Administracja cywilna

Ogólnie o okupacyjnej administracji cywilnej w GG

Generalne Gubernatorstwo utworzone zostało z tych części terytorium polskiego, które nie zostały wchłonięte do Rzeszy. Jego powierzchnia wynosiła ok. 145 000 km2. Obszar ten oddzielono od ziem wchłoniętych granicą celną i ustanowiono dla niego odrębność gospodarczą z własnym systemem podatkowym i monetarnym1. Granice wschodnie terytorium GG zostały określone w niemiecko-sowieckim traktacie o granicach i przyjaźni, podpisanym 28 września 1939 r. przez ministrów spraw zagranicznych Ribbentropa i Mołotowa2. 

Generalne Gubernatorstwo było strukturą państwo-podobną, bazującą na przedwojennym polskim porządku prawnym, modyfikowanym przez okupanta i uzupełnianym własnymi rozporządzeniami – stosownie do swoich potrzeb, strukturą całkowicie jemu podporządkowaną, rządzoną w znacznej mierze przez formacje policyjne. Obszar tego osobliwego tworu państwowo-prawnego, rozmyślnie pozbawionego znamion normalnego państwa, a określanego jako państwo poboczne Rzeszy (“Nebenland”), jako “państwo szczątkowe” lub jako “obszar kolonialny”, miał być w dalszej perspektywie całkowicie zgermanizowany i wchłonięty do terytorium Rzeszy. Zamiast 12 mln Polaków miało zamieszkać tam od 4 do 5 mln Niemców3. Doraźnie służyć miał jako “rezerwat dla Polaków”, jako miejsce zamieszkania Polaków i Żydów, uznanych za zbędnych na ziemiach inkorporowanych i stamtąd wysiedlonych. Obszar GG miał być jednocześnie “rezerwuarem siły roboczej” do wykorzystania na miejscu i w Rzeszy.

Przygotowywany na wiele miesięcy przed inwazją na Polskę, a następnie tworzony od jesieni 1939 r. okupacyjny aparat administracyjny opierał się na trzech filarach: administracji cywilnej, policji i SS oraz Wehrmachtu – bez wnikania, który z nich był najważniejszy, bo w istocie działały one komplementarnie, a wspólnym ich celem była gospodarcza eksploatacja podbitego kraju, izolacja i eksterminacja ludności żydowskiej, usunięcie polskiej warstwy przywódczej i zaprzęgnięcie miejscowej ludności do niewolniczej pracy. “Byłoby szaleństwem – grzmiał gubernator Frank w listopadzie 1939 r. wobec zebranych w Radomiu starostów powiatowych – gdyby (naszym) celem było stworzenie ładu administracyjnego, zapewniającego Polakom najspokojniejsze życie, lepsze drogi, torowiska kolejowe po to tylko, by Polacy dostrzegli jakiś rodzaj stutusu rozwojowego. Tak być nie może”4.

Gdy wiosną 1943 r. knuli przeciwko Frankowi M. Bormann, H. Himmler, W. Krüger oraz H.H. Lammers5, ten ostatni w przygotowywanym donosie do Hitlera tak zdefiniował zadania administracji niemieckiej w GG:

  • celem zabezpieczenia potrzeb żywnościowych narodu niemieckiego zwiększyć produkcję rolną i możliwie w całości nią zawładnąć (erfassen), przydzielić dostateczne racje (żywnościowe) ludności tubylczej, wykonującej prace ważne dla gospodarki wojennej, a resztę (żywności) skierować do Wehrmachtu i do Rzeszy (Heimat)6,
  • siłę roboczą ludności tubylczej zatrudnić tylko tam w GG, gdzie jest to ważne dla gospodarki wojennej, a zbywające siły robocze oddać do dyspozycji heimatu,
  • wzmocnić ludność niemiecką (deutsches Volkstum) w GG w ogólności, a szczególnie poprzez osadnictwo wewnętrzne, we wschodnich okręgach granicznych także poprzez zasiedlenie folksdojczami, gdzie indziej wysiedlonymi, co wzmocni te okręgi,
  • zabezpieczyć GG jako obszar przemarszu posiłków na front wschodni,
  • na ile możliwe, pozyskać rekruta spośród ludności tubylczej do walki zbrojnej z bolszewizmem.

Pod względem administracyjnym podzielono obszar GG na 4 dystrykty: krakowski, radomski, lubelski i warszawski, a od 1 sierpnia 1941 r. przybył piąty dystrykt – Galicja ze stolicą we Lwowie.
Na czele administracji z wyjątkiem wojskowej stał Gubernator Generalny, Hans Frank, rezydujący w Krakowie. Pełnił on także funkcje szefa NSDAP w GG, pełnomocnika do spraw planu czteroletniego oraz komisarza obrony Rzeszy7.
Organem doradczym i wykonawczym Gubernatora Generalnego był Urząd Gubernatora Generalnego, noszący od grudnia 1940 r. nazwę rządu. Siedzibą jego był Kraków. Kierownikiem urzędu był do maja 1940 r. Arthur Seyss-Inquart, po nim Josef Bühler. W skład rządu wchodzili również: wyższy dowódca SS i policji, dowódcy policji bezpieczeństwa i policji porządkowej, komisarz Banku Emisyjnego, prezes Najwyższego Urzędu Kontroli, kierownik Dyrekcji Generalnej Monopoli i szefowie wydziałów głównych (Hauptabteilungen). Rząd dzielił się na sekretariat i wydziały główne: spraw wewnętrznych, finansów, sprawiedliwości, gospodarki, wyżywienia, leśnictwa, pracy, propagandy, budownictwa, poczty, nauki i oświaty, kolei. Przy Gubernatorze Generalnym działali pełnomocnicy ministerstw i centralnych urzędów Rzeszy, a w Berlinie urzędował jego pełnomocnik.

Na czele dystryktów stali szefowie, noszący od 1941 roku tytuł gubernatora. Podlegali oni bezpośrednio sekretarzowi stanu w rządzie Generalnego Gubernatorstwa. Administracją na najniższym szczeblu, tj.  powiatów kierowali starostowie powiatowi (Kreishauptmann) i starostowie miejscy (Stadthauptmann).

Administracja cywilna Wehrmachtu do 26.10.1939 r.

Zajmowane przez Wehrmacht ziemie polskie przechodziły sukcesywnie pod zarząd wojskowy. Pełnię władzy (vollziehende Gewalt) w zakresie stanowienia prawa, egzekutywy i sądownictwa na zajmowanych terenach sprawował naczelny dowódca wojsk lądowych (Oberkommando des Heeres – OKW) gen. Walther von Brauchitisch i odpowiednio, w swoich obszarach działania, podlegli mu dowódcy poszczególnych armii. Każda z 5 armii uczestniczących w najeździe na Polskę posiłkowała się własnymi jednostkami tyłowymi (Kommandant des rückwärtigen Armeegebiets, Korück) oraz przydzielonym jej szefem administracji cywilnej (Chef der Zivilverwaltung, CdZ) z niedużym sztabem urzędników. Każdy CdZ w dziedzinie bezpieczeństwa miał do dyspozycji grupę operacyjną policji bezpieczeństwa (Einsatzgruppe der Sicherheitspolizei) oraz grupę (pułk) policji porządowej, składającą się z 3 lub 4 batalionów policyjnych.

Źródło: APR 1192 sygn. 1, Zbiór afiszów, plakatów i druków ulotnych z lat 1939-1945

Sprawowanie zarządu wojskowego i administracyjnego na terenie Kielecczyzny przypadło 10 Armii, której dowodził gen. Walter von Reichenau. Na stanowisko naczelnika zarządu cywilnego w tej armii wyznaczony został Hans Rüdiger. Skład osobowy zarządu cywilnego 10 armii zestawiono 30 sierpnia 1939 r. w Opolu, miejscu stacjonowania armii8. W pionie gospodarczym zarządu za sprawy podatków i rekwizycji odpowiadał Regierungsrat I klasy dr Mang, za gospodarkę przemysłową – dr Gaetgans, za pracę i zatrudnienie (Arbeitseinsatz) – Regierungsrat Paepke, późniejszy kierownik wydziału pracy w urzędzie gubernatora dystryktu radomskiego9.

Źródło: APR 1192 sygn. 2, Zbiór afiszów, plakatów i druków ulotnych z lat 1939-1945.

