powiatowego inspektora budownictwa. APR 209/18, k. 19 i 33.
  5. Plan podziału zadań dla administracji starosty w Busku (Geschäftsverteilungsplan für die Verwaltung des Kreishauptmanns in Busko) (b.d.), APR 209/37, k. 62-67.
  6. Z dniem 28.11.1941 r. dr. Hirniaka zastąpił dr Jan Maywald. AIPN GK 639/3, k. 57-58.
  7. Sekretarkami i tłumaczkami były dla Schäfera panna Hargesheimer, dla Michalskiego panna Lichotta. APR 209/37, k. 63.
  8. Podstawę prawną o włączeniu lub przyłączeniu do starostwa instytucji w powiecie było nieopublikowane zarządzenie administracyjne nr 1 z 31.3.1941 r. do Drugiego rozporządzenia o odbudowie Administracji Generalnego Gubernatorstwa (Rozporządzenie o jednolitości Administracji) z dnia 1 grudnia 1940 r. Tekst zarządzenia dostępny w: APR 209/34, k. 84-101.
  9. Korespondencja starostwa buskiego z Urzędem Spraw Wewnętrznych przy gubernatorze radomskim ze stycznia 1943 r. AIPN 639/82, k. 34; Szerzej i krytycznie o próbach reformowania i upraszczania administracji w GG patrz: Bogdan Musial, Deutsche Zivilverwaltung …, s. 70 i nast.
  10. Podstawa prawna: nieopublikowane zarządzenie administracyjne nr 4 z 18.4.1941 r. do Drugiego rozporządzenia o odbudowie Administracji Generalnego Gubernatorstwa z dnia 1 grudnia 1940 r. Tekst zarządzenia dostępny w: AAN 111/9c/3, k. 54-56.
  11. AIPN BU 1572/3526, b.n.k.
  12. Użyta w schemacie organizacyjnym administracji powiatowej (AIPN BU 1572/3526) nazwa “Industrie GmbH Busko” jest nieprecyzyjna. Chodzi tu o Zakłady Przemysłowe Związku Gmin w Busku (Industriewerke des Gemeindeverbandes in Busko).
  13. Instytucją nadrzędną dla buskiej filii (Nebenstelle) był Urząd Pracy (Arbeitsamt) w Ostrowcu Świętokrzyskim.
  14. Podstawa prawna: Zarządzenie administracyjne o dystryktowych, powiatowych i miejscowych organach policyjnych w Generalnym Gubernatorstwie (Verwaltungsanordnung über die Distrikt-, Kreis- und Ortspolizeibehörden im Generalgouvernement) z 8 lipca 1943 r. Dz. Rozp. GG, 1943 nr 52 s. 306 (tekst zarządzenia opublikowano tylko w języku niemieckim).