Administracja cywilna w powiecie buskim

W Stopnicy pod koniec września 1939 roku władzę w mieście i okolicy sprawował niemiecki major z oddziałem żołnierzy (czarne mundury i trupie czaszki na czapkach). Na burmistrza powołał władającego językiem niemieckim nauczyciela miejscowej szkoły handlowej, Stanisława Gosiczewskiego.

Bronisław Rzepecki “Aleksander”, podówczas sekretarz gminy Oleśnica, tak wspominał początki władzy okupacyjnej: “… skierowano nas do siedziby komendanta niemieckiego, który rezydował w budynku szkolnym obok rynku [w Stopnicy, RS]. Siedziba komendanta strzeżona była przez czołg, a wkoło rynku patrolowali owi żołnierze. Na rynku palił się stos drewna, a na nim gorzał Żyd zabity przez Niemców. Był to straszny widok i groźba nie tylko dla Żydów. Wojskowy komendant niemiecki wezwał nas przez tłumacza (burmistrza Stopnicy) do zaprowadzenia porządku i spokoju na swoim terenie, grożąc przy tym żelaznym prawem wojny. Zapowiedział też, że niebawem będzie zorganizowana powiatowa administracja niemiecka z Landratem na czele”1.

Rozkazem dziennym z 26.9.1939 r. Szef Zarządu Cywilnego (CdZ) przy 10 Armii, Rüdiger, powołał starostę powiatu Crailsheim w Badenii-Wirtembergii, dr Wilhelma Schäfera na stanowisko komisarycznego starosty powiatu stopnickiego, a radcę rządowego (Regierungsrat) dra Schultheiss´a na komisarycznego starostę powiatu pińczowskiego. W Pińczowie ostatecznie starostą był (do końca 1939 r.) dr Ekkehard Geib.

Do Radomia od 20 września przybywali urzędnicy z Rzeszy, skierowani do pracy w administracji zajętych terenów polskich. Wytypowani tam do wyjazdu do Buska Schäfer, Philipp i von Christen stanowili wraz z 5 pięcioma przydzielonymi im żołnierzami tzw. Verwaltungstrupp2.

Po zainstalowaniu się w Busku, landrat Schäfer zwrócił się w piśmie okólnym z 4 października do burmistrzów i wójtów w powiecie słowami: “Wójtowie gmin, jeśli jeszcze są na urzędzie, mają kontynuować swoja pracę. Również sekretarze gminni pozostają na urzędzie. Oczekuję bezwzględnego posłuszeństwa. Kto przestrzega wydanych zarządzeń, zachowuje się lojalnie i wypełnia swoje obowiązki, pozostanie na swoim stanowisku służbowym. Kto się sprzeciwia lub stwarza trudności, będzie usunięty”. Nakazał rozplakatować pierwsze ogłoszenia, a wójtów uczynił odpowiedzialnymi za realizację zawartych tam przepisów. Dla własnego rozpoznania zastanej lokalnej administracji nakazał wypełnić szereg ankiet, w tym personalnych, i dostarczyć je na zaplanowane na 10 października zebranie wszystkich wójtów3.

Terytorium powiatu i gminy w powiecie

Początkowo Niemcy, po wkroczeniu do Buska i Pińczowa, nie zmienili polskiego podziału administracyjnego i zachowane zostały oba te powiaty4. Zmiany w podziale na powiaty wprowadzono w GG z dniem 7 lutego 1940 r. Utworzono wtedy w każdym dystrykcie 10 do 12 powiatów5. To ograniczenie liczby powiatów, wynikające z braku u Niemców dostatecznej liczby kadr własnych spowodowało likwidację powiatu pińczowskiego, tym bardziej, że Pińczów, niemal doszczętnie spalony we wrześniu 1939 r., nie dysponował pomieszczeniami dla urzędów6.

Terytorium powiatu buskiego o powierzchni 2089 km2 powstało z przedwojennego powiatu stopnickiego7 i z północnej części zlikwidowanego powiatu pińczowskiego z miastem Pińczów i gminami wiejskimi Chotel, Chroberz, Góry, Kliszów, Pińczów, Zagość i Złota. Liczbę mieszkańców szacowano wówczas na 206 tysięcy8.