Cywilny zarząd wojskowy uległ zmianie, gdy Hitler w swoich „Wytycznych o ustanowieniu administracji wojskowej na okupowanych terenach wschodnich” z 8.9.1939 r. polecił utworzenie 4 okręgów wojskowych: (Prusy Zachodnie – Gdańsk, Poznań, Łódź i Kraków). Na czele każdego okręgu stanął dowódca wojskowy (Militärbefehlshaber). Ostateczny zasięg terytorialny okręgów wojskowych został ustanowiony dekretem Hitlera z 25 września 1939 roku10. Władzą zwierzchnią ponad dowódcami wojskowymi był Głównodowodzący Armii Wschód (Oberbefehlshaber des Heeres Ost – ObdH – Oberost). 

Dowódcą wojskowym okręgu łódzkiego, obejmującego obok województw warszawskiego, łódzkiego i lubelskiego także województwo kieleckie, był generał Johannes Blaskowitz. Do swojej dyspozycji miał on sztab CdZ 8 Armii, kierowany przez Harry von Craushaar’a. W okręgu tym utworzono ekspozytury władz wojskowych i cywilnych w Warszawie, Lublinie, Radomiu i Kielcach11. Sztaby cywilne obsadzone zostały w przewadze przez wysokich rangą funkcjonariuszy policji bezpieczeństwa (Sipo) i policji porządkowej (Orpo). Szefem sztabu cywilnego w okręgu łódzkim i jednocześnie naczelnym szefem administracji (Oberverwaltungschef) przy Naczelnym Dowództwie na Wschodzie (Oberost) był dr Hans Frank12.

Oberost i wszyscy czterej podlegli mu dowódcy wojskowi mieli u swego boku sztaby wojskowy i cywilny (CdZ). Zadaniem dowódców wojskowych i przyporządkowanych im sztabów cywilnych było ustanowienie administracji na zajętym terenie. Szefowie sztabów cywilnych zostali upoważnieni do nominowania lokalnych komisarzy miejskich i ziemskich (komisarycznych starostów). Szef Zarządu Cywilnego (CdZ) przy 10 Armii, Rüdiger, w rozkazie dziennym z 26.9.1939 r. powołał komisarycznych starostów powiatowych, a wśród nich dra Wilhelma Schäfera w powiecie stopnickim i radcę rządowego (Regierungsrat) dra Schultheiss´a w powiecie pińczowskim13. Ostatecznie jednak, choć tylko do końca 1939 r., komisarycznym starostą powiatowym w Pińczowie był dr Ekkehard Geib. 

Od 6 października tereny powiatów stopnickiego i pińczowskiego przeszły do krakowskiego okręgu wojskowego i odtąd administracyjnie podlegały szefowi zarządu cywilnego przy 14 armii14. Był nim dyrektor ministerialny, SS-Oberführer dr Gottlob Dill15.

Funkcję Głównodowodzącego Armii Wschód (Oberost) przejął 3 października 1939 r.  generał Rundstedt, dowódca grupy armii “Południe”. Głównym szefem zarządu cywilnego przy Oberost był nadal Hans Frank, który pojawił się 28.9. w Poznaniu, następnego dnia złożył wizytę generałowi Rundstedtowi w siedzibie sztabu w Helenowie pod Warszawą, by potem 3.10. zajrzeć do Łodzi, dokąd miał trafić właśnie jego sztab. 5 października Hitler był w Warszawie; bez Franka, który zniknął na kilka dni w swoim domu w Bawarii. W tym czasie przygotowywane były w Berlinie decyzje o składzie osobowym jego sztabu. Zastępca Franka, Bühler, przybył do Łodzi 12 października. Tam uzyskał zgodę Oberost na ogłaszanie przez Franka – jako niebawem już Gubernatora Generalnego – pierwszych rozporządzeń prawnych w sprawach niewojskowych16.

Kim był Hans Rüdiger ?

Hans Rüdiger, urodz. 16.6.1889 w osadzie leśnej Heidekrug, powiat Lissa (Leszno) w prowincji poznańskiej, zatrudniony był w 1922 roku jako radca w sądzie krajowym Berlin III. W 1928 r. został mianowany radcą rządowym, a w dwa lata później – nadradcą rządowym (Oberregierungsrat). Od 1930 roku datuje się jego przynależność do partii NSDAP i do SS, gdzie od 1937 r. posiadał rangę oberführera17. W kwietniu 1933 r. został (komisarycznym) naczelnikiem wydziału personalnego w Ministerstwie Propagandy i Oświecenia Publicznego Rzeszy (Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda)18. W 1937 r. objął posadę (komisarycznego) prezesa rejencji opolskiej (Regierungspräsident in Oppeln). Od sierpnia 1939 r. pełnił funkcję szefa zarządu cywilnego w 10 Armii. W latach 1941-1945 w randze dyrektora ministerialnego kierował Urzędem Kontroli Służby Urzędniczej Wyższego Szczebla (Präsident des Reichsprüfungsamtes für den höheren und gehobenen Verwaltungsdienst) w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Rzeszy19.

Kim był Ekkehard Geib ?

Ekkehard Geib, ur. 21.11.1909 w Berlinie, studiował prawo na uniwersytetach w Kilonii, Berlinie i Paryżu. W latach 1932-1936 pracował w sądownictwie w Kilonii, a następnie, do 1939 r., w starostwie powiatowym w Opolu i w rejencji w Legnicy. W stopniu asesor rządowy (Reg.Assessor) opracowywał tam zagadnienia graniczne i narodowościowe. Do partii NSDAP wstąpił w 1937 roku20. Z dniem 1 października 1939 r. został odkomenderowany do Pińczowa przez sztab Szefa Zarządu Cywilnego (CdZ) 10 Armii. W Pińczowie otrzymał opatrzony faksymilią podpisu Hitlera akt nadania tytułu radcy rządowego (Regierungsrat)21. Po mniej więcej 2-miesięcznym urzędowaniu jako starosta w Pińczowie, Geib wrócił do Rzeszy22, skąd wysłany został do istniejącego od wiosny 1939 r. na obszarze Czeskich Moraw Okręgu Rzeszy Kraj Sudetów (niem. Reichsgau Sudetenland). Najpierw był tam komisarycznym starostą w Šternberk (niem. Sternberg) w rejencji opawskiej (niem. Regierungsbezirk Troppau), następnie zastępcą starosty powiatowego kolejno w miejscowości Bärn w tej samej rejencji i w miejscowościach Sokolov (niem. Falkenau) i Loket (niem. Elbogen) w sąsiedniej rejencji chebskiej (niem. Regierungsbezirk Eger)23. W 1943 r. został odznaczony Krzyżem Zasługi Wojennej II klasy (Kriegsverdienstkreuz). Od sierpnia 1944 służył w Wehrmachcie w stopniu podoficerskim. Po wojnie był zatrudniony w gospodarce. Od 1949 r. był urzędnikiem w Ministerstwie Kultury, a od 1956 r. w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych kraju związkowego Szlezwik-Holsztyn. W latach 1962-1975 był dyrektorem ministerialnym i sekretarzem stanu w tamtejszym Ministerstwie Finansów. Od 1968 r. był honorowym profesorem na Uniwersytecie w Kilonii24.

Czym zajmował się zarząd cywilny Wehrmachtu w pierwszych tygodniach okupacji ?

Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeres – OKH) w “Tymczasowych wytycznych dla administracji i gospodarki na okupowanych byłych terenach polskich” z 28.9.1939 r. tak określiło zadania dla armii i jej służb administracyjnych: przede wszystkim zaprowadzić spokój w opanowanym kraju i zapewnić eksploatację jego gospodarki, przyzwalając na “skromne warunki życia ludności”; volksdeutsche powinni być uzbrojeni i objęci organizacją Selbstschutzu, jeńców wojennych zaprząc do pracy; “kwestię żydowską” pozostawia się do odrębnej “specjalnej decyzji”25.

Szefowie zarządu cywilnego (Craushaar w 8 Armii, Rüdiger w 10 Armii i Dill w 14 Armii) byli odpowiedzialni przede wszystkim za utrzymanie w rytmie gospodarki, za porządek w miastach po ustaniu działań wojennych, za przywrócenie gmin oraz za przydzielenie pracy i zaopatrzenie ludności i wojska.

Harry von Craushaar, szef zarządu cywilnego przy 8 Armii już w pierwszych dniach września 1939 r. przystąpił do realizacji swoich zadań według schematu zastosowanego także przez CdZ innych armii. Gdy trwały jeszcze walki, zabrał się bez zwłoki do zagospodarowywania zdobytych terenów pod kątem potrzeb armii i zaplecza w Rzeszy. 

W 11-stronicowym rozkazie dziennym nr 1 z 4 września, rozesłanym z Wrocławia, określił zakres swojej władzy oraz cele do realizacji, spośród których najważniejszymi były sprawne funkcjonowanie administracji lokalnej i gospodarki oraz bezpieczeństwo w obszarze działania armii. Określił kompetencje niemieckich starostów i polskich wójtów. O bezpieczeństwo miały zatroszczyć się komendantury Wehrmachtu – polowe i miejsca – do czasu przejęcia tych zadań przez policję. Zalecał organizowanie policji pomocniczej, złożonej z mężczyzn pochodzenia niemieckiego (białe, ostemplowane opaski na ramię i legitymacje były gotowe do odbioru w zarządzie cywilnym). Rozkaz zawierał także pierwsze zakazy i ograniczenia dla ludności polskiej: obowiązek zdania broni (także myśliwskiej) i amunicji oraz stacji nadawczych i odbiorników radiowych26. 

W Busku, starosta Schäfer (formalnie jeszcze starosta stopnicki) rozesłał 20 października 1939 r. do wszystkich wójtów i urzędów parafialnych obwieszczenie do rozplakatowania, a jego treść do ogłoszenia w niedzielę z ambony, że znalezienie (niezdanej) broni po 22 października karane będzie śmiercią.

Prawdopodobnie za posiadanie broni myśliwskiej niemiecki pluton wojskowy rozstrzelał 3 mężczyzn (w wieku ok. 18, 30 i 55 lat), pochodzących ze wsi Janina lub Kołaczkowice. Egzekucja miała miejsce w Busku przy ówczesnej cegielni Glizickiego, dziś ulica Ceglana27. Trzech kolejnych Polaków żandarmi z Buska zastrzelili we wsi Biechów pod zarzutem posiadania broni. 28. W dniu 23.11.1939 r. rozstrzelano 9 osób w więzieniu pińczowskim, rzekomo pod zarzutem “bandytyzmu lub posiadania broni”29. 

Na początku stycznia 1940 r. trafiło do starostów powiatowych zarządzenie Wyższego Dowódcy SS i Policji w Krakowie o wynagradzaniu pieniężnym osób, które wskażą ukrytą broń. Zalecano utrzymanie w tajemnicy nazwisk informatorów, dopuszczano możliwość odstąpienia od karania tych, którzy popadli w konflikt z prawem karnym okupanta30.

W lipcu 1940 roku starosta Schäfer upomniał się u żandarmerii w Busku o strzelbę myśliwską, należącą pierwotnie do właściciela majątku w Radzanowie, Patka – bynajmniej nie w intencji jej zwrotu prawowitemu właścicielowi. Przeniesiony z Buska do Bielin (powiat kielecki) żandarm Schwichtenberg, zamiast odstawić broń do starostwa, zabrał ją ze sobą. Padło na niego podejrzenie bezprawnego przywłaszczenia. Wszczęto śledztwo. Kilka dni później żandarmeria kielecka odesłała broń do Buska z wyjaśnieniem, że, istotnie, żandarm Schwichtenberg był nieuczciwy. Zaprzeczył własnym zeznaniom, że jakoby wkrótce po wkroczeniu do Buska, a jeszcze przed ogłoszeniem nakazu zdawania broni władzom niemieckim, odebrał broń Patkowi i oddał ją tłumaczowi o nazwisku Jaki. Ostatecznie przyznał się do posiadania broni, kupionej rzekomo za 50 zł. Pokwitowania nie miał31.

Wiekowy już (lat 80) ziemianin Adolf Wardzichowski z Baranowa w gminie Radzanów w uprzejmym liście do starosty z końca października 1939 roku prosił, nazywając go Hochwohlgeborener Herr Landrat  (jaśnie wysoce urodzony panie starosto), o zwrot skonfiskowanej flinty myśliwskiej, którą posiadał legalnie. Zapewniał, że jako stary człowiek jest lojalny wobec państwa i nigdy nie był karany. Prosił także o zgodę na odstrzeliwanie zajęcy na swoich polach (150 morgów), bo czynią mu duże szkody w uprawach. Odpowiedź starosty była krótka: nie32.

We wspomnianym rozkazie dziennym Craushaar zalecał, aby wszelkie działania nieprzyjazne wobec żołnierzy Wehrmachtu, sabotaż oraz aktywny lub bierny opór ludności zwalczać bezwzględnie i natychmiast (rozstrzelania) lub przekazywać podejrzanych / sprawców do policyjnej Einsatzgruppe. W razie zagrożenia dla wojsk tyłowych lub niemieckich urzędników cywilnych, starostowie uprawnieni zostali do brania zakładników i rozplakatowania przestrogi o ich rozstrzelaniu. Rozstrzelania należało powierzać wojsku. Dopuszczano nakładanie kar i kontrybucji gminom, ale tylko za zgodą szefa zarządu cywilnego. Zalecał powstrzymywanie się od palenia domostw wiejskich, ponieważ mogły być one przydatne jako kwatery dla wojska, a produkowaną tam żywność potrzebuje ojczyzna.

Ze względu na interes utrzymania zastanej gospodarki w stanie zabezpieczającym potrzeby Niemiec dopuszczał przejściowe pozostawienie Żydów w zakładach produkcyjnych do czasu zastąpienia ich stosownymi siłami niemieckimi33. Dla omówienia sposobów wykluczania Żydów z życia gospodarczego, głównie z handlu, Rüdiger (CdZ przy 10 Armii) zwołał na początku października do Radomia starostów, burmistrzów i komisarzy miejskich34.

Odpowiedzialność za masowe zbrodnie w pierwszej fazie okupacji ziem polskich spadała przede wszystkim na podporządkowane formalnie Wehrmachtowi jednostki SS, Sipo i Orpo oraz rozszalały, nie od końca kontrolowany Selbstschutz. Sam Wehrmacht, w zaprowadzaniu nowego, niemieckiego porządku na zajętych terenach także nie cofał się przed stosowaniem terroru, masowych egzekucji i brania zakładników, mając w niskim poszanowaniu postanowienia konwencji haskiej z 1907 r. i konwencji genewskich z 1929 roku35.

Rozpoczynającym swoją działalność starostom udostępniono pojazdy mechaniczne, a dla oznakowania i wystroju urzędów – stemple, flagi i portrety führera. Craushaar nakazywał podległym lub współpracującym jednostkom dbałość o przychylne nastroje wśród ludności (zaopatrzenie w żywność, opieka lekarska, szkolnictwo, sprawna poczta, posługa religijna, ochrona przeciwlotnicza). Próżną gadaniną były takie apele, o małej przydatności nawet dla celów propagandowych. W praktyce nie znalazły żadnego posłuchu. Od pierwszych dni okupacji panował terror żołnierstwa Wehrmachtu, a szczególnie, przechodzący wszelkie wyobrażenia – także kierownictwa Wehrmachtu – terror Einsatzgruppen36.

Eksploatacja miejscowej siły roboczej była niewątpliwie priorytetem najeźdźcy już od pierwszych dni okupacji. Władze wojskowe poleciły pilne zainstalowanie urzędów pracy przy starostwach37. Jednym z zadań administracji wojskowej we wrześniu 1939 r. było wyłuskiwanie robotników fachowych spośród zwalnianych jeńców celem bezpośredniego skierowania ich – w porozumieniu z urzędami pracy – do zakładów produkcyjnych pozostających w gestii tych urzędów38. 
W odniesieniu do zatrudniania i wynagradzania Żydów nie ustanowiono wtedy jeszcze żadnych reguł.
Urzędom pracy przypadła  specyficzna rola w tworzeniu nowego porządku na zdobytych terenach, porządku opartego na kontroli, inwigilacji i terrorze. Urzędy pracy na terenach, dla których właściwa była 10 Armia, miały uczestniczyć pospołu z oddziałami grupy operacyjnej II policji bezpieczeństwa (Einsatzgruppe II) w zwalnianiu więźniów cywilnych39. Rejestrowano mężczyzn powracających do miejscowości pochodzenia i narzucano im obowiązek meldowania się w urzędzie pracy po powrocie. Służyć to miało ogólnemu rozeznaniu zasobów siły roboczej i jej przemieszczania się. Wypłata zasiłku dla bezrobotnych miała skłonić (zwabić) ich do zarejestrowania się w urzędzie pracy. Zarejestrowani i pobierający zasiłek, byli zobowiązani do wykonywania pracy (Arbeitspflicht), w tym także, a właściwie przede wszystkim, do późniejszego wyjazdu i pracy w Rzeszy (Arbeitseinsatz) 40. Gdy powszechna stała się świadomość powiązania rejestracji i wypłacania zasiłków z obowiązkiem pracy w Niemczech, coraz więcej osób unikało rejestracji.