Powiat buski. Fragment sporządzonej przez Niemców mapy dystryktu radomskiego z 1941 r. Źródło: internetowy portal Andreovia.pl – Archiwum Społeczne Historii Ziemi Jędrzejowskiej.

W skład powiatu wchodziły gminy wiejskie Busko, Chmielnik, Chotel, Chroberz, Drugnia, Gnojno, Góry, Grabki, Grotniki, Kliszów, Kurozwęki, Łubnice, Maleszowa, Nowy Korczyn, Oględów, Oleśnica, Pacanów, Pawłów, Pęczelice, Pińczów, Potok, Radzanów, Stopnica, Szaniec, Szczytniki, Szydłów, Tuczępy, Wolica, Wójcza, Zagość, Zborów, Złota i gminy miejskie Busko, Chmielnik, Pińczów.

Według sporządzonych przez okupantów wiosną 1940 roku statystyk ludnościowych dystryktu radomskiego, w powiecie buskim zamieszkiwało 190 511 Polaków, 22 406 Żydów, 279 Niemców; łącznie 213 196 osób9. Po dokonaniu masowego mordu na Żydach liczba ludności w powiecie buskim, według statystyk niemieckich z 1943 r., spadła do 181 72510.

Gminy przedwojennego powiatu pińczowskiego w latach 1940-1945 w powiatach buskim i miechowskim (czerwona linia podziału).


Przypisy

  1. Kombatanckie Zeszyty Historyczne, nr 10, rok 3, Warszawa 1994, s. 43-44.
  2. Protokół z przesłuchania Bela von Christen w charakterze świadka w dniu 10.11.1966 r. w Krajowym Urzędzie Kryminalnym Badenii-Wirtembergii (Landeskriminalamt Baden-Württemberg) w ramach prowadzonego przez Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu wstępnego postępowania “Rozpoznanie okoliczności mordu na ludności żydowskiej i polskiej na terenie powiatu Busko / Dystrykt Radom (Polska) w latach 1942 do 1945”. BArchL B162/6208 Bd. 5, k. 1051-1052.
  3. APR 209/42, k. 1-2.
  4. Meducki, Tradycje walk ziemi buskiej, s. 94.
  5. Stanisław Meducki, Tworzenie administracji okupacyjnej …, s. 34.
  6. Por. Teresa Koba-Ryszewska, Przeszłość administracyjna ziem województwa kieleckiego [w:] Z dziejów ziemi kieleckiej 1918-1944. Cz. 1 / [kol. red. Władysław Góra et al.], Kielce 1970, s. 25.
  7. Starosta Schäfer zwrócił się w połowie stycznia 1940 r. do szefa dystryktu radomskiego z prośbą, by zarządzany przez niego powiat formalnie nosił nazwę “powiat buski”, a nie “powiat stopnicki”. AIPN 639/10, k. 5.
  8. Stanisław Smarzyński …, str. 163.
  9. Max Freiherr Du Prel, Das Deutsche Generalgouvernement in Polen, Ein Überblick über Gebiet, Gestaltung und Geschichte, Kraków 1940, s. 129. W statystyce pominięci są Niemcy przybyli z Rzeszy do pracy w administracji i w formacjach policyjnych. Wymienieni tu Niemcy to przede wszystkim potomkowie kolonistów z krajów niemieckojęzycznych, którzy osiedlili się w II połowie XIX wieku na terenie guberni radomskiej, kieleckiej i piotrkowskiej. Por.: Sebastian Piątkowski, Okupacja i propaganda. Dystrykt radomski Generalnego Gubernatorstwa w publicystyce polskojęzycznej prasy niemieckiej (1939-1945), s. 24.
  10. Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement auf Grund der summarischen Bevölkerungsbestandsaufnahme am 1. März 1943, Kraków 1943, s. 51-69; Dalsze informacje dotyczące zmian w liczebności i strukturze narodowościowej ludności w powiecie buskim przedstawione są w rozdziałach niniejszego opracowania: “Martyrologia Polaków”, “Żydzi – gehenna ludności żydowskiej”, “Deutsche im Kreis Busko” i “Zbrodnia i brak kary + Bilans zamknięcia”.