W rozkazie nr 13 z 19 października, CdZ łódzkiego okręgu wojskowego przypominał o zakazie żydowskiego uboju rytualnego (szechita). Przy zatrudnianiu polskich urzędników w instytucjach niemieckich nakazywał stosować zasadę, że pierwszeństwo mają zawsze volksdeutsche, a posiadane kwalifikacje mają znaczenie drugorzędne41.

Administracja cywilna po ustanowieniu Generalnego Gubernatorstwa

Po przekazaniu zarządu administracyjnego władzom cywilnym42 i ustanowieniu Generalnego Gubernatorstwa, tj. po 26 października 1939 r., korpus urzędniczy oddany do dyspozycji Wehrmachtu przed wrześniem 1939 r. miał być wycofany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeszy. Dotyczyło to ok. 400 urzędników43. Ponadto, Wehrmacht upomniał się o własne pojazdy mechaniczne i inny sprzęt, czasowo używany przez starostów.

Szef dystryktu radomskiego, Karl Lasch, powiadomił na początku grudnia 1939 r. podległych mu starostów powiatowych i komisarzy miejskich, że od 15 grudnia nie będą już mieli kierowców, tłumaczy, urzędników i pomocników administracyjnych, określanych łącznie jako “Verwaltungstrupp”, że nie będzie zastępstwa za nich i że starostowie powinni uzupełnić swoje sztaby na własną rękę44. Na taką wieść wszyscy starostowie w dystrykcie podnieśli larum, że odebranie im ludzi i sprzętu sparaliżuje ich działalność. Starosta buski Schäfer niezwłocznie zwrócił się nie do swojego przełożonego w Radomiu i nie do Urzędu Gubernatora Generalnego w Krakowie, lecz do dowódcy wojskowego (Militärbefehlshaber) w Krakowie z prośbą o pozostawienie mu owego Verwaltungstrupp miesiąc dłużej. Tymczasem szef Nadkomendantury Polowej Wehrmachtu w Tarnowie (Oberfeldkommandantur Tarnow), generał Alfred Streccius45,  pismem okólnym z 4.12.1939 r. do starostów, w tym do starostów w Busku i Pińczowie46, z naciskiem i z powołaniem się na udzielone mu rozkazy przypomina, że do 15 grudnia wszyscy przewidziani do wycofania urzędnicy mają się stawić wraz z pojazdami w komendanturze miejskiej w Tarnowie, skąd wysłani zostaną koleją do Krakowa47.

Ostatecznie uniknięto zapaści administracji cywilnej. Gubernator Generalny i Głównodowodzący Armii Wschód (Oberost) uzgodnili w grudniu 1939 r., że żołnierze dotychczas nie skoszarowani (ungediente Soldaten) będą mogli dalej pracować w administracji cywilnej, zaś żołnierze przypisani do konkretnych jednostek armii (gediente Soldaten) powinni wrócić do nich najpóźniej do połowy stycznia 1940 roku. Ponadto, pojazdy i maszyny do pisania, wykorzystywane przez Verwaltungstrupps, pozostaną na stałe do dyspozycji starostów48. 

Ustanowienie GG rozpoczęło fazę tworzenia struktur niemieckiej administracji cywilnej na okupowanych terenach, która trwała do momentu inwazji na Rosję sowiecką w czerwcu 1941 r. Następnie, aż do zakończenia okupacji, działalność administracji cywilnej pozostawała w znacznej mierze w cieniu wydarzeń wojennych, przede wszystkim na wschodzie49.

Spory kompetencyjne

Stworzony w GG mechanizm władzy był bardzo rozbudowany. Kompetencje administracji cywilnej, policyjnej i wojskowej przenikały się. Ogólno-niemieckie ośrodki dyspozycji politycznej i gospodarczej miały wprawdzie działać na terytorium GG wyłącznie przez Gubernatora Generalnego, będącego tu nominalnie najwyższym i jedynym reprezentantem władzy zwierzchniej, to w praktyce wielokrotnie popierały one plany i konkretne działania określonych organów GG z pominięciem Gubernatora Generalnego i podległych mu instancji50.

Czynnikami osłabiającymi władzę i autorytet gubernatora Franka były:

  • równolegle i niezależnie od niego działający aparat policyjny (otwarty konflikt między Frankiem a pierwszym policjantem w GG, Krügerem, umocnił jedynie pozycję tego drugiego),
  • nieformalne, osobowe powiązania urzędników GG z ich kolegami lub niedawnymi przełożonymi w organach Rzeszy,
  • oddelegowani z Rzeszy pełnomocnicy “branżowi”, wyposażeni w prawo udzielania poleceń (Weisungsrecht) organom administracji GG, 
  • wyposażona w prerogatywy pochodzące od samego führera administracja gospodarki wojskowej, działająca na terenie GG poprzez inspekcje zbrojeniowe (Rüstungsinspektion), podległe najwyższej władzy wojskowej – Oberkommando des Heeres OKH,
  • komórki NSDAP w GG51.
Kadry

Współpraca między Wehrmachtem i władzami cywilnymi na czas wojny, obejmująca najpierw terytorium Rzeszy, a później także terytoria obce, zdobyte militarnie, przygotowywana była już od 1936 roku. Przed wtargnięciem Wehrmachtu do Polski gotowe były listy przydatnego personelu52. Zostały one sporządzone m.in. w oparciu o zarządzenie ministra spraw wewnętrznych Rzeszy z 29 czerwca 1939 r. o oddelegowaniu urzędników administracji terenowej do działań na wypadek X (“im Fall X”)53. 

Zasadniczym kryterium przydatności kandydatów do korpusu urzędniczego w tworzonym Generalnym Gubernatorstwie była ich postawa polityczna i nieskazitelność rasowa , ich waleczne (czytaj: wrogie Polakom) nastawienie54, ich wiernopoddańcza niezawodność. Umiejętności i doświadczenie zawodowe miały drugorzędne znaczenie55. Ustawiczny niedobór kadr urzędniczych w GG i niedostateczna oferta posiłków z Rzeszy spowodowały, że wygórowane pierwotnie kryteria naboru musiały być w znacznej mierze zaniżone. Przy wyborze i delegowaniu urzędników często ścierały się przeciwstawne interesy urzędów w Rzeszy i w GG. Szefowie urzędów na terenach okupowanych uskarżali się, że przysyła się im urzędników chorowitych, z gorszymi ocenami w świadectwach pracy, skłóconych ze swoimi dotychczasowymi przełożonymi. Przeniesienie urzędnika z Rzeszy do GG upatrywane było niejednokrotnie jako przeniesienie karne. Minister Spraw Wewnętrznych Rzeszy Frick zwrócił się w kwietniu 1940 r. do najwyższych organów Rzeszy o zaniechanie praktyki odstępowania od kar dyscyplinarnych wobec urzędników, gdy ci dobrowolnie zgodzą się na przeniesienie na wschód. Coraz większą część urzędników, a przede wszystkim pracowników administracyjnych stanowiły osoby, które samodzielnie ubiegały się o posadę  wprost w urzędach, także szczebla powiatowego, np. po ukazaniu się ogłoszenia w prasie. Ich motywacje były najróżniejsze. Jedni przybyli do GG za swoim dotychczasowym szefem, inni z pobudek ideologicznych, albo w nadziei na szybszą karierę urzędniczą. Często poszukiwania pracy w GG były próbą uniknięcia powołania do armii lub wydostania się stamtąd56. Ich kwalifikacje i praktyczna przydatność na posadzie były generalnie niższe od oczekiwanych. Sam gubernator Frank, buńczucznie stawiający na początku okupacji wysokie wymogi wobec kadr w GG, przyznawał już w styczniu 1941 r. z rezygnacją, że będzie zadowolony z każdego, który wesprze go jako urzędnik57.
Liczebność niemieckiego personelu struktur rządowych GG (Sekretariat Stanu i wydziały główne w Krakowie, urzędy gubernatorów dystryktowych, starostwa powiatowe i miejskie) i  instytucji w takich sektorach przykładowo, jak administracja pracy, finansów, sądownictwa i więziennictwa, gospodarki leśnej, budownictwa wymiaru sprawiedliwości wzrosła od 7300 w roku 1940 do 14753 w roku 1944. Dodatkowo Niemiecka Poczta Wschód i Kolej Wschodnia Ostbahn zatrudniały łącznie Niemców i folksdojczów ok. 14600 w roku 1940 i ok. 37000 w roku 194458.

Znamiennymi dla sytuacji okupacyjnych kadr urzędniczych były notoryczne braki w obsadzie etatów oraz wysoka fluktuacja, szczególnie w urzędach gubernatorów dystryktowych. Ta dynamika zmian kadrowych powodowana była niskim poziomem merytorycznym pracowników i naganną często ich postawą etyczną (korupcja, ekscesy alkoholowe). W drugiej połowie 1941 r. odesłano znaczną liczbę urzędników do utworzonego nowego Dystryktu Galicji. Od 1942 r. rosła liczba powołań do Wehrmachtu. W dystrykcie radomskim przeniesiono do Galicji 170 osób, a w połowie 1943 r. z 67 urzędników 12 powołano do armii59.

Skutki działalności okupacyjnej administracji cywilnej w GG

Skutki działalności niemieckiej administracji cywilnej podsumował w krótkich słowach Andrzej Jankowski: “Po ustanowieniu stałej administracji cywilnej, przystąpili Niemcy do realizowania nowej dalekosiężnej polityki wobec Polski i Polaków. Polityka ta doprowadziła do dotkliwego zubożenia wszystkich warstw społecznych, formalnie pozbawiła Polaków ochrony prawnej przed Niemcami, usankcjonowała grabież ekonomiczną oraz – pod postacią przymusowych robót – niewolnictwo”60.

Fundamentem sprawowania władzy przez Niemców na zdobytych ziemiach polskich był wszechogarniający terror, a administracja cywilna była częścią składową aparatu tegoż terroru. Wspomagała go, albo się nim posiłkowała (przykład: hyclowski pobór robotników do pracy w Rzeszy)61. Jeśli nawet niektóre działania administracji zdawałyby się odbiegać od intencji i praktyki stosowanej przez aparat policji i SS lub wręcz – choć bardzo rzadko i raczej tylko werbalnie – stały w opozycji do nich (przykład: spór toczący się na najwyższych szczeblach administracji cywilnej, wojskowej i policyjnej o zachowanie – choćby tylko czasowe – robotników żydowskich w przemyśle wojennym lub bezzwłoczne skierowanie ich na zagładę), to rozbieżności te dotyczyły tylko metod działania, a nie wytyczonych zbrodniczych celów.

Administracja cywilna GG otrzymała swobodę działania nieskrępowaną prawem międzynarodowym, w tym konwencją haską z 1907 r. Była zatem z założenia bezprawna, a następnie stała się przestępczą z racji przyświecających jej celów oraz działalności, którą rozwinęła. Przestępcami byli więc kierujący nią Gubernator Generalny z całym jego “rządem” krakowskim, gubernatorzy dystryktowi, ich zastępcy i kierownicy wydziałów oraz wszyscy starostowie powiatowi i miejscy62.

Niemieccy urzędnicy i pracownicy administracji miarodajnie przyczynili się do przeprowadzenia zagłady Żydów, domagali się jej, wspierali ją, a częściowo także samodzielnie organizowali63.

Administracja dystryktu radomskiego

Dystrykt radomski był jednym z czterech, a od 1 sierpnia 1941 r. jednym z pięciu dystryktów Generalnego Gubernatorstwa. Otrzymał swą nazwę od miasta, w którym ulokowano siedzibę władz dystryktowych. Jego terytorium tworzyły: obszar przedwojennego województwa kieleckiego, pomniejszonego o włączone do dystryktu krakowskiego powiat miechowski, część powiatu pińczowskiego i nie wcieloną do Rzeszy część powiatu olkuskiego oraz powiaty województwa łódzkiego: konecki, opoczyński, radomszczański, piotrkowski, rawski i część brzezińskiego.

Dystrykt Radom. Źródło: Wolfgang Curilla, Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordnungspolizei 1939-1945. Padeborn, 2011, s. 424.

Obszar dystryktu radomskiego, obejmujący 24431 km2, zamieszkały przez 2 397 tys. osób, podzielono na dziesięć powiatów wiejskich (iłżecki z siedzibą w Starachowicach, jędrzejowski, kielecki, konecki, opatowski, piotrkowski, radomski, radomszczański, stopnicki z siedzibą w Busku-Zdroju, tomaszowski) oraz trzy powiaty miejskie – miasta wydzielone: Częstochowa, Kielce, Radom64.

Na czele dystryktu stał szef dystryktu, noszący od jesieni 1941 roku tytuł gubernatora dystryktu.  Sprawował on w imieniu Generalnego Gubernatora władzę na podległym terenie. Powoływał starostów powiatowych i grodzkich, pełnił władzę zwierzchnią nad samorządem gospodarczym dystryktu oraz ogniwami terenowymi NSDAP, posiadał ograniczone prawo łaski. Organem wykonawczym Gubernatora był urząd składający się z wydziałów. Gubernator Dystryktu miał dwóch zastępców: Dowódcę SS i Policji, odpowiedzialnego za bezpieczeństwo oraz Szefa Urzędu, zarządzającego bezpośrednio sprawami administracji.

Radom. Siedziba gubernatora dystryktu – widok zewnętrzny. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Sygnatura: 2-3726.

Przypisy

  1. Odrębność gospodarcza GG nie miała służyć jego samodzielności, lecz zapobiegać przenikaniu na jego teren korzyści i swobód przewidzianych dla obywateli Rzeszy, a jednocześnie chronić sztywną równowagę cen, siłę nabywczą i koszty produkcji na terenie Rzeszy przed zastosowanym w GG chaotycznym schematem gospodarki wojennej. Wacław Jastrzębowski, Gospodarka niemiecka w Polsce 1939-1944. Warszawa 1946, s. 196.
  2. Waldemar Kozyra, Okupacyjna administracja niemiecka na ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1939-1945. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio G. 2013, Tom LX, Numer 1, s. 36. Ingeborg Fleischhauer, Der deutsch-sowjetische Grenz- und Freundschaftsvertrag vom 28. September 1939. Die deutschen Aufzeichnungen über die Verhandlungen zwischen Stalin, Molotov und Ribbentrop in Moskau, Viertelsjahrshefte für Zeitgeschichte, 1991, zeszyt 3, s. 447-470.
  3. Czesław Madajczyk, Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia, Warszawa 1961, s. 78, 125.
  4. Stenogram z narady gubernatora Franka ze starostami powiatowymi dystryktu radomskiego 25 listopada 1939 r. AIPN GK 179/171, s. 15.
  5. Martin Bormann – Szef Kancelarii Partii NSDAP w randze ministra Rzeszy, H. Himmler – Reichsführer-SS, Komisarz Rzeszy do spraw Umacniania Niemieckości, Minister Spraw Wewnętrznych Rzeszy; Wilhelm Krüger – Wyższy Dowódca SS i Policji w GG, Sekretarz Stanu do Spraw Bezpieczeństwa w GG; Hans Heinrich Lammers – Szef Kancelarii Rzeszy. Zadania niemieckiej administracji w GG stanowiły załącznik do listu Lammersa do Himmlera z 17.4.1943 r., Document 2220-PS ze zbioru “Trial of the major war criminals before the International Military Tribunal, Nuremberg 14 November 1945 – 1 October 1946”, opublikowanego w Norymberdze w 1948 r., s. 338.
  6. Prezentowane w Rzeszy pod koniec 1942 r. pomysły na zabezpieczenie w żywność ludności niemieckiej poprzez wyłączenie z bilansu żywnościowego 2 milionów mieszkańców GG i ograniczenie przydziałów tylko do rodzin osób pracujących na rzecz interesów niemieckich napotkały na sprzeciw gubernatorów dystryktowych i gubernatora generalnego. Czesław Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970,  T. II, s. 76.
  7. Feldmarszałek Hermann Göring był Prezesem Rady Ministrów do Spraw Obrony Rzeszy oraz Pełnomocnikiem do spraw Planu Czteroletniego. Przeniósł on swe uprawnienia na terenie Generalnego Gubernatorstwa na Franka, nominując go odpowiednio Komisarzem do spraw Obrony Rzeszy i Pełnomocnikiem Generalnym do spraw Planu Czteroletniego. Andrzej Wrzyszcz, Hierarchia aktów prawnych wprowadzonych przez okupanta niemieckiego w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939-1945, Studia Iuridica Lublinensia 2014, nr 24, s. 697.
  8. Kazimierz Radziwończyk, Okupacyjny zarząd i zbrodnie wojenne Wehrmachtu podczas agresji na Polskę, 1.9.- 25.10.1939 r., Wojskowy Przegląd Historyczny 1973/2, s. 102; Stanisław Meducki, Tworzenie administracji okupacyjnej w dystrykcie radomskim. Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, tom XXXVI, zeszyt 1-4, 2001, s. 31.
  9. Jan Pietrzykowski, Łowy na ludzi. Arbeitsamt w Częstochowie. Katowice 1968, s. 10.
  10. Dekret opierał się na wytycznych z 8 września 1939 r. W. Kozyra, op. cit., s. 37. Tekst “Dekretu führera o organizacji administracji wojskowej na okupowanych byłych terenach polskich” (Erlass des Führers über die Organisation der Militärverwaltung in den besetzten ehemals polnischen Gebieten) jest dostępny w książce “Führer-Erlasse” 1939-1945 [dekrety führera 1939-1945], zebrane i opatrzone wstępem przez Martin Moll, Stuttgart 1997, s. 97-99.
  11. Hans Umbreit, Deutsche Militärverwaltungen 1938/39. Die militärische Besetzung der Tschechoslowakei und Polens [Niemieckie zarządy wojskowe 1938/39. Wojskowe zajęcie Czechosłowacji i Polski]. Stuttgart 1977, s. 106.
  12. Stanisław Nawrocki, Hitlerowska okupacja Wielkopolski w okresie zarządu wojskowego. Wrzesień–październik 1939 r.,  Poznań, 1966, s. 89, 97 i nast. Helena Kisiel, Rola niemieckiego aparatu terroru w wysyłce ludności dystryktu radomskiego do obozów koncentracyjnych, Studia Kieleckie, Seria Historyczna 1995, nr 2, s. 17.
  13. Rozkaz dzienny nr 13 AOK 10 z 26.9.1939 r. podpisany przez Rüdigera, AAN 111/9c/1 Rozkazy dzienne szefów zarządu cywilnego, k. 149.
  14. Rozkaz dzienny nr 21 AOK 10 z 6.10.1939 r. podpisany przez Rüdigera, AAN 111/9c/1 Rozkazy dzienne szefów zarządu cywilnego, k. 215-216.
  15. Gottlob Dill, ur. 30.8.1885, zm. 30.1.1968. 1904-1912 studia prawnicze w Tybindze i Lipsku. Od 1933 członek NSDAP, 1933-1945 dyrektor ministerialny w Min. Spraw Wewnętrznych Badenii-Wirtembergii. Od 1939 członek SS. Bernd Ottnad, Fred L. Sepaintner, Baden-Württembergische Biographien, Stuttgart 1994, Tom 3, s. 35-39. Michael Ruck, Korpsgeist und Staatsbewußtsein: Beamte im deutschen Südwesten 1928–1972 [Duch korpusu i świadomość państwowa]. München 1996, s. 149. Więcej o okupacyjnej działalności Dilla [w:] Mieczysław Wieliczko, Zarząd Cywilny 14 Armii Wehrmachtu (26 sierpnia – 10 października 1939 r.). Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F. 1996, Tom LI, Numer 15, s. 173-187.
  16. Umbreit, s. 109; Karol Marian Pospieszalski w „Hitlerowskie „prawo” okupacyjne w Polsce, Część II Generalna Gubernia. Wybór dokumentów i próba syntezy. Poznań, Instytut Zachodni. 1958, s. 12, przypis 8; Por. Mieczysław Wrzosek, Struktury organizacyjne niemieckiej administracji okupacyjnej na ziemiach polskich jesienią 1939 roku, Niepodległość i Pamięć, nr 15/1999, s. 144.
  17. Hans-Christian Jasch, Staatssekretär Wilhelm Stuckart und die Judenpolitik. Der Mythos von der sauberen Verwaltung [Sekretarz stanu Wilhelm Stuckart i polityka wobec Żydów. Mit czystej administracji]. München 2012, s. 485.
  18. Daniel Mühlenfeld, Vom Kommissariat zum Ministerium [w:] Rüdiger Hachtmann, Winfried Süß (wydawcy) Hitlers Kommissare: Sondergewalten in der nationalsozialistischen Diktatur [Komisarze Hitlera: specjalna władza w dyktaturze narodowo-socjalistycznej]. Göttingen 2006, s. 84.Sigrun Mühl-Benninghaus, Das Beamtentum in der NS-Diktatur bis zum Ausbruch des Zweiten Weltkrieges. Zu Entstehung, Inhalt und Durchführung der einschlägigen Beamtengesetze [Urzędnicy w dyktaturze narodowo-socjalistycznej do wybuchu drugiej wojny światowej. O powstaniu, treści i wykonaniu odpowiednich ustaw o urzędnikach]. Düsseldorf 1996, s. 157.  Erich Stockhorst, 5000 Köpfe. Wer war was im 3. Reich? [5000 głów. Kto kim był w III Rzeszy?]. Kiel 1985, s. 353.
  19. Document 3475-PS ze zbioru “Trial of the major war criminals before the International Military Tribunal, Nuremberg 14 November 1945 – 1 October 1946”, opublikowanego w Norymberdze w 1948 r., s. 338. Stephan Lehnstaedt, Das Reichsministerium des Innern unter Heinrich Himmler 1943–1945, Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, Rocznik 54 (2006), Zeszyt 4, s. 662.
  20. Uwe Danker, Sebastian Lehmann-Himmel, Bericht – Geschichtswissenschaftliche Aufarbeitung der personellen und strukturellen Kontinuität nach 1945 in der schleswig-holsteinischen Legislative und Exekutive [Raport – analiza historyczna ciągłości osobowej i strukturalnej po 1945 roku w legislatywie i egzekutywie landu Szlezwik-Holsztyn], sporządzony na zlecenie Parlamentu Krajowego Szlezwik-Holsztyn. Druk 18/4464, s. 217-218.
  21. Teczka akt poświęconych E. Geibowi o sygnaturze MfS-HA-IX-11-PA-2676010 ze zbiorów Pełnomocnika Federalnego do spraw Materiałów Państwowej Służby Bezpieczeństwa NRD (Der Bundesbeauftragte für die Unterlagen des Staatsicherheitsdienstes der ehemaligen DDR).
  22. Minister Spraw Wewnętrznych Rzeszy w telegramie z końca października 1939 do głównego kwatermistrza przy Ober-Ost, generała porucznika Erwina Jaenecke, informował m.in., że wycofał do pilnych działań na terenie Rzeszy 22 urzędników z administracji w GG. Wśród nich wymienił Regierungsrata Geib z Pińczowa. BArch R 1501/130903.
  23. Sprawozdanie nadradcy rządowego A. Vogl, zdeponowane w Dokumentacji Grupy Etnicznej Niemców Sudeckich 1918-1945 (Dokumentation der Sudetendeutschen Volksgruppe). BArch, Ost-Dok. 21/I-A3-Falkenau1, s. 3.
  24. Christiana Albertina, Kieler Universitaẗs-Zeitschrift (czasopismo Uniwersytetu w Kilonii), Vol. 5, s. 98.
  25. Umbreit, s. 111. Organizowanie paramilitarnego terrorystycznego Selbstschutzu i policji pomocniczej Hilfspolizei na terenach zajętych przez 8 Armię Blaskowitza rozpoczęto 10.9.1939 r. Tatiana Berenstein, Adam Rutkowski, Niemiecka administracja wojskowa na okupowanych ziemiach polskich (1 września – 25 października 1939 r.). Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej. Tom VI. Warszawa 1962. s. 51; początki niemieckiej eksploatacji gospodarczej podbitych ziem polskich, grabież majątku państwowego i prywatnego, w tym majątku ludności żydowskiej w okresie sprawowania władzy administracyjnej do 26.10.1939 r. przez Wehrmacht opisali obszernie Tatiana Berenstein, Adam Rutkowski w artykule “Grabieżcza polityka gospodarcza Wehrmacht w Polsce”, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego nr 42, Warszawa 1962, s. 61-87.
  26. W rozkazie dziennym nr 3 z 11 września, rozesłanym z Wrocławia, CdZ informował, że nie ma broni dla policji pomocniczej, ale uzbroić ją można bronią odebraną Polakom. AAN 111//9c/1 Rozkazy dzienne szefów zarządu cywilnego, k. 1-11.
  27. Świadkiem rozstrzelania był Józef Tadeusz Kaleta. Ankieta-kwestionariusz Zarządu Wojewódzkiego ZBoWiD w Kielcach Komisja Historyczna. APKi 490/175, k. 9.
  28. Andrzej Jankowski, Zbrodnie Wehrmachtu w Kieleckiem, Rocznik Świętokrzyski T. XVIII, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce 1991, s. 22
  29. O zbrodni w więzieniu pińczowskim donosił proboszcz, ksiądz Stanisław Wiśniewski, do Kurii Biskupiej w Kielcach pismem z pocz. grudnia 1939 r. Księdza nie wezwano, choć skazani o to prosili. Administracja więzienna nie wyraziła też zgody na ustanowienie kapelana w tym zakładzie karnym. ADK, Akta kurialne. Akta dziekańskie ogólne 1930-1960, sygn. OD-4 / 5, k. 54.
  30. Rozporządzenie policyjne o udzielaniu nagród osobom, przyczyniającym się do wykrycia kryjówek broni z dnia 17 grudnia 1939 r. (Polizeiverordnung über Gewährung von Belohnungen für Personen, die zur Auffindung von Waffenverstecken beitragen). Dz. Rozp. GG, 1939 nr 13 s. 228. Przewidziano następujące nagrody za wskazanie miejsca ukrycia:  lekkiej broni palnej – 3 RM, karabinu maszynowego – 10 RM, lufy armatniej – 50 RM, 200 sztuk amunicji – 3 RM, jednego granata – 3 RM. APR 209/88, k. 3.
  31. AIPN 639/48, k. 11-13.
  32. AIPN 639/48, k. 3-4.
  33. Reinhard Heydrich, szef  Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, w telefonogramie z 21.9.1939 r., skierowanym do szefów zarządów cywilnych, godził się z ewentualną potrzebą pozostawienia niektórych żydowskich handlarzy tam, gdzie konieczne. Czesław Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, tom 1, s. 62.
  34. Rozkaz dzienny nr 18, wysłany z Radomia 3.10.1939 r. AAN 111//9c/1 Rozkazy dzienne szefów zarządu cywilnego, k. 202.
  35. Mirosław Cygański, Polityka narodowościowa III Rzeszy w okupowanej Polsce 1939–1945, [w:] Zbrodnie i sprawcy. Ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii, wyd. Czesław Pilichowski, Warszawa 1980, s. 146–168. Więcej o zbrodniach Wehrmachtu w rozdziale “ Działania wojenne 9.1939 i 7.1944-1.1945 ”.
  36. Więcej na temat Einsatzgruppen w rozdziale “Policja”
  37. Rozkaz dzienny CdZ przy 8 armii z 11 września 1939 r. AAN 111//9c/1 Rozkazy dzienne szefów zarządu cywilnego, k. 15.
  38. Rozkaz dzienny nr 31 kwatermistrza Korück 540, Pfeiffer’a, rozesłany 15 września z Częstochowy. AIPN 639/73, k. 2. Korück 540 był podporządkowany 10 Armii. Na początku października 1939, gdy  sztab Korück 540 stacjonował w Kielcach, został on przemianowany na Oberfeldkommandantur 540 i jako taki pozostał tam do rozwiązania na początku marca 1940 r. Georg Tessin, Verbände und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen-SS im Zweiten Weltkrieg 1939–1945. Osnabrück 1975, Tom 11, s. 108. Zapotrzebowanie na niewolniczą siłę roboczą dotyczyło nie tylko robotników fachowych. Od połowy września do listopada 1939 r. wysłano do prac polowych w Rzeszy 32.580 osób z terenów zajętych przez Wehrmacht. Dieter G. Maier, Anfänge und Brüche der Arbeitsverwaltung bis 1952 [Początki i załamania administracji pracy do 1952], Brühl/Rheinland 2004, s. 115.
  39. Wytyczne nadkwatermistrza AOK 10, Kretschmera (b.d.), dotyczące kierowania więźniów cywilnych do gospodarki. AIPN 639/73, k. 5.
  40. O procederze rejestracji bezrobotnych tak pisał Kazimierz Wyka: “Jesienią 1939 roku świeżo utworzone „Arbeitsamty” niemieckie wypłacały zasiłek każdemu, kto zgłosił się jako bezrobotny, nie sprawdzając, czy jest nim istotnie. W moim mia­steczku stały ogonki przed urzędami, jakich nawet po wódkę później nie widziałem. Tyle że każdy otrzymując zasiłek podpisywał kwit, na którego odwrocie widniała klauzula, że na każde wezwanie wyjedzie do pracy do Rzeszy”. Kazimierz Wyka, Życie na niby, Kraków 2010, s. 282.
  41. AAN 111//9c/1 Rozkazy dzienne szefów zarządu cywilnego, k. 69.
  42. O przekazaniu władzy Gubernatorowi Generalnemu stanowił dekret Führera i Kanclerza Rzeszy Niemieckiej o administracji z 19.10.1939 r. Dnia 26.10.1939 r. wszedł w życie dekret Hitlera o administracji okupowanych polskich obszarów z 12.10.1939 r. Por.: Waldemar Kozyra, op. cit., s. 43; Andrzej Wrzyszcz, op. cit., s. 697
  43. Hans Umbreit, s. 135.
  44. AIPN GK 639/11, k. 20.
  45. Alfred Streccius (1874-1944) był komendantem miejskim Przemyśla w okresie 17.9.-13.10.1939 r., a następnie nadkomendantem polowym w Tarnowie od 14.10.1939 do 10.1.1940 r.  Leon Herzog, Niemieckie siły zbrojne w okupowanej Polsce 1939-1941, cz. II, Wojskowy Przegląd Historyczny, 1962, s. 54.
  46. Od 1.11.1939 r. właściwą dla powiatów stopnickiego i pińczowskiego  była Nadkomendantura Polowa w Kielcach.
  47. AIPN GK 639/11, k. 21.
  48. Pismo okólne szefa Dystryktu Radom, Lascha, do  starostów z 2.1.1940 r. AIPN GK 639/11, k. 92-93.
  49. Waldemar Kozyra, op. cit., s. 35 i nast.
  50. “Demontowanie” Franka, nazwanego prześmiewczo przez Goebbelsa “polskim wicekrólem”, przybierało na intensywności w postępujących miesiącach okupacji – głównie poprzez nasyłanie z Berlina specjalnych pełnomocników dla różnych branż gospodarki. Różnorodne koncepcje zaangażowanych w rabowanie Polski, często zwalczających się wzajemnie organów władzy i grup interesów powodowały dla nich samych sytuację chaosu, którą Minister Gospodarki Rzeszy Funk określił jako “Anarchię pełnomocnictw”. Miał on stwierdzić, że “aby przetrzymać ten galimatias, trzeba albo zwariować, albo się upić” Klessmann, s. 32 i nast. Autorytet Franka i jego władza w GG erodowały, a przychylność ku niemu ze strony Hitlera słabła także na skutek intryg, które snuli głównie Himmler, Bormann i Lammers (p. przypis nr 5). Peter Longerich (opracowanie), Akten der Partei-Kanzlei der NSDAP, Regesten, Band 4, Teil II, München 1992, s. 231-233.
  51. Werner Präg i Wolfgang Jacobmeyer, Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs in Polen [Dziennik niemieckiego gubernatora generalnego w Polsce 1939-1945], Stuttgart 1975, s. 11.
  52. Stephan Lehnstaedt, “Ostnieten” oder Vernichtungsexperten? Die Auswahl deutscher Staatsdiener für den Einsatz im Generalgouvernement Polen 1939-1944 [Wschodnie niedołęgi albo eksperci od wyniszczania? Wybór niemieckich urzędników państwowych do zaangażowania w Generalnym Gubernatorstwie Polska 1939-1944] . Zeitschrift für Geschichtswissenschaft, Vol. 55, Nr 9/2007, s. 706. O kompletowaniu kadry, przewidzianej do objęcia przez zarząd wojskowy podbitych terenów pisali też: Włodzimierz Borodziej, Terror i polityka, Warszawa 1985, s. 22, Edward Jędrzejewski, Hitlerowska koncepcja administracji państwowej 1933-1945. Studium polityczno-prawne, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, s. 184 i Helena Kisiel, Rola niemieckiego aparatu terroru w wysyłce ludności dystryktu radomskiego do obozów koncentracyjnych Studia Kieleckie, Seria Historyczna Nr 1-2 (1995), s. 16.
  53. Typowanie urzędników do działań w sytuacji określonej jako Fall X, zabiegi o wycofanie co niektórych z nich, już oddanych do dyspozycji administracji cywilnej Wehrmachtu, sprawy zwolnienia z obowiązku służby wojskowej (Unabkömmlichkeit, UK-Stellung,) i podobne, były przedmiotem w przewadze tajnej, nacechowanej pośpiechem korespondencji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy z rejencjami w całej Rzeszy (co znamienne – w większości z rejencjami wschodnimi). Korespondencja ta, prowadzona przed inwazją na Polskę i później, jest zachowana w zasobie akt BArch, R 1501/130897.
  54. Wysyłani z Rzeszy na stanowiska starostów w GG byli w większości prawnikami i przynależeli już przed 1933 r. do NSDAP lub jednej z jej afiliowanych organizacji. Wśród nich byli adwokaci, aktywiści partyjni, funkcjonariusze Gestapo, urzędnicy i pracownicy administracji wojskowej. Motywem ich gotowości do pracy na wschodzie były przyspieszona kariera, lepsze uposażenie i zwolnienie ze służby wojskowej. Markus Roth, Herrenmenschen: die deutschen Kreishauptleute im besetzten Polen – Karrierewege, Herrschaftspraxis und Nachgeschichte [Panowie (świata): niemieccy starostowie w okupowanej Polsce – drogi kariery, praktyka sprawowania władzy i epilog]. Göttingen, 2009, s. 89. Historyk Hans-Jürgen Döscher, w omówieniu wspomnianej wyżej książki Markusa Rotha napisał: „Wspólną cechą wszystkich (starostów niemieckich w Polsce) była zdeklarowana nienawiść do Polaków i skrajny antysemityzm. SS i policja mogli być pewni posłusznego ich współudziału w deportacjach Żydów do obozów zagłady” [Allen gemeinsam waren ausgeprägte Polen-Feindlichkeit und radikaler Antisemitismus. SS und Polizei konnten ihrer willfährigen Mitwirkung bei den Deportationen der Juden in die Vernichtungslager sicher sein]. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 02.09.2009, Nr. 203, s. 7.

  55. Gubernator Hans Frank oczekiwał nie “ludzi zblazowanych, zakurzonych aktami, sitwy czeladników biurowych”, co raczej ludzi “naprawdę solidnych”, “przebojowych, agresywnych, absolutnie zdecydowanych, walecznych, polakożerczych”. Präg/Jacobmeyer, Das Diensttagebuch …, s. 18. Frank w swoim pamiętniku napisał pod datą 28.10.1939 r.: „Ponieważ okupowane tereny muszą być zamienione na absolutnie czystą domenę narodowo-socjalistyczną, w Generalnej Guberni wykorzystani (w tym celu) mogliby być tylko aktywni bojownicy narodowo-socjalistyczni. Dlatego proszę zastępcę wodza (Führer) i szefów Rzeszy (Reichsleiter) Lutze, Himmlera i Hünleina o odkomenderowanie przydatnych, bojowo nastawionych mężczyzn”. Karol Marian Pospieszalski w „Hitlerowskie „prawo” okupacyjne w Polsce, Część II Generalna Gubernia. Wybór dokumentów i próba syntezy. Poznań, Instytut Zachodni. 1958, s. 50. Znamienna w tym kontekście była propozycja szefa dystryktu lubelskiego z 9.7.1941 r. dotycząca utworzenia obozów szkoleniowych – “Kadrowych śluz do służby na wschodzie”. Jego zdaniem, powinni być wysyłani na wschód osobnicy “wewnętrznie i zewnętrznie” utożsamiani z NSDAP, a eliminowani towarzysze partyjni uwikłani religijnie, ponieważ “całe to chrześcijańskie podejście” czyni człowieka “niezdolnym do wykonywania zadań w obszarze granicznym na wschodzie”. Document 1040-PS ze zbioru “Trial of the major war criminals before the International Military Tribunal, Nuremberg 14 November 1945 – 1 October 1946”, opublikowanego w Norymberdze w 1948 r.

  56. Utrata statusu zwolnienia z obowiązku służby wojskowej, uzasadnionego szczególną przydatnością danej osoby na stanowisku w administracji cywilnej GG, tzw. UK-Stellung, oznaczała odesłanie do armiii i na front. Możliwość zgłaszania do Wehrmachtu wniosków o cofnięcie tego statusu wykorzystywali przełożeni w administracji jako instrumentu pozbycia się osób nieprzydatnych, niedostatecznie subordynowanych, albo tylko jako instrumentu zastraszenia i dyscyplinowania podwładnych. Tak przykładowo szef urzędu Gubernatora Generalnego, J. Bühler, w piśmie okólnym z 27.6.1941 groził, że pozbędzie się urzędników uchylających się od obowiązku udziału w pracach ochrony przeciwlotniczej. AAN 111/5, k. 11; W obliczu ewidentnych już niepowodzeń na froncie wschodnim i zwiększonych odpowiednio potrzeb Wehrmachtu, ten sam Bühler, piastujący w GG urząd Komisarza Obrony Rzeszy (Reichsverteidigungskommissar), swoim zarządzeniem (tzw. Schnellbrief) z 9.2.1943 r. radykalnie zaostrzył warunki udzielania lub podtrzymania statusu UK. Akta procesu Bühlera, AIPN GK 196-261, k. 68-69.
  57. Lehnstaedt, Ostnieten …, s. 708-718. Por. Bogdan Musial, Die Verfolgung und Vernichtung der Juden im Generalgouvernement. Die Zivilverwaltung und die Shoah. [w:] Gerhard Paul (wydawca) Die Täter der Shoah: fanatische Nationalsozialisten oder ganz normale Deutsche? [Sprawcy Shoah: fanatyczni naziści czy całkiem normalni Niemcy?]. Göttingen 2002, s. 188-189.
  58. Bogdan Musial, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement: Eine Fallstudie zum Distrikt Lublin 1939-1944. [Niemiecka administracja cywilna i prześladowanie Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Rozprawa dotycząca Dystryktu Lublin]. Wiesbaden 1999, s. 68 i nast.
  59. Robert Seidel, Deutsche Besatzungspolitik in Polen. Der Distrikt Radom 1939-1945, [Niemiecka polityka okupacyjna w Polsce. Dystrykt Radom 1939-1945]. Padeborn 2006, s. 44.
  60. Andrzej Jankowski, Konspiracja i Partyzantka w okresie niemieckiej okupacji 1939-1945 na Ziemi Pińczowskiej [w:] Pińczowskie Spotkania Historyczne, Zeszyt dziewiąty, Konspiracja zbrojna i cywilna na Ponidziu podczas okupacji niemieckiej 1939-1945, Materiały sesji naukowej 28 lutego 2005 r., Pińczów 2005, s. 16.
  61. Sformułowanie “hyclowski pobór robotników”, jakże trafnie oddające bestialstwo  hitlerowskiego okupanta, użyte zostało w konspiracyjnym “Biuletynie Informacyjnym” z 4 marca 1943 r. i powtórzone później przez Janusza Sobczaka [w:] Polska w propagandzie i polityce III Rzeszy w latach 1939–1945, Poznań 1988, s. 413.
  62. Najwyższy Trybunał Narodowy (NTN) w toku postępowania prowadzonego w 1947 r. sformułował opinię o przestępczym charakterze administracji okupacyjnej w GG, gdy przyszło mu ustalić jej charakter prawny w rozumieniu art. 4 § 2 Dekretu z 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (Dz.U. 1946 nr 69 poz. 377 z późn. zm.). Stanisław Rybczyński, Kierownictwo administracji jako organizacja przestępcza w Generalnym Gubernatorstwie, “Przegląd Prawniczy”, nr 1947/4, s. 35-39.
  63. Do takiej konstatacji doszli m.in. historycy niemieccy Dieter Pohl, Von der “Judenpolitik” zum Judenmord. Der Distrikt Lublin des Generalgouvernements 1939-1944 [Od “polityki wobec Żydów” do mordu na Żydach. Dystrykt lubelski Gubernatorstwa Generalnego 1939-1944]. Frankfurt a.M. 1993; tenże, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941-1944. Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens [Narodowo-socjalistyczne prześladowanie Żydów we Wschodniej Galicji 1941-1944. Organizacja i realizacja państwowej masowej zbrodni]. München 1997; Robert Seidel, Deutsche Besatzungspolitik in Polen. Der Distrikt Radom 1939-1945 [Niemiecka polityka okupacyjna. Dystrykt Radom 1939-1945]. Padeborn 2006; Bogdan Musial, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement Eine Fallstudie zum Distrikt Lublin.  [Niemiecka administracja cywilna i prześladowanie Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Rozprawa dotycząca Dystryktu Lublin]. Wiesbaden 1999.
  64. Por. Teresa Koba-Ryszewska, Przeszłość administracyjna ziem województwa kieleckiego [w:] Z dziejów ziemi kieleckiej 1918-1944. Cz. 1 / [kol. red. Władysław Góra et al.], Kielce 1970, s. 25